Korxonaning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvati
KORXONANING ASOSIY FONDLARI VA ISHLAB CHIQARISH QUVVATI.
Reja:
6.1 Asosiy fondlarning mohiyati va ularning korxona faoliyatidagi o’rni.
6.2. Korxonalarda asosiy fondlarning eskirishi, ularni baholash va ta’mirlash.
6.3. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo’llari va ko’rsatkichlari.
6.4. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati.
6.1. Asosiy fondlarning mohiyati va ularning korxona faoliyatidagi o’rni.
Zamonaviy iqtisodiyot fani asosiy fondlarni ma’lum bir iste’mol qiymati ko’rinishida ijtimoiy mehnat asosida yaratiluvchi, ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan material omillari qatoriga kiritadi. Hozirgi bozor sharoitlarida korxona kuchi va vositalari yordamida yaratilgan asosiy fondlar ishlab chiqarish quvvatlarini shakllantirish va ulardan foydalanishga faol ravishda ta’sir ko’rsatuvchi mulk hisoblanadi. Butun xalq xo’jaligi miqyosida asosiy fondlar mamlakatning milliy boyligini tashkil qiladi. Asosiy fondlar korxona ishlab chiqarish vositalarining bir qismi bo’lib, ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt ishtirok etada va o’zining natural-moddiy holatini yo’qotmaydi hamda o’z qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotlarga qismlab o’tkazib beradi. Asosiy fondlar qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga o’tkazish jarayoni amortzisiya deb, ushbu jarayonda to’plangan mablag’lar esa amortizasiya ajratmalari deb ataladi. Iqtisodiy maqsadlariga ko’ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi. Ishlab chiqarish asosiy fondlari o’z mohiyatiga ko’ra, korxonaning ishlab chiqarish potensialini tashkil qilib, ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:
ishlab chiqarish binolari va inshoatlari;
uzatish qurilmalari;
quvvat mashinalari va uskunalari;
ishchi mashinalar va uskunalar;
transport vositalari;
o’lchov va tartibga solish asboblari va qurilmalari;
foydalanish muddati bir yildan kam bo’lmagan va qonunchilikda belgilab qo’yilgan qiymatlardagi asboblar va ishlab chiqarish inventari.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo’lgan barcha mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda, korxonaning ishlab chiqarish apparati deb ataladi.
Noishlab chiqarish asosiy fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo’lib, shu sababli o’z qiymatini tayyor mahsulotga o’tkazmaydi. Bular qatoriga asosan korxona balansida turuvchi turarjoy (uy-joy fondi), oshxona, profilaktoriya, klub, bolalar bog’chasi va yaslilar, sport-sog’lomlashtirish va boshqa ob`yektlar kiritiladi. Madaniy-maishiy va sog’lomlashtirish yo’nalishidagi noishlab chiqarish asosiy fondlari ishlab chiqarish asosiy fondlari bilan foydalanish muddati, natural shaklning saqlanishi, o’z qiymatini sekin-asta yo’qotishi kabi ko’p jihatlari bilan o’xshashdir.
6.1.1- rasm. Korxona asosiy fondlarining tarkibi.
Korxona asosiy fondlari tarkibini quyidagi 6.1.1-rasm ko’rinishida aks ettirish mumkin.
Mehnat predmetiga o’tkazuvchi ta’siriga ko’ra, asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv va passiv turlarga bo’linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining passiv turiga bino va inshoatlar, aktiv turiga esa quvvat mashina va uskunalari, ishchi mashina va uskunalar, transport vositalari, texnologik liniyalar, ya’ni biron-bir turdagi mahsulot yaratishda foydalaniluvchi mehnat qurollari kiritiladi.
Korxonaning aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlari eng harakatchan va ahamiyatli hisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti davomida ko’plab korxonalarda aktiv ishlab chiqarish fondlarining salmog’i ortadi, ularning tarkibi va ko’rinishi o’zgaradi, asosiy fondlar guruh va turlarining ma’naviy eskirish tufayli almashinish sur’ati tezlashadi.
Ishlab chiqarish miqyosining o’sishi va boshqa ijobiy o’zgarishlar sharoitlarida, ba’zan korxonaning asosiy fondlari, jumladan, ishchi mashinalar va uskunalar, ishlab chiqarish binolari, qurilmalar va hokazolar yetmay qoladi. Bunday hollar ro’y berganda korxona shartnoma asosida o’ziga kerakli bo’lgan asosiy fondlarni yollaydi va ular ijaraga olingan hisoblanadi. Ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi o’rtasida yuzaga keluvchi mulk munosabatlari lizing deb ataladi (ingl. Lease - ijara).
Asosiy fondlarning umumiy hajmida alohida guruhlarining qiymat bo’yicha o’zaro nisbati asosiy fondlarning turlar bo’yicha tuzilmasini aks ettiradi hamda amaliyotda foizlarda o’lchanadi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari tuzilmasining, birinchi o’rinda uning aktiv qismini - mashina va asbob-uskunalarni ko’paytirishga yo’naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo’lishi lozim. Ularning ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik katta bo’ladi va aksincha.
Korxona asosiy fondlarining turlar bo’yicha tuzilmasi, ko’p jihatdan kapital qo’yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ularning yangi qurilish va qayta ta’mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta qurollantirish bilan avvaldan belgilab qo’yilgan bo’ladi. Asosiy fondlarning turlar bo’yicha tuzilmasiga ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va konsentrasiya qilish darajasi ham katta ta’sir o’tkazadi. Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan ta’minlashda va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishda kichik va o’rta korxonalarga qaraganda ko’proq imkoniyatga ega. Biroq kichik korxonalar harakatchanroq, ularning boshqaruvi moslashuvchanroq bo’lib, natijada ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish osonroq kechadi.
«Korxona iqtisodiyoti»ga ekspluatasiya qilinayotgan asosiy fondlarning yoshi, birinchi o’rinda mashina va asbob-uskunalarning yoshi katta ta’sir ko’rsatadi. Hozirgi paytda mashina va sanoat uskunalarini yosh bo’yicha guruhlashda taxminan quyidagi muddatlardan kelib chiqiladi: 5 yilgacha, 5 yildan 10 yilgacha, 10 yildan 15 yilgacha, 15 yildan 20 yilgacha, 20 yildan 25 yilgacha va hokazo. Mashina va uskunalarning ekspluatasiya muddati qanchalik yuqori bo’lsa, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari shunchalik past bo’ladi, mahsulotlar sifati pasayadi, bekor turib qolish va talofatlar ko’payadi hamda aksincha. Bundan tashqari, korxona asbob-uskunalaridan uzoq vaqt mobaynida foydalanilganida ta’mirlash uchun ham ko’p xarajatlar sarflanadi.
6.2. Korxonalarda asosiy fondlarni eskirishi, ularni baholash va ta’mirlash.
Xo’jalik amaliyotida asosiy fondlar natural va qiymat ko’rinishida hisobga olinadi. Agar asosiy fondlarni natural baholash-ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish va zamonaviylashtirish masalalarini hal qilish, asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ularning guruh va turlari bo’yicha grafiklar tuzish, shuningdek, ta’mirlash vositalariga bo’lgan ehtiyojni aniqlash imkonini bersa, qiymat bo’yicha baholash esa, asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarishni rejalashtirish, ularning mavjud hajmini aniqlash, amortizasiya hajmini belgilash, asosiy fondlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini tahlil qilish va hokazolarda muhim ahamiyat kasb etadi.
Asosiy fondlarni baholashning quyidagi usullari mavjud: boshlang’ich qiymat bo’yicha - asosiy vositalarni yaratish yoki sotib olish uchun sarflangan xarajatlar majmuidan iborat bo’lib, asosiy fondlar yoki ularning alohida qismlarini foydalanishga topshirish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog’liq bo’lgan-ularni keltirish, o’rnatish kabi xarajatlarni hisobga olgan holda yuzaga keluvchi qiymat.Masalan, bitta mashina yoki uskunaning boshlang’ich qiymati – bu, korxonaning mazkur mashina yoki uskunani ma’lum bir sanada sotib olgan va bu haqda buxgalteriya hujjatlarida qayd qilingan sotib olish narxidir.
Tiklanish qiymati bo’yicha - asosiy fondlar yoki ularning biron-bir qismini (binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari va hokazo) hozirgi paytdagi inflyasiya va boshqa omillarni hisobga olgan holda baholash. Baholashning bu usuli obyektning hozirgi paytdagi qayta ishlab chiqarish davrida qancha turishini ko’rsatadi. Korxona asosiy fondlarining tiklanish qiymati, taftish va inventarizasiya paytida, mamlakat miqyosida va davlat chora-tadbiri sifatida esa, asosiy fondlarni qayta baholash paytida amalga oshiriladi.
