|
Reja: Kirish. Xalq hunarmandchilik san’atining tarixi va uning rivojlarish bosqichlari
|
| Sana | 01.04.2024 | | Hajmi | 26.57 Kb. | | #184638 |
Bog'liq Maruza-1 Mustaqil ish, Айбини бўйнига олиш ҳақидаги арз, 1g, 9-mavzu. Sohaviy xizmat yozishmalari, Tabiatshunoslik.mus.ish, Kompyuter qisimlari Abduvohid slayd, Test.umumiy psixologiya, 33-mavzu AKT, Scratch bo\'yicha o\'zbekcha kitob, jcy5hrNbaiValvuMRsz8xmRHMbRtrqRWwFhm6DWt, 11-маъруза, 7-sinf test yangi, Ma\'naviyatshunoslik Abdunazarova Sh, Abdunazarova.Sh Avstraliyal,
MAVZU: XALQ HUNARMANDCHILIK SAN’ATI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT.
Reja:
1.Kirish. Xalq hunarmandchilik san’atining tarixi va uning rivojlarish bosqichlari
2.Xalq hunarmandchiligi san’ati sohasida Respublikamizdagi ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar natijalari
3.Xududiy muammolar va ilm-fan, texnika va texnologiya yutuqlari
4.Xalqning turmush madaniyati va ma’naviyatini ko‘tarishda fanning tutgan o‘rni
5.Xalq hunarmandchilik turlari, uning tarixi, rivojlanish bosqichlari va hozirgi vaqtdagi imkoniyatlari
Xalq hunarmandchiligining paydo bo’lishi va taraqqiyoti
Mustaqil rivojlanish yo’liga tushib olgan O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va mafkuraviy xayotida tubdan o’zgarishlar yuz bermoqda. Jamiyat tuzilishlarida amalga oshirilayotgan isloxatlar, milliy qadriyat va urf-odatlarimizning qaytadan tiklanib, asl xolicha yoritilishiga tabiiy ehtiyoj tug’dirmoqda.
Ma’naviyatimizning tarixiy rivojlanishi xolisona yoritilishi yosh avlodni o’qitish tizimiga, fanlarning rivojlanishiga va tarixan yondashish zaruratini keltirib chiqardi.
Ko’hna tarix suronli yillar zarvaraqlarini taxlil qilish shuni ko’rsatadiki, O’rta Osiyo davlatlari jumladan, O’zbekiston xududidagi xalq juda qadimgi davrda, miloddan avvalgi ming yilliklarda paydo bo’lib, taraqqiyot bosqichlarining yoritilishi yetarlicha o’rganilmay, kelajak avlodga yetkazilmasdan keldi.
Kishilik jamiyati paydo bo’lishi, to’g’rirog’i, tafakkurli odam (homo sapiens)ning utmishdoshi va ajdodlaridan ajralib chiqish bilan, unda mehnat qila olish uchun maqsadli harakatlar uyg’unligi paydo bo’la boshladi. Maqsadli mehnat harakatlari (ov qilish, boshpana, oziq-ovqatlar tayyorlash va boshq.) tafakkurli odamning odam sifatida shakllanib, rivojlanishiga olib keldi. Tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, tabiiy odamning eng oliy mavjudodi-tafakkurli odam, uning shakllanishi 40 ming yil ilgari boshlangan.
Markaziy Osiyo territoriyasida neondertal odamni o’rganishga tabiiy sharoitning muvofiqligi-mu’tadil iqlimning mavjudligi, oqar suvlar, daraxt va boshqa ko’katlar mavjudligi, yashashga sharoitning qulayligi sabab bo’lgan. Mustye davriga oid, odamlar yashagan g’or Bulbulzorsoyda, Omoqutonning qo’yi tomonida Samarqand viloyatida (1947) topilgan. Bu davrda odamlar yashagan yana bir makon Takaliksoy g’ori dengiz satxidan 2000 m. balandlikda, Taxtakoracha dovonida joylashgan bo’lib, qoldiqlari karst tipida-marmarlashib qolgan oxaktosh shaklidadir. O’rta Osiyo territoriyasida ilk urug’chilik jamoasiga mansub yuqori paleolit makoni 1939 yilda topilgan bo’lib, ushbu makon Siyobcha soyining ung qirg’og’ida, Samarqandning markazida, madaniy qoldiqlar sarg’ish sog’ tuproqda saqlangan.
Qo’yi poleolit – ilk tosh asriga oid topilmalar Selungur g’oridan (Farg’ona), Kulbuloqdan ham (Toshkent) uchraydi.
Mustye davriga oid odamlar yashagan Teshiktosh (Surxandaryo), Obi-raxmat (Toshkent), Kalacha va Sux (Farg’ona), Uchtut (Buxoro), Buzsuv (Toshkent) kabi joylardan topilganligi o’sha davrda ibtidoiy odamlar makoni ko’pligidan dalolat beradi.
shaklida taraqqiy etgan.
Ibtidoiy odamlar tabiat kuchi, tirikchilik qiyinchiligi, kunlik moddiy ehtiyoji uchun turli moslamalar, tosh, nukleus, yog’och, chaqmoqtosh va dioritdan yasalgan mehnat qurollari yordamida kun kechirganlar, ov qilib, ov maxsulotlariga ishlov berib, uni iste’molga tayyorlaganlar. Ularning mehnat qurollari bo’lib, turli qirg’ich, keskich, sixcha, tosh pichoq, diskasimon sanchki, ushatkich, toshdan yasalgan bolta, yupqa tosh parrakcha, xolsedondan yasalgan yupka plastinka (xayvon terisini shilish uchun), tosh parrak(arra o’rnida) va shu kabilar xizmat qilgan.
