Ekologik omillar
Ekologik omillar uch guruhga bo’linadi:
1. Abiotik, grekcha, a-inkor, bios – hayot demakdir (yoki jonsiz omil);
2. Biotik, grekcha bios – hayot (yoki jonsiz omil);
Antropogen yoki inson omili.
Abiotik omillar uch guruhga bo’linadi:
a) iqlim, yorug’lik, issiqlik, havo, namlik, havoning radioaktivligi, gravitatsiya, tuproq namligi va boshqalar;
b) edafik – tuproq, tuproqning fizik va kimyoviy tarkibi hamda xossalari;
v) topografik – relьef shart – sharoitlari.
Abiotik omillar asosan yerda o’sadigan o’simliklar uchun zarurdir. Masalan: yorug’lik tirik organizmlar uchun eng zaruriy ekologik omillardan biri bo’lib, hisoblanadi. Planetamizning turli mintaqalarida yorug’lik sharoiti juda xilma-xildir. Masalan: Yorug’lik bilan kuchli darajada ta’minlangan baland tog’, dasht, cho’lu – biyobonlardan tortib yorug’lik bilan juda kam ta’minlangan g’orlar va xavzalargacha mavjud. O’simliklar tarqalgan turli zonalarda yorug’lik intensivligi turlicha bo’lishidan tashqari, yorug’lik spektrining tarkibi, o’simliklarning yoritilish davomiyligi ham xar-xil bo’ladi. O’simliklar yorug’lik energiyasidan foydalanib noorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu jarayonni fotosintez deyiladi. Fotosintez jarayonida o’simliklar yer sharida har yili 140 mlrd. t. organik modda hosil qiladi., 200 mlrd, t. karbonat angidrid yutib 145 mlrd. t. kislorod ajaratadi. Fotosintezni birinchi marta 1771 yild ingliz olimi D. Pristli kashf etgan.
Edafik yoki tuproq ekologik omili. Tuproq eng birinchi yerda yashaydigan barcha tirik jonivorlar uchun yashash muhiti, tayanchi bo’lib xizmat qiladi. Tuproq o’simliklarga ozuqa, suv, namlik va fotosintez mahsulotlarini yaratadi.
Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning jarayonida bir-biriga ta’sir ko’rsatishi tushuniladi.
Biotik omillar quyidagi xollarda namoyon bo’ladi:
a) fitogen omillar – jomoadagi o’simliklarning bir-biriga ta’siri, simbioz, parazitizm xolatlari;
b) zoogen omillar – hayvonlarning oziqlanishi, payxon qilishi, yanchib tashlash, mexanik ta’siri, changlatish, meva va urug’larning tarqatilishi;
v) mikogen omillar – zamburug’lar olamining ta’siri;
g) mikrogen – mikroorganizmlarning ta’siri.
Biotik yoki biologik omillarning o’zaro ta’siri quyidagicha kechadi:
1. O’simliklarni o’simliklarga;
2. O’simliklarning hayvonlarga;
Hayvonlarning hayvonlarga;
4. Mikroorganizmlarning o’simliklar va hayvonlarga;
5. O’simlik hayvon va mikroorganizmlarning o’zaro munosabati.
|