Qoldiq qiymati bo’yicha - asosiy fondlarning eskirishini inobatga olgan holda, birlamchi va qayta tiklash qiymatlari o’rtasidagi farq ko’rinishidagi baholashdir. Boshqacha qilib aytganda, bu asosiy fondlarning ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga hali o’tkazilmagan qismidir.
Korxonalar tomonidan foydalanilmaydigan hamda hisobdan chiqarish yoki sotib yuborish mo’ljallangan asosiy fondlar ham, ko’pincha qoldiq qiymati bo’yicha, mazkur xo’jalik yilidagi narxlarda baholanadi.
Korxona asosiy fondlarini baholashning turlarini quyidagi chizma ko’rinishda aks ettirish mumkin.
Iqtisodiyotning globallashuvi hamda hisob va hisobotlarning mukammallashuvi, jumladan, milliy hisob standartlarining jahon standartlari talablari darajasiga keltirilishi tufayli, garchi asosiy vositalar, asosiy fondlarning pul ko’rinishidagi ifodasi sifatida avvaldan qo’llanib kelgan bo’lsada, hayotimizga “asosiy kapital”, “asosiy vositalar” kabi atamalar endilikda keng ravishda kirib kelmoqda.
6.2.1 -rasm. Korxona asosiy fondlarini baholashning turlari
Hozirigi kunda amaliyotda asosiy vositalarning korxona balansi va hisobotlarida aks ettiriluvchi (ya’ni, boshlang’ich, belgilangan tartibda o’tkaziluvchi qayta baholashdan keyin esa tiklanish), hisobga olish qiymati balans qiymati deb ataladi. Bundan asosiy vositalarning qoldiq qiymatini asosiy vositalarning balans qiymatidan eskirish summasini ayirib tashlash yordamida topish mumkinligi anglashaladi.
Qabul qilingan baholash usuli va korxona balansida aks ettiriluvchi buxgalteriya hisoboti ma’lumotlari asosida, korxona asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymati (Fo’r) belgilanib, u quyidagi formula asosida aniqlanadi:
;
Bu yerda:
Fn – asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati;
Fp – yil davomida kelib tushgan (foydalanishga topshirilgan) asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati;
Fv – yil davomida ishlab chiqarishdan chiqarilgan (yo’q qilingan) asosiy fondlar qiymati;
T1- foydalanishga topshiriluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlari amalda bo’luvchi o’rtacha muddati (oylarda), qabul qilingandan keyingi oydan boshlab;
T2 –ishlab chiqarishdan chiqarilgan (yo’q qilingan) asosiy ishlab chiqarish fondlari foydalanilmaydigan o’rtacha muddat (oylar) chiqarilgan oydan to yil oxirigacha).
Asosiy fondlarni boshlang’ich yoki tiklanish qiymati bo’yicha baholashdan tashqari eskirish summasi ham hisobga olinadi. Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin.
Jismoniy (moddiy) eskirish asosiy fondlarning birlamchi xislatlarini ishlab chiqarishda foydalanish va tabiiy eskirish natijasida yo’qotishdan yuzaga keladi. U asosan bir xilda kechmaydi hamda ko’p jihatdan iqlimning ta’siri, asosiy fondlardan foydalanish qoidalariga rioya qilish, jumladan, xodimlarning malakasiga ham bog’liq bo’ladi.
Jismoniy eskirishni (IF) quyidagi formula asosida hisoblab topish mumkin:
yoki
Bu yerda:
Tf - asosiy fondlarning haqiqiy xizmat qiluvchi muddati;
Tn - asosiy fondlar xizmat qilishi kerak bo’lgan normativ muddat;
I - hisoblangan amortizasiya summasi (eskirish summasi);
Ps – asosiy fondlarning boshlang’ich (qayta tashkil qilish) qiymati.
Ma’naviy eskirish - asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo’qotilishidir. U ikki shaklda yuzaga keladi: birinchi shaklda asosiy fondlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlansa, ikkinchi shaklda asosiy fondlarning qadrsizlanishi yangi, fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida, yanada samaraliroq fondlarning paydo bo’lishi natijasida ro’y beradi. Asosiy fondlar ma’naviy eskirishining yuqorida keltirilgan shakllarini quyidagi tarzda aniqlash mumkin:
Bu yerda:
P - asosiy fondlarning to’liq boshlang’ich qiymati;
V - asosiy fondlarning tiklanish qiymati;
Pn- yangi texnikaning unumdorligi.
6.2.2-rasm. Asosiy fondlarning eskirish turlari
Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya’ni jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy fondlarning o’rnini iqtisodiy to’ldirish uchun korxona bu vositalar qiymatidan amortizasiya ajratmalarni ayirib tashlaydi hamda bu ajratmalar keyinchalik xarajatlar sifatida mahsulot tannarxiga kiritiladi. Amortizasiya ajratmalari quyidagi formula asosida aniqlanuvchi amortizasiya normalari (Na) asosida amalga oishiriladi:
Bu yerda:
A - amortizasiya ajratmalari;
P - asosiy fondlarning to’liq boshlang’ich qiymati.
Yillik amortizasiya ajratmalari (AO) miqdori quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Bu yerda:
Rk – asosiy fondlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta’mirlashga sarflangan xarajatlar;
M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida modernizasiya qilishga sarflangan xarajatlar;
O - asosiy fondlarning qoldiq (likvidasion) qiymati;
T - asosiy fondlarning xizmat qilish muddati, yil.
Amalda amortizasiya mablag’lari asosiy fondlarni to’liq qayta tiklash (renovasiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizasiya qilish uchun alohida ravishda yo’naltiriladi. Bundan kelib chiqqan holda amortizasiya normasi ikki qismdan - fondlarni renovasiya qilish (Nv) hamda kapital ta’mirlash va modernizasiya qilish (Nr) uchun ajratiluvchi mablag’dan iborat bo’ladi.
Birinchi holda amortizasiya normasi quyidagi formula:
ikkinchi holda esa:
asosida aniqlanadi
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli, ularning ish qobiliyatini ta’mirlash orqali tiklash zaruriyati tug’iladi. O’z vaqtida ta’mirlash asosiy fondlar muddatidan oldin ishdan chiqishining oldini oladi hamda ularning xizmat qilish muddati va unumdorligini oshiradi. Asosiy fondlarni ta’mirlash kapital, o’rta va joriy turlarga bo’linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o’z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag’larga ko’ra, mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq qiladi. Masalan, mashina va asbob-uskunalarni kapital ta’mirlashda ular to’liq qismlarga bo’linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat ta’mirlash sikli deb ataladi. Mashina va uskunalar, qoidaga ko’ra, maxsus zavodlarda ta’mirlanadi.
O’rtacha ta’mirlash texnik mazmuni, murakkabligi, bajariladigan ish hajmi va davriyligiga ko’ra, kapital ta’mirlashdan farq qiladi hamda sarflanuvchi mablag’, vaqt va kuchni nisbatan kamroq talab etadi. Joriy ta’mirlash kabi u ham mashina yoki uskunadan foydalanuvchi korxonaning o’zida amalga oshirilishi mumkin.
Joriy ta’mirlashda asosan asbob-uskunalar tozalanadi, moylanadi, tekshiriladi, mayda kamchiliklari bartaraf qilinadi, ya’ni uskunalarning foydalanishga doimiy tayyorligi ta’minlanadi.
Asosiy fondlarni ta’mirlash va ularga xizmat ko’rsatish majmuasi rejali-oldini oluvchi ta’mirlash tizimiga (ROOT) birlashtiriladi va korxona bosh mexanigi tomonidan boshqariladi. Deyarli har bir korxonada ROOT o’tkazilishini qayd qilish jurnallari mavjud bo’lib, ularda profilaktika va ta’mirlash tadbirlarini o’tkazish tartibi va grafigi belgilab qo’yiladi.
Asosiy fondlarni yaratish
Korxona
Asosiy fondlar amortizasiyasi
Asosiy fondlarni iste’mol qilish (foydalanish)
Asosiy fondlarni sotib olish va shakllantirish
Asosiy fondlarni qayta tiklash va ularni qoplash
6.2.3-rasm. Korxona asosiy fondlarini qayta ishlab chiqarish bosqichlari.
Ta’mirlash ishlari tufayli korxona asosiy fondlarning joriy ekspluatasiyaga tayyorligini ta’minlaydi. Biroq shu bilan bir qatorda korxona asosiy fondlarni yaratish, foydalanish, amortizasiya, qayta tiklash kabi bosqichlarni o’z ichiga oluvchi takror ishlab chiqarish amallarini doimiy ravishda bajarishga intilishi lozim. Bu bosqichlarni quyidagi chizma yordamida aks ettirish mumkin (6.2.3-rasm).
Takror ishlab chiqarish siklida asosiy fondlarni yaratish jarayoni korxonadan tashqarida amalga oshiriladi hamda asosan qurilish sohasi, mashinasozlik, asbobsozlik hamda asosiy fondlarni yaratish bilan shug’ullanuvchi boshqa sohalar bilan bog’liq bo’ladi. Asosiy vositalarni takror ishlab chiqarishning qolgan bosqichlari korxona hududida amalga oshiriladi. Biroq barcha hollarda ham asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish tufayli korxonalar ishlab chiqarishni modernizasiya qilish hamda rivojlanib borayotgan bozor munosabatlari sharoitlarida iqtisodiy va texnik barqarorlikka erishishlarini ta’minlaydi.
6.3. Asosiy fondlardan foydalanishni yaxshilash yo’llari va ko’rsatkichlari.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning turli xil ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, ularni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin:
birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko’rsatkichlari bo’lib, ular asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko’rsatkichlarga fond qaytimi, fond sig’imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin.
ikkinchi guruh - xususiy va natural ko’rsatkichlar bo’lib, ko’proq asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog’liq.
Ko’rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi:
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv foydalanish koeffisiyenti, ulardan vaqt bo’yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi;
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv foydalanish koeffisiyenti, ulardan quvvat bo’yicha foydalanganlik (unumdorlik) darajasini aks ettiradi;
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffisiyenti, barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi.
Ko’rsatilgan ko’rsatkichlarning har biri amaliyotda mustaqil ma’noga ega bo’lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab chiqarish fondlaridan vaqt bo’yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv foydalanish) baholash asbob-uskunalarning smenalik koeffi-siyenti, uskunalarni koeffisiyenti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardan smenalarda foydalanish koeffisiyenti kabi ko’rsatkichlar qo’llaniladi.
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffisiyenti mazkur uskunalardan amalda haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo’yicha foydalanish muddatiga nisbati orqali aniqlanadi.
Bu yerda:
txak – uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar;
trej – uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar.
Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta’mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, amalda 5 soat sarflangan bo’lsa, u holda ekstensiv foydalanish koeffisiyenti 0,71 (5(8-1)) ni tashkil qiladi. Bu esa asbob-uskunalardan smena davomida faqat 71 % foydalanilganligini anglatadi.
Korxonalarda bunday uskunalarning bir emas, bir nechta – o’nta yoki yuztasidan foydalaniladi. Shu munosabat bilan uskunalarning smenalik koeffisiyenti - sutka davomida mashina-smenalarning o’rnatilgan uskunalarning umumiy soni yoki ishchi o’rinlariga nisbatini aniqlash zaruriyati tug’iladi. Bu holda smenalilik koeffisiyenti quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Bu yerda:
MS - sutka davomida haqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig’indisi;
Ko - o’rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni.
Misol. Korxonada 200 dona metall qirquvchi stanok sutka mobaynida 360 mashina-smena, 60 ta temir presslovchi stanok 50 mashina-smena, 40 ta quyuv stanoklari esa 30 mashina-smena ishlagan. Ushbu holda barcha stanoklardan foydalanishning smenalilik koeffisiyenti quyidagicha topiladi:
Uskunalarning smenalilik koeffisiyentini aniqlashning yana bir yo’li bo’lib, unga ko’ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishlashi va bunda uskunalarning barchasidan ham to’liq foydalanilmasligi ko’zda tutiladi. Masalan, sexda 270 dona uskuna o’rnatilgan bo’lib, birinchi smenada ulardan 200 tasi, ikkinchi smenada esa 190 tasi ishlagan. Bu holda uskunalarning smenalilik koeffisiyenti 1,44 (200190)270) ni tashkil qiladi.
Uskunalarni yuklanish koeffisiyenti ham uskunalardan vaqt bo’yicha foydalanishni tavsiflaydi. Smenalilik koeffisiyentidan farqli ravishda, u mahsulotning mehnat sig’imini hisobga oladi. U mazkur uskunada tayyorlangan barcha mahsulotlar mehnat sig’imining uning ishlash vaqti fondiga nisbati orqali aniqlanadi. Mazkur misolda ushbu koeffisiyent quyidagicha bo’ladi:
Korxonada asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni to’liq baholash uchun ekstensiv ko’rsatkichlardan tashqari, ularning quvvat bo’yicha yuklanish tabiatini o’rganish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yerda yuqorida aytib o’tilganidek, texnologik uskunalar amaldagi unumdorligining, ya’ni texnik asoslangan progressiv unumdorlikning normativ unumdorlikka nisbati asosida, ya’ni uskunalardan intensiv foydalanish koeffisiyentidan foydalanish, uni quyidagi formula bo’yicha hisoblash mumkin:
Bu yerda: VF vaqt birligida uskunada ishlab chiqarilgan haqaqiy mahsulot miqdori;
VP vaqt birligida uskunada texnik jihatdan asoslangan mahsulot ishlab chiqarish normasi.
Misol. Pasport ma’lumotlari bo’yicha dastgohda bir soatda 100 ta detal yasash mumkin, amalda esa shu vaqt ichida faqat 80 ta detal tayyorlandi. U holda Kintq0,8 (80:100), ya’ni dastgohdan quvvat bo’yicha foydalanish 80 foizni tashkil qildi.
Uskunadan integral foydalanish koeffisiyenti uskunadan ekstensiv va intensiv foydalanish koeffisiyentlarining ko’paytmasi orqali aniqlanib, uning vaqt va quvvat bo’yicha band bo’lishini (foydalanilishini) kompleks xarakterlaydi.
Bizning misolimizda Keks q 0,71 va Kint q 0,8 bo’lganligi tufayli, uskunadan integral foydalanish koeffisiyenti quyidagiga teng bo’ladi:
Korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning umumiy va qiymat ko’rsatkichlari nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda, avvalo fond qaytimi haqida to’xtalib o’tish kerak. U asosiy fondlar birligiga (qiymati bo’yicha) to’g’ri kelgan mahsulot ishlab chiqarishni xarakterlaydi.
U mahsulot sotishdan tushgan bir yillik tushumning (V) asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi:
Mahsulotning fond sig’imi - fond qaytimiga teskari qiymat bo’lib, quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Fond sig’imi kapital qo’yilmalari (investisiyalar)ni tejash yoki ko’paytirish bilan uzviy ravishda bog’liq bo’ladi. Masalan, mahsulot fond sig’imi pasayib, uning ishlab chiqarish hajmi doimiy yoki o’suvchi bo’lganda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish sharoitlari yaxshilanadi, demak, kapital qo’yilmalarini tejash uchun imkoniyat tug’iladi. Uni topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
Bu yerda:
Ek – kapital qo’yilmalarni tejash, so’m;
Fe – hisobot yilida mahsulot fond sig’imining o’tgan yildagiga nisbatan o’zgarishi, so’m.
Har bir korxona o’z tasarrufidagi asosiy ishlab chiqarish fondlaridan iloji boricha unumli foydalanishga intilishi lozim. Bunga fondlarni ish bilan ta’minlashni yaxshilash tufayli ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish hajmini oshirish, nisbiy xarajatlarni kamaytirish, foydani oshirishdan tashqari asosiy fondlarda jamiyatning o’tmishda narsa holiga aylangan mehnati mujassamlanganligi ham zaruriyat tug’diradi.
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini olish;
uskunalarning smenalik koeffisiyentini oshirish;
bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish;
ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o’z vaqtida va sifatli ravishda amalga oshirish;
uskunalarni ekspluatasiya qiluvchi xodimlarning malakasini oshirish;
-ishlab chiqarishni tashkil etishni va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash.
6.4. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish dasturini asoslashda katta rol o’ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklatura va sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha potensial imkoniyatlarini tavsiflaydi.
Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish quvvati – bu, ma’lum bir vaqt davomida ilg’or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning ilg’or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo’lgan mahsulotlarning maksimal darajasidir. U qoidaga ko’ra, ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining natural ko’rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi va mahsulotning alohida turlari o’rtasidagi o’zaro nisbatiga ko’ra aniqlanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati ilg’or (asosiy) sexlar quvvati bilan, sexlar quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, uchastkalar quvvati esa bosh uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilab beruvchi ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
uskunalar tarkibi va turlar bo’yicha soni;
uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma (normativ) lari;
uskunalarning ishlash vaqti fondi;
ishchilar soni;
ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va xilma-xilligi).
Korxona ishlab chiqarish quvvatining boshlang’ich (yil boshida), yakuniy (yil oxirida), o’rtacha yillik hamda loyiha quvvati turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish loyihasida ko’zda tutilgan bo’ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish davomida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. Shu sababli amaliyotda loyiha quvvati ko’pincha korxonaning amaldagi quvvati bilan solishtiriladi. Korxonaning amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish dasturini tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda zahiradagi uskunalardan tashqari, barcha o’rnatilgan uskunalar hisobga olinadi. Ba’zi bir sexlarda (yig’uv, quyuv va boshqa sexlarda) ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarish maydonlariga asosan hisoblanadi.
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda mahsulot birligiga sarflanuvchi vaqt normasi yoki har bir uskunaning unumdorlik normalari muhim ahamiyatga ega bo’lib, ular ilg’or hamda progressiv bo’lishi talab qilinadi.
Korxona bosh bo’g’inining (asosiy sexining) ishlab chiqarish quvvati quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Bu yerda:
M -sex yoki uchaskaning qabul qilingan o’lchov birligidagi ishlab chiqarish quvvati;
n - sex yoki uchastkadagi ilg’or uskunalar soni;
Fmaks –bosh uskunadan foydalanish mumkin bo’lgan maksimal muddat, soat;
Mt –bosh uskunada mahsulot tayyorlashning progressiv mehnat sig’imi, soat.
Amaliyotda ishlab chiqarish quvvati va uskunalarning yuklanishini hisoblashda ba’zida xatolar, ular o’rtasidagi farqni sezmaslik hollari ham uchrab turadi. Korxona quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari, yangi texnika va aniqlangan zahiralardan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo’lgan maksimal darajani tavsiflaydi, uskunalarning yuklanishni hisoblash natijalari esa, ushbu quvvatlardan rejadagi davrda foydalanishning darajasini aniqlaydi. Demak, ular o’rtasidagi prinsipial farq shundaki, birinchi holatda korxona ishlab chiqarishi mumkin bo’lgan mahsulotlarning maksimal darajasi aniqlansa, ikkinchi holda mazkur davr mobaynida uskunalardan qanchalik foydalanilishi aniqlanadi.
Ishlab chiqarish dasturining korxonada mavjud bo’lgan quvvatlarga mos kelishini aniqlash uchun, o’rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati hisoblab topiladi. Uni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
Bu yerda:
Mo’r.yil – korxonaning o’rtacha yillik quvvati;
Mn – korxonaning yil boshidagi quvvati;
Mv – yil mobaynida kiritiluvchi quvvati;
Ml – yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo’q qilinuvchi) quvvat;
n1 , n2 – ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan ishlab chiqarish quvvatlari yo’q qilingandan to yil oxirigacha o’tgan to’liq oylar soni.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan mazkur chora-tadbirlar, ko’pincha ishlab chiqarish quvvatlari balansini tuzish yo’li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va ularni ta’minlash manbalariga bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi.
KORXONANING AYLANMA MABLAG`LARI.
Reja :
7.1. Aylanma mablag’lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi ahamiyati.
7.2.Aylanma mablag’larning tuzilmasi, harakati hamda ularning korxona iqtisodiyotiga ta’siri.
7.3.Aylanma mablag’larni normalashtirish.
7.4.Aylanma mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlari va ularning aylanishini tezlashtirish yo’llari.
7.1. Aylanma mablag’lar tushunchasi, iqtisodiy tabiati va ularning korxona faoliyatidagi ahamiyati.
Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishda mehnat qurollari (asosiy fondlar) va ishchi kuchidan tashqari, aylanma mablag’larga ham ega bo’lishlari zarur. Aylanma mablag’lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala fondlarini tashkil qilishga mo’ljallangan pul mablag’laridan iborat. Aylanma mablag’lar, qoidaga ko’ra, korxonaning hisob raqamida naqd pul ko’rinishida jamg’ariladi. Har bir korxonaning aylanma mablag’lari asosiy fondlarning texnik holati va mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan bog’liq. Korxona qanchalik katta va uning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari turlari ko’p bo’lsa, aylanma mablag’lar shunchalik ko’p talab qilinadi. Aylanma mablag’lar ishlab chiqarish va uning uzluksizligini ta’minlashning moddiy asosi hisoblanadi.
“Aylanma mablag’lar ” atamasidan tashqari “aylanma kapital” iborasi ham ko’p qo’llanilib, asosan iqtisodiy nazariya va xo’jalik yuritishning xorijiy tajribasidan olinadi. Mohiyatiga ko’ra, aylanma kapital korxona ishlab chiqarish kapitalining bir qismi bo’lib, uning qiymati ishlab chiqarishning har bir siklida ishlab chiqarilgan mahsulotga o’tkaziladi hamda ushbu tovarni sotgandan so’ng korxonaga qaytariladi. Aylanma kapital ko’pincha korxonaning pul mablag’lari hisoblanuvchi yoki ishlab chiqarish jarayonida pul mablag’lariga aylantiriluvchi harakatchan aktivlari qatoriga kiritiladi.
Iqtisodiy tabiati, bajaruvchi vazifalari va ishlab chiqarish jarayonidagi o’rniga ko’ra, “aylanma mablag’lar” va “aylanma kapital” o’rtasida sezilarli farq yo’q. Korxona doimiy kapitalining tarkibiy qismi sifatida ular xom ashyo, yoqilg’i, energiya resurslari, yordamchi va boshqa materiallarda yuzaga keladi, shuningdek, ishchi kuchlarini yollash va ularning mehnatiga haq to’lashga bo’nak (avans) tariqasida beriladi. Aylanma mablag’larga bo’lgan qo’shimcha talab banklardan olinadigan kreditlar hisobiga qoplanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag’larga yetarli tarzda ega bo’lishi ularning normal faoliyat yuritishi garovi hisoblanadi. Shuni ham unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg’i va energiya miqdori mahsulot sifatiga ta’sir ko’rsatmagan holda qanchalik kam bo’lsa, mahsulot shunchalik arzonlashadi hamda aylanma mablag’lar kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo’ladi.
Korxonalarning aylanma mablag’lari aylanma fondlari va muomala fondlariga taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiybuyumlashgan tuzilishidan tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni tashkil qilishda hamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyojini aniqlashda katta rol o’ynaydi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlarikorxona ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo’lib, bitta ishlab chiqarish sikli davomida sarflanadi hamda natural shaklini o’zgartirib, o’z qiymatini to’lig’icha tayyor mahsulot tannarxiga o’tkazadi. Shu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi va ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismi hisoblanadi.
Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom ashyo va materiallar zahirasi, yarim tayyor mahulotlar, yoqilg’i va energetika resurslari, qadoqlash va o’rov materiallari, ehtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelajakdagi xarajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, sistemali hisob va hisobotni tashkil qilish uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab chiqarish fondlari uch guruhga bo’linadi:
ishlab chiqarish zahiralari;
tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar;
kelgusi davr xarajatlari.
Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zahirasini yaratish uchun mo’ljallangan pul mablag’lari, shuningdek, chek va veksellar, aksiyadorlarning qarzlari, turli xil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning hisob raqamlaridagi mablag’lardan iborat bo’ladi. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiqarish fondlari majmuasi, korxonaning aylanma mablag’lari (kapitali)ni tashkil qiladi.
Ishlab chiqarishda band bo’lgan aylanma mablag’lar kattaligini belgilovchi asosiy omillar bu, mahsulot tayyorlashning ishlab chiqarish sikli uzunligi, mehnatni tashkil qilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, mehnat predmetlari va qurollaridan foydalanish normalaridir. Aylanma mablag’lar kattaligi, shuningdek, mahsulotlarni sotish sharoitlari, ta’minot va mahsulotni sotish tizimini tashkil qilish darajasi bilan ham bog’liq bo’ladi.
Yuqorida keltirilgan holatlardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, aylanma mablag’lardan quyidagi hollarda foydalaniladi:
xom ashyo, material, ehtiyot qismlar hamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda zarur bo’lgan boshqa mehnat predmetlari;
ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg’i kabi resurslar uchun haq to’lash;
korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish haqi to’lanishi;
soliq va boshqa majburiy to’lovlarni to’lash.
Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida aylanma mablag’lar, birinchi o’rinda moddiy resurslardan rasional foydalanish va ularni shakllantirish zahiralarini izlab topish har bir korxona oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Bunda zahira deganda, moddiy va pul resurslarini yaxshilashning yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin hali foydalanilmagan (to’liq yoki qisman) imkoniyatlarini tushunish lozim.
Bu zahiralar kelib chiqishi va foydalanilishiga ko’ra xalq xo’jaligiga va tarmoqlarga tegishli yoki tarmoqlararo, ishlab chiqarish ichidagi (zavod, sex va hokazo) turlariga bo’linadi. «Korxona iqtisodiyoti»da ichki ishlab chiqarish zahiralari - ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish hamda texnika va texnologiyani takomillashtirish, mahsulotlarning yangi va yanada mukammal turlarini o’zlashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan moddiy resurslardan foydalanishni yaxshilash imkoniyatlari, katta ahamiyat kasb etadi. Zahiralar shuningdek, moddiy resurslarni sarflashni normallashtirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning mehnat sig’imini kamaytirish, mehnatni tashkil qilishning rasional usullarini qo’llash natijasida ham aniqlanadi. Qisqacha aytganda har bir korxona, ayniqsa, yirik va mashinasozlik korxonalari hamda ularga yaqin bo’lgan korxonalar, moddiy va pul resurslaridan, ya’ni xususiy kapital va boshqa aktivlardan rasional foydalanish bo’yicha puxta ishlab chiqilgan chora-tadbirlar majmuasiga ega bo’lishi zarur.
Resurslardan samarali foydalanishning texnik-ishlab chiqarish yo’nalishlari qatoriga, birlamchi xom ashyoni ishlab chiqarishda foydalanishga sifatli ravishda tayyorlash,mashina va uskunalar konstruksiyasini takomillashtirish, xom ashyo, material, yoqilg’ilarning tejamkor turlaridan foydalanish, ishlab chiqarish chiqitlarini kamaytiruvchi hamda ikkilamchi resurslardan maksimal darajada foydalanish va barcha turdagi yo’qotishlarning oldini olishni ta’minlovchi yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishni kiritish mumkin.
Resurslardan oqilona foydalanishning tashkiliy-iqtisodiy yo’nalishlari qatoriga, mahsulotlar material sig’imini rejalashtirish va normalashtirishning ilmiy darajasini oshirish, resurslarni sarflashning texnik jihatdan asoslab berilgan norma va normativlarini ishlab chiqish, “eski” va “yangi” mahsulot ishlab chiqarish o’rtasida progressiv proporsiyalarni belgilash, mehnatni tashkil qilishning samarali usullarini rag’batlantirish bilan bog’liq bo’lgan chora-tadbirlar kiritiladi.
Aylanma mablag’lar va ularning tarkibiy qismlaridan samarali foydalanishning asosiy yo’nalishlari ish joylarida (brigada, sex va ishlab chiqarish uchastkalarida) bitta miqdordagi xom ashyo va materiallardan tayyorlanuvchi yakuniy mahsulotlarni ko’paytirishdadir. U ishlab chiqarishni texnik jihatdan ta’minlash, xodimlarning malakasi, moddiy-texnika ta’minoti, moddiy resurslar zahiralarini sarflash normalariga bog’liq bo’ladi.
7.2. Aylanma mablag’larning tuzilmasi, harakati hamda ularning korxona iqtisodiyotiga ta’siri.
Aylanma tuzilmalarni rejalashtirish va boshqarishning hozirgi paytdagi amaliyotida ushbu mablag’larning tarkibi va tuzilmasini baholash va tahlil qilishga, shuningdek, ularning funksional roli va harakatiga katta e’tibor qaratiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag’larining eng faol qismi bo’lsa, muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi hamda yangi iste’mol qiymatini yaratmaydi. Bu yerda umumiy qoida shundayki, aylanma mablag’lar doimo aylanishda bo’lishi zarur - ularning samaradorligi va korxona iqtisodiyotiga ta’siri aynan shunda ko’zga tashlanadi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag’larining asosiy va salmoqli qismi sifatida o’z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi:
ishlab chiqarish zahiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyorlangan hamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i, xarid qilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va o’rov materiallari, asosiy fondlarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, yoqilg’i-moylash materiallaridan tashkil topuvchi mehnat predmetlari;
tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar – bu, ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan hamda ishlov berish va yig’uv jarayonida bo’lgan, lekin ishlab chiqarish jarayoni to’liq tugallanmagan hamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo’lgan mehnat predmetlari;
kelgusi davr xarajatlari - ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi mahsulotlarga mansub bo’lgan yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob-uskunalarni qayta rejalashtirish, mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyihalashtirishga sarflanuvchi xarajatlar va boshqalar).
Aylanma ishlab chiqarish fondlari alohida tarkibiy qismlari yoki elementlari o’rtasidagi foizlarda ifodalanuvchi o’zaro munosabatlar aylanma ishlab chiqarish fondlarining tuzilmasini tashkil qiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlari o’rtasidagi xuddi shunday foizlardagi munosabatlar korxona aylanma mablag’larining tuzilmasi deb ataladi. 7.1 - chizmada korxona aylanma mablag’larining taxminiy (namunaviy) tuzilmasi ko’rsatilgan. Chizmadan ko’rish mumkinki, ishlab chiqarish zahiralari aylanma ishlab chiqarish fondlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Biroq bozor iqtisodiyoti, ayniqsa, barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida ishlab chiqarish zahiralarining haddan tashqari oshirib yuborilishi korxona iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qilishidan tashqari, resurslarni “bog’lab” qo’yadi hamda ularning yo’qotilishiga olib keladi. Shu sababli aylanma mablag’lar hajmini optimallashtirish va ularni mahsulot ishlab chiqarish dasturlariga mos holga keltirish korxonaning tejamkorlik rejimida faoliyat yuritishi katta ahamiyatga ega bo’ladi.
Iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi korxonalarning aylanma mablag’lari ishlab chiqarishning texnologik tashkil etish xususiyatlariga ko’ra, bir-biridan farq qiladi. Bu xususiyatlarning xarakteri ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va murakkabligi, ixtisoslashtirish darajasi, mahsulotni realizasiya qilish sharoitlari va shu kabilar bilan izohlanadi.
Aylanma fondlar tuzilmasi nafaqat sanoatning turli tarmoqlarida, hattoki bir tarmoq va bir korxonaning o’zida ham farqlanadi. Bunday farqlanishga turli xildagi xom ashyo va materiallar, ishlab chiqarish texnologiyasi va texnikasidagi farqlar, korxonalarning geografik joylashuvi, ishlab chiqarishning tashkil etilishi va mehnat taqsimoti, moddiy-texnika ta’minoti sabab bo’lishi mumkin.
Korxonalar aylanma mablag’lari tarkibi va tuzilmasiga xo’jalik yuritish qobiliyati va uning samaradorligiga rioya qilish qoidalari katta ta’sir ko’rsatadi. Ya’ni korxona ishlab chiqarish zahiralarini va aylanma mablag’larning ta’minlanganligini haddan tashqari oshirishga intilmasligi zarur. Amaliyotning guvohlik berishicha, bu, resurslarning halok bo’lishiga va sun’iy tanqislikning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Shu sababli xom ashyo va materiallarni sarflashning texnologik normalariga rioya qilish, ularni saqlashni to’g’ri yo’lga qo’yish, chiqitlar va yo’qotishlarni kamaytirish, zamonaviy va arzon materiallardan foydalanish katta ahamiyat kasb etmoqda. Biroq arzon materiallardan foydalanish doim ham korxona imkoniyatlari va xohishidan kelib chiqavermaydi va tashqi muhit, birinchi o’rinda ishlab chiqarishdagi hamkorlar, bahoni shakllantirish, umumiy iqtisodiy barqarorlik va boshqa omillar bilan ham bog’liq bo’ladi. Korxona iqtisodiyotiga aylanma mablag’larning tarkibi va tuzilmasidan tashqari, ularni ishlab chiqarish, takror ishlab chiqarish va muomalaning turli bosqichlarida izlab topish katta ta’sir ko’rsatadi. Aylanma mablag’larning to’liq aylanishi uch bosqichdan iborat bo’lib, bu jarayonda mahsulot ishlab chiqariladi va sotiladi.
Birinchi bosqichda aylanma mablag’lar pul shaklidan moddiy boyliklarning ishlab chiqarish zahiralariga aylanadi, ya’ni pul - tovar (D-T).
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarish, yani mahsulotni tayyorlash jarayonini o’z ichiga oladi. Bu bosqichda aylanma mablag’lar va birinchi o’rinda aylanma fondlar tugallanmagan ishlab chiqarish va yarim tayyor mahsulotlar holiga keltirilib, tovar shaklini oladi (T).
Uchinchi bosqichda aylanma mablag’lar tovar mahsuloti shaklida muomalaga kiritilib, sotiladi va yana pul shaklini oladi (T-P).
7.1 -chizma. Korxona aylanma mablag’larining namunaviy tuzilmasi.
Shu tariqa aylanma mablag’lar barcha bosqichlardan o’tib, to’liq aylanishni amalga oshirishini quyidagi tarzda aks ettirish mumkin:
1-bosqich - pul-tovar (P-T);
2-bosqich - ishlab chiqarish (I.Ch);
3-bosqich - tovar-pul (T-P).
Shuni qayd qilib o’tish muhimki, korxonaning aylanma mablag’lari bir vaqtning o’zida uchala bosqichda ham pul mablag’lari, ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, yarim tayyor va tayyor mahsulotlar ko’rinishida mavjud bo’lishi mumkin.
Aylanma mablag’larning tarmoqlar bo’yicha taqsimlanishi
|
Aylanma fondlarning guruh va elementlari
|
Butun sanoat
|
Qora metallurgiya
|
Mashina-sozlik
|
Energetika
|
Yengil sanoat
|
Oziq-ovqat sanoati
| |
1. Ishlab chiqarish zahiralari – jami
|
70,2
|
65,0
|
55,3
|
98,3
|
90,0
|
78,8
| |
Jumladan:
|
|
|
|
|
|
| |
xom ashyo va asosiy materiallar, yarim tayyor mahsulotlar
|
46,2
|
23,8
|
37,5
|
-
|
76,7
|
52,2
| |
Yordamchi materiallar
|
6,6
|
11,0
|
2,3
|
24,1
|
5,7
|
6,1
| |
Yoqilg’i
|
1,7
|
2,0
|
0,7
|
37,4
|
0,5
|
1,6
| |
Ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar
|
3,9
|
11,0
|
2,0
|
23,0
|
1,7
|
2,0
| |
Qadoqlash va o’rov materiallari
|
3,0
|
0,5
|
0,6
|
0,3
|
1,2
|
11,3
| |
Instrumentlar, xo’jalik asboblari va qimmat bo’lmagan, tez eskiruvchi boshqa predmetlar
|
9,8
|
16,7
|
12,2
|
19,5
|
3,2
|
5,6
| |
2. Tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar
|
24,0
|
18,3
|
42,2
|
0,5
|
9,8
|
19,5
| |
3. Kelgusi davr xarajatlari va boshqa mehnat predmetlari
|
5,8
|
16,7
|
2,5
|
1,2
|
0,2
|
1,7
| |
Jami aylanma ishlab chiqarish fondlari
|
100,0
|
100,0
|
100,0
|
100,0
|
100,0
|
100,0
|
Korxonaning aylanma mablag’lari harakati ma’lum bir iqtisodiy qonunlar asosida ishlashi hamda ulardan ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida oqilona foydalanishni ko’zda tutishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu qonunlardan va aylanma mablag’lardan foydalanish qoidalaridan chetga chiqish aylanma mablag’larning yetishmasligiga yoki samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin.
7.3. Aylanma mablag’larni normalashtirish.
Shakllanish manbaiga ko’ra, aylanma mablag’lar xususiy va qarzga olingan turlarga bo’linadi.
Xususiy aylanma mablag’lar doimo korxona ixtiyorida bo’lib, xususiy resurslar, asosan foyda hisobiga shakllanadi. Korxonaning xususiy aylanma mablag’lari qatoriga ish haqi bo’yicha qarzlar, ta’minotchilar yoki hamkorlar qarzlari, buyurtmachilarning tayyorlangan mahsulot uchun to’lagan pullari kabilarni kiritish mumkin. Bu mablag’lar xususiy mablag’larga tenglashtirilgan mablag’lar yoki korxonaning barqaror passivlari deb ataladi.
Qarzga olingan aylanma mablag’lar doimo harakatda bo’lmaydi hamda korxonaning mahsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan ta’minlash, mahsulot ishlab chiqarish dasturini oshirib bajarish va boshqa vaqtinchalik ehtiyojlarni qoplash uchun foydalaniladi. Ular qatoriga bank kreditlari, kreditorlik qarzlari (tijorat kreditlari) va boshqa passivlarni kiritish mumkin.
Aylanma mablag’larni boshqarish mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining uzluksizligini ta’minlashda aylanma mablag’lardan iloji boricha kamroq foydalanishda ifodalanadi. Bu esa korxona aylanma mablag’lari aylanishining barcha bosqichlarida mos ravishda minimal, lekin yetarli tarzda rasional taqsimlanishi zarurligini anglatadi. Bu vazifa o’z navbatida moddiy resurslar zahiralari va xarajatlarini normalashtirish tufayli muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Aylanma mablag’larni normalashtirish korxonaning uzluksiz ishlashi ta’minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin yetarli zahiralarini shakllantirish uchun zarur bo’lgan pul mablag’larini aniqlashda ifodalanadi. U ichki zahiralarni aniqlash, ishlab chiqarish sikli davomiyligini qisqartirish va tayyor mahsulotni tezroq sotish imkon yaratadi. Biroq amaliyotda korxonalarning barcha aylanma mablag’lari ham normalashtirilmaydi. Shu sababli aylanma mablag’lar normalashtiriluvchi va normalashtirilmaydigan turlarga taqsimlanadi va ular hozirgi bozor munosabatlari sharoitlarida ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Normalashtiriluvchi aylanma mablag’lar qatoriga korxona omborlaridagi ishlab chiqarish zahiralari (xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, unchalik qimmat bo’lmagan predmetlar va jihozlar), tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va ombordagi tayyor mahsulotlar kiritiladi. Normalashtirilmaydigan aylanma mablag’lar, bu – xaridorlarga berib yuborilgan tayyor mahsulot yoki tovarlar, hisob raqamidagi pul mablag’laridir.
Korxonalar faoliyatida barcha aylanma mablag’lar salmog’ida 70-80%ni tashkil qiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag’lar asosiy o’rin tutadi. Aylanma mablag’larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya qilish va resurslardan oqilona foydalanish imkonini yaratadi.
Resurslarni normalashtirish jarayonida aylanma mablag’larning norma va normativlari belgilanadi.
Aylanma mablag’larning normasi, korxona moddiy-tovar boyliklarining minimal zahiralarini tavsiflaydi hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga to’g’ri keluvchi pul o’lchovida, zahira kunlari va zahira normalarida hisoblanadi.
Aylanma mablag’larning normativi aylanma mablag’lar normasini, normasi aniqlangan ko’rsatkichga ko’paytirishni ifodalaydi hamda qoidaga ko’ra, pul ko’rinishida o’lchanadi. U quyidagi formula asosida hisoblanishi mumkin:
Nay.mqNich.z Q Nt.ich Q Nt.m
Bu yerda:
Nich.z - ishlab chiqarilgan zahiralar normasi;
Nt.ich – tugallanmagan ishlab chiqarish normasi;
Nt.m - tayyor mahsulot normasi.
Aylanma mablag’larni normalashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni sarflash normalarini belgilashda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim:
normalarning progressivligi va dinamikligi;
normalarning iqtisodiy va ishlab chiqarishtexnikaviy jihatdan asoslanganligi;
xom ashyo, material, yoqilg’i, elektr energiyasi va boshqa resurslar o’lchamini to’g’ri tanlash;
chiqit va yo’qotishlarning oldini olish;
eskirgan normalarni qayta ko’rib chiqish hamda ularni fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga mos holga keltirish.
Moddiy va boshqa resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar qo’llaniladi. Amaliyotda quyidagi usullar ko’proq uchraydi:
1. O’tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini o’rganish hamda bir necha yillar davomida ro’y bergan pasayishlarni hisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli.
2. Laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan hamda instrumentlar va yordamchi materiallar sarflanishi normasini aniqlashda qo’llaniluvchi -laboratoriyatexnikaviy usuli.
3. Yuzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashqari boshqa korxonalarning ilg’or tajribalari va yutuqlarini ham hisobga olish imkonini beruvchi, moddiy resurslardan foydalanishni normalashtirishning mukammalroq usuli hisoblanuvchi – hisob-tahliliy usuli.
Korxona aylanma mablag’larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal kattaligi, tayyor mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog’liq vazifalarni yechishga olib keladi.
Ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, korxonaning uzluksiz faoliyat yuritishini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish zahiralari normativlardan past bo’lsa, ishlab chiqarish jarayonining izdan chiqishi, ishchi kuchi va uskunalarning bekor turib qolishi, korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy ko’rsatkichlari pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan bir paytda, ishlab chiqarish zahiralarining belgilangan norma va normativlardan oshib ketishiga ham yo’l qo’ymaslik kerak, chunki bu mablag’larning “muzlab” qolishiga va natijada korxona va davlatning zarar ko’rishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish zahiralari joriy, sug’urta (kafolatli), tayyorlov (texnologik) va mavsumiy turlarga bo’linadi.
Joriy zahira bu, materiallar yetkazib berish oralig’ida ishlab chiqarishni moddiy resurslar bilan ta’minlash uchun zarur bo’lgan zahiradir. Joriy zahiralar material yetkazib berish davri, oralig’i hamda xom ashyo va boshqa materiallarning sutkalik sarflanishiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq bo’ladi.
Misol. Non kombinati bir sutkada 10 tonna un sarflaydi, tegirmondan esa bir oyda bir marta un qabul qiladi. Ya’ni yetkazib berish oralig’i 30 kunni tashkil qiladi. Demak, unning maksimal darajadagi joriy zahirasi 300 (10x30) tonnani, o’rtacha joriy zahirasi 150 (10x30:2) tonnani, un har o’n kunda yetkazib berilgandagi minimal joriy zahirasi esa 50 (10x10:2) tonnani tashkil qiladi.
Shu tariqa joriy zahiralar hajmi ko’p jihatdan yetkazib berish oralig’iga bog’liq bo’ladi: oraliq qanchalik kichik bo’lsa, zahira shunchalik kam bo’ladi. Bundan kelib chiqqan holda joriy zahira miqdorini quyidagi formula asosida topish mumkin:
Zmax q Mo’r x Tt.s
Bu yerda:
Mo’r – ushbu materialdan o’rtacha sutkalik foydalanish miqdori (T., dona);
Tt.s – yetkazib berish oralig’i yoki ta’minot sikli, kunlar.
Sug’urta (kafolat) zahirasidan ta’minotda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan uzilishlar yoki ko’zda tutilmagan holatlarda foydalanish mo’ljallanadi. Ko’pincha sug’urta zahirasining miqdori joriy zahira normasining 50% miqdorida belgilanadi hamda quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Zstr q Mo’r x (T1 Q T2 Q T3 Q T4)
Bu yerda:
T1 – materialni yuklash uchun ketadigan vaqt;
T2 – materiallar yo’lda bo’ladigan vaqt;
T3 – materiallarni omborga qabul qilish vaqti;
T4 – materiallarni foydalanishga tayyorlash vaqti.
Sug’urta zahirasi omborda joriy zahira bilan birgalikda saqlanadi hamda undan umuman farq qilmasada, alohida hisobga olinadi va faqat korxona rahbariyatining ruxsati bilangina sarflanadi.
Tayyorlov (texnologik) zahirasidan xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyor holga keltirishda foydalaniladi. Bunday zahiralar ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlari va texnologiyalariga ega bo’lgan korxonalardagina yaratiladi. Bunday korxonalar qatoriga yog’-moy kombinati, yog’ochni qayta ishlash korxonasi kabilarni kiritish mumkin. Mazkur hollarda tayyorlov zahirasi miqdori tayyorlov texnologiyasi va operasiyalariga mos holda normaga solinadi.
Mavsumiy zahiralar asosan uchta sababga ko’ra yuzaga keladi: birinchidan, xom ashyo tayyorlashning mavsumiyligi; ikkinchidan, uni iste’mol qilishning mavsumiyligi; uchinchidan, materiallarni yetkazib berishning mavsumiyligi. Mavsumiy zahiralar hajmi xuddi joriy zahiralar hajmi kabi, o’rtacha bir sutkada iste’mol qilish va mavsumiy zahiralar yaratilishi lozim bo’lgan vaqtga asosan aniqlanadi.
Ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, ishlab chiqarishda qo’llaniluvchi har bir mehnat predmeti (xom ashyo va materiallar, yordamchi materiallar va boshqalar) uchun alohida amalga oshiriladi hamda bu o’z navbatida ishlab chiqarish zahiralarini yaratishda aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyojni aniqlashga asos bo’lib xizmat qiladi.
Misol. Poyabzal ishlab chiqaruvchi korxonada (xarajatlar smetasiga ko’ra) 1 chorak uchun180 ming so’m miqdordagi xom ashyo va asosiy materiallarni 30 kunlik zahira normasida; 54 ming so’m miqdordagi yordamchi materiallarni 40 kun zahira normasida; 27 ming so’m miqdoridagi qadoqlash va o’rov materiallaridan 20 kun zahira normasida sarflash ko’zda tutilgan. Bunday sharoitlarda asosiy vositalar normativi (ehtiyoji) quyidagicha bo’ladi:
Xom ashyo va asosiy materiallar bo’yicha
|
|
Qo’shimcha materiallar bo’yicha
|
|
Qadoqlash va o’rov materiallari bo’yicha
|
|
Tugallanmagan ishlab chiqarishni normalashtirish. Tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha aylanma mablag’lar normativini aniqlash korxona faoliyatidagi eng murakkab va ko’p mehnat talab qiluvchi jarayon hisoblanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarishning turli bosqichlarida - xom ashyoni texnik nazorat bo’limi (TNB) tomonidan qabul qilishdan to tayyor mahsulot omboriga topshirgunga qadar ishlov berilayotgan mahsulotlarni ko’rsatshi mumkin.
Tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha aylanma mablag’lar normativi miqdori quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
1.Mahsulot ishlab chiqarish hajmi.
2.Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflanuvchi joriy xarajatlar, ya’ni tannarx.
3.Xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish vaqtidan to tayyor mahsulot chiqishigacha bo’lgan ishlab chiqarish siklining davomiyligi. Ishlab chiqarish siklining davomiyligini topishda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Bu yerda:
ttexn - mahsulot ishlab chiqarishdagi barcha operasiyalarga sarflanuvchi vaqti;
ttan - operasiyalar oralig’idagi vaqt (tanaffuslar);
ttrans – transportda tashish vaqti;
tkontr - mahsulotni yig’ish, qabul qilish va TNBga topshirish vaqti.
Tugallanmagan ishlab chiqarishga jalb qilingan aylanma mablag’larning o’sishi xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishga kiritish bilan boshlanadi hamda ishlab chiqarish sikli yakunida (tayyor mahsulot omborga topshirilganda) eng yuqori nuqtasiga chiqadi. Tugallanmagan ishlab chiqarish normativini hisoblashda ishlab chiqarish sikli kunlarda belgilanadi hamda bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
Nt.ich q Mk x Tich.s x Kx.o’.
Bu yerda:
Mk - o’rtacha bir kunlik xarajatlar, so’mlarda;
Tich.s - ishlab chiqarish sikli davomiyligi, kunlarda;
Kxo’ - xarajatlarning o’sish koeffisiyenti.
Xarajatlarning o’sish koeffisiyenti asosiy materiallar (Ma) to’liq qiymatda olinuvchi kattalik sifatida hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlari (Mich) butun ishlab chiqarish sikli mobaynida bir xil suratda o’sib boradi hamda 50% qiymatda hisobga olinadi:
Knz q (Ma Q 0,5Mich) : S
Bu yerda:
S - mahsulot birligining rejadagi tannarxi.
Agar keyingi xarajatlar (Mich) bir xil surat bilan o’zgarmasa, u holda o’sish koeffisiyenti quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Kx.o’ q (Ma Q k·Syaf Q k·Sbut Q 0,5Mich) : S
Bu yerda:
k, k – yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlarni mos ravishda pasaytiruvchi koeffisiyentlari;
Syaf - yarim tayyor mahsulotlar qiymati;
Sbut - butlovchi qismlar qiymati.
Pasaytiruvchi koeffisiyentlar yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlarga ishlov berilgan kunlarning ishlab chiqarish sikli davomiyligiga nisbatini ifodalaydi. Masalan, agar ishlab chiqarish sikli 20 kun bo’lib, butlovchi qismlar 8 kun davomida ishlab chiqarishda bo’lgan bo’lsa, pasaytiruvchi koeffisiyent 0,4 (8:20) ga teng bo’ladi.
Tayyor mahsulot qoldiqlarini normalashtirish. Ishlab chiqarish jarayoni tugallangandan so’ng mehnat predmetlari tayyor mahsulot ko’rinishida muomalaga kiritiladi.
Aylanma mablag’larning tayyor mahsulotga aylanish normativi miqdori, o’rtacha bir sutkalik ishlab chiqarilgan mahsulotning (tannarxi bo’yicha) aylanma mablag’larning kunlardagi tayyor mahsulot normasiga sifatida, ya’ni tayyor mahsulotning korxona omborida saqlanish muddati sifatida aniqlanadi:
Gn q V : T x Nt.m
Bu yerda:
Gn – tayyor mahsulot normativi;
V - rejalashtirilgan davrda rejadagi tannarx bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot;
Ngn – tayyor mahsulotlardagi aylanma mablag’lar zahiralari normasi, kunlarda;
T - rejadagi davrda kalendar kunlar miqdori.
Tayyor mahsulotning omborda saqlanish muddati tayyor mahsulotni transportirovka qilish va sotishga bog’liq bo’ladi. Aylanma mablag’larning ushbu normasidagi kunlar soni mahsulotni tayyorlash, yuklash, hujjatlarni tayyorlash va ularni bankka topshirish uchun zarur bo’lgan kunlardan iborat bo’ladi.
Kelgusi davr xarajatlarni normalashtirish. O’sib borayotgan fan-texnika taraqqiyoti sur’atlari aylanma mablag’larning kelgusi davr xarajatlari ahamiyatini oshirmoqda. Bu xarajatlar korxonaning maxsus buxgalteriya hisobida uchta manba: yangi texnikani o’zlashtirish fondi (agar korxonada shunday fond mavjud bo’lsa), bank krediti va foyda (xarajatarni mahsulot tannarxiga kiritish yo’li bilan) hisobiga yig’iladi. Aylanma mablag’larning kelgusi davr xarajatlari (Nkd) normasini hisoblashda quyidagi formulaga amal qilinadi:
Nkd q R Q Rich Q Rt
Bu yerda:
R - yil boshida kelgusi davr xarajatlari uchun sarflanishi mo’ljallangan mablag’lar miqdori (buxgalteriya hisoboti bo’yicha);
Rich – rejadagi yilda loyiha-smetalarda ko’zda tutilgan ishlab chiqarish xarajatlari;
Rt - o’zlashtirilayotgan mahsulot tannarxiga kiritiluvchi hamda smetalarda ko’zda tutiluvchi yoki maxsus manbalar hisobiga qoplanuvchi xarajatlar.
7.2-jadval
Aylanma mablag’larning kelgusi davr xarajatlari normativini hisoblash bo’yicha misol
|
Xarajatlar turi yoki guruhi
|
Yil boshiga qoldiq, ming so’m
|
Bir yillik xarajatlar, ming so’m
|
Bo’lishi kerak
|
Yil oxiriga qoldiq, ming so’m
| |
Yangi turdagi mahsulotlarni o’zlashtirish bo’yicha xarajatlar, jami
|
180
|
348
|
448
|
80
| |
Jumladan:
|
|
|
|
| |
A mahsulot
|
90
|
148
|
238
|
-
| |
B mahsulot
|
90
|
200
|
210
|
80
|
Alohida elementlar bo’yicha aylanma mablag’lar xarajatlari normalari aniqlangandan so’ng, aylanma mablag’larga bo’lgan umumiy ehtiyojlar (normativ) miqdori hisoblanadi. Korxona aylanma mablag’lariga bo’lgan umumiy ehtiyoj, ishlab chiqarish zahiralari (xom ashyo va asosiy materiallar, yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, xarid qilinuvchi mahsulotlar, qadoqlash va o’rov materiallari, yoqilg’i va hokazolar), tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va kelgusi davr xarajatlaridan iborat bo’ladi.
7.4. Aylanma mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlari va ularning aylanishini tezlashtirish yo’llari.
Aylanma mablag’lar aylanishini tezlashtirish nafaqat korxona uchun, balki butun xalq xo’jaligi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. U resurslarning nisbiy ozod qilinishi, ijtiomiy xarajatlarning kamaytirilishiga ko’maklashadi va iqtisodiy rejalashtirish sur’atini oshiradi.
Korxona aylanma mablag’laridan samarali foydalanish uchta asosiy ko’rsatkichni tavsiflaydi:
1)aylanish koeffisiyenti;
2)aylanma mablag’larning yuklanish koeffisiyenti;
3)vositalarning bir marta aylanishi davomiyligi.
Aylanish koeffisiyenti korxona aylanma mablag’larining ma’lum bir vaqt (yil, chorak) davomida amalga oshiruvchi aylanishini tavsiflaydi yoki aylanma mablag’larning har 1 so’miga to’g’ri keluvchi sotilgan mahsulotlarni ko’rsatadi. U quyidagi formula asosida hisoblab topiladi:
Ka q Rm : Sa
Bu yerda:
Rm –sotilgan mahsulot hajmi, pul o’lchovida;
Sa –aylanma mablag’larning o’rtacha qoldiq hajmi, pul o’lchovida (aylanma mablag’lar normativi).
Misol. Korxonaning bir yil mobaynida sotilgan mahsulotlari hajmi 800 mln so’mni tashkil qiladi. Bu holda aylanma mablag’lar normasi 200 mln so’mni tashkil qiladi. Demak Ka q 4,4 (880:200).
Aylanma mablag’larni yuklanish koeffisiyenti aylanish koeffisiyentiga teskari bo’lgan qiymatdir. U sotilgan har 1 so’m mahsulotga sarflangan aylanma mablag’larni tavsiflaydi hamda quyidagi formula asosida hisoblab topiladi:
Kyu q Sa : Rm
Bir marta aylanish davomiyligi kunlarda o’lchanadi hamda shu davrdagi kunlar sonini aylanish koeffisiyentiga nisbati orqali quyidagi formula asosida hisoblanadi:
T q D : Ka
Bu yerda:
D - shu davrdagi kunlar soni (360, 90).
Aylanma mablag’larning to’liq aylanish muddati qanchalik kichik yoki bu aylanishlar soni qanchalik ko’p bo’lsa, aylanma mablag’lar shunchalik kam talab qilinadi va aksincha, aylanma mablag’lar qanchalik tez aylanishda bo’lsa, shunchalik samarali ishlatiladi.
Bugungi kunda aylanma mablag’larda, ayniqsa, korxonalarning moddiy-tovar boyliklarida band bo’lgan yirik miqdordagi pul mablag’lari ularning to’liq saqlanishiga e’tibor qaratish, ulardan maqsadlarga muvofiq va samarali foydalanish, shuningdek, ularning aylanishini tezlashtirishni talab qiladi. Korxonalar oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarish quyidagilarni amalga oshirishni talab qiladi:
fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini keng qo’llash;
ishlab chiqarishning barcha jarayonlarida ilmiy jihatdan asoslangan norma va normativlar tizimini yaratish;
korxonalarni uzoq muddatli xo’jalik aloqalari yuritishga o’tkazish va kooperasiya qilishni rivojlantirish;
mahsulotlar, moliyaviy, moddiy va kuch-quvvat resurslarining sifat balansini tuzish;
boshqarish tizimini tashkil etishning va rag’batlantirishning optimal shakllarini qo’llash.
Aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirish uchun kurashda har bir korxona ularning ishlab chiqarish va muomalada bo’lish muddatini qisqartirishga erishishi zarur. Gap shundaki, aylanma mablag’larning muomala sohasida sekin harakatlanishi korxonaning bu vositalardan ishlab chiqarishda foydalanishda erishgan yutuqlarini yo’qqa chiqarishdan tashqari, ularning umumiy aylanishini ham sekinlashtirishi mumkin. Shu sababli tayyor mahsulotni iste’molchiga yetkazib berishni tezlashtirish yoki mahsulotni realizasiya qilish muddatini qisqartirish ham aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirishning muhim yo’li hisoblanadi.
Aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirish samarasi, ulardan foydalanishni yaxshilash tufayli kamroq iste’mol qilinishi yoki qisman ozod qilinishida aks etadi. Aylanma mablag’lar mutlaq yoki nisbiy ozod qilinishi mumkin.
Mutlaq ozod qilish korxonaning aylanma mablag’larga bo’lgan ehtiyojini kamaytirishni tavsiflaydi hamda mavjud resurslardan rasional foydalanishga oid turli tashkiliy-texnik chora-tadbirlar hisobiga amalga oshiriladi.
Misol. Korxona aylanma mablag’larining o’rtacha miqdori 2000 yilda 100 mln so’mni tashkil qiladi. 2001 yilda ishlab chiqarish hajmini o’zgartirmagan holda 90 mln so’m miqdorida ehtiyoj rejalashtirilmoqda. Bu holda asosiy vositalarning mutlaq ozod qilinishi 10 mln so’mni tashkil qiladi.
Nisbiy ozod qilish aylanma mablag’lari hajmining o’zgarishi hamda sotilgan mahsulot hajmining o’zgarishini aks ettiradi. Uni aniqlash uchun hisobot yilida aylanma mablag’larga ehtiyojni, mahsulotni mazkur davr mobaynida sotish bo’yicha haqiqiy aylanish hamda o’tgan davrdagi aylanishni (kunlarda) inobatga olgan holda hisoblash zarur. Ular o’rtasidagi farq ozod qilingan vositalar miqdorini beradi.
http://fayllar.org
|