Boltalar chaqmoqtoshdan yasalib, turli kattalikda bo’lgan, turlicha maqsadlarda (daraxt shoxi va hayvon suyagini maydalash, toshni sindirish va yer kovlash uchun) ishlatilgan.
Paleolit makonida topilgan to’rtlamchi bosqichga taalluqli pleysseton davri yovvoyi hayvoni bugu, eshak, mamont suyak, kuydirilgan turli shox va baliq suyak qoldiqlari neondertal odamining yashash tarzi ancha xilma-xil bo’lganligidan dalolat beradi.
Neondertal odamining bevosita izdoshi bo’lgan, poleolit davri kromanyun odami faqat ibtidoiy moddiy ehtiyojni qondirish uchun emas, balki tabiat maxsulotlaridan ikkilamchi ehtiyoj uchun bezak va taqinchoqlar tayyorlaganlar. (M: kromanon odamining Samarqand makonidan beshta maxsus belgili hayvon qovurg’asi, hozirgi Daxbet ko’chasidan 6 m chuqurlikda maxsus teshikli dengiz chig’anog’i va sakkizta danakcha (maxsus teshikli), kattaligi bir xil bo’lgan ikkita oq qayroqtosh topilgan). Madaniy geologik qatlam mavjudligi pleysseton – 0 ga to’g’ri kelib, o’rtasi ishqalangan, chiziqli, yupqa yumaloq tosh topilishi usha davr odamining tafakkuri rivojlana boshlaganidan darak beradi.
Paleolit davridan keyingi davrda, mezolit-o’rta tosh asri, neolit-yangi tosh asri, jez-bronza davrida ham tafakkurli odamning shakllanishi davom etdi. Bu davrda ibtidoiy odam O’rta Osiyoda Uzunkul, Toypokkul (Farg’ona), Jonboskal’a, Suvyorgan (Qoraqolpog’iston), Katta va Kichik tuzkonlar, Zamonbobo (Buxoro), Chust Amirobod (Xorazm), Sopollitepa (Surxandaryo), Sazogon va Tim (Samarqand) kabi ko’plab makonlarda yashab, o’ziga xos madaniy qoldiqlar qoldirgan. Ushbu makonlardan mikrolitik mazmundagi juda ko’plab mehnat qurollari: qirg’ich, bigiz, nukleus, kamon, uq va boshqalar topilgan. Bular usha davr odamining faoliyati ancha takomillashganligidan dalolat beradi.
Miloddan avvalgi uchinchi ming yillikning oxiri, ikkinchi ming yillikning boshida ikki muhim soha: chorvachilik (hayvonlarni xonakilashtirish) va dehqonchilik vujudga kelib mehnat unumdorligini ancha oshirib, odamlarning yashash tarzini ancha o’zgartira boshladi. Ona (matriarxat) davridagi shakllangan kabilardan yirik pattiarxat oila va qabilalar yuzaga keldi. Bu davrga to’g’ri keladigan makonlardan (Novkatepa – Kattaqo’rg’on yaqinida, Muminobod-Zarafshon qirg’og’ida va boshq.) turli sopol buyum, pishirilib loydan yasalgan idish, yorguchok (don maxsulotlarini maydalash moslamasi) qoldiqlari va turli xil kiyim qoldiqlari (zigirdan to’qilgan, teridan tayyorlangan), zig’ir tolasiga o’tkazilgan munchoqlar tizimi, bilak uzuklar usha davrdagi odamning tafakkuri ancha rivojlanganligidan dalolat beradi. Ibtidoiy odamlarning yashagan makonidan topildiqlarni qiyosiy o’rganish O’rta Osiyoda yashagan odam bilan Hind okeani soxilidagi qabila bilan qandaydir o’zaro aloqada bo’lganligi, o’sha odam antropologik tipining hozirgi odamga o’xshab ketishi, ko’chmanchi qabila bilan qabila o’rtasida ham qandaydir aloqa bo’lganligidan dalolat beradi.
Milodgacha bo’lgan birinchi ming yillikda dehqonchilik va chorvachilik rivojlanishi ko’pgina qabilalarning utroqlashishiga sabab bo’lib, tabiiy himoyalangan, tog’, suv va tik qirlar bilan himoyalangan joylarda turli qabilalar to’planishib (M: sak va massaget kabilalari), varlar shaklida yirikroq markazlar (M: shaharlar-Afrosiyob, Xorazm, Shosh, Chust va boshq.) yuzaga kelishiga sabab bo’ldi.
Quldorlik tizimida qabilalar markazlashib, shaharlar vujudga keldi va turli davlatlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Ana shunday markazlar jumlasiga Kuxna Elaton (Farg’ona), Guzalikir va Chirikrabot (Xorazm), Afrosiyob (Samarqand), Kangxa (Qozog’iston) va boshqalarni keltirish mumkin. Turli xil davlatlar: Salavkiylar, Yunon-Baktr davlati, Yevtidemlar sulolasi, Toxarlar, Kangxa (Kanguy) davlati, Farg’ona (Parkana) davlati, Kushon podsholigi, Afrigiylar davlati va boshq. O’zaro urushlarda boshqalarni yengish orqali tez sur’atda rivojlantirishga sabab bo’ldi.
Milodgacha bo’lgan birinchi ming yillikning o’rtalaridan Milod davrigacha bo’lgan taraqqiyot nishonasi sifatida keramika, kulolchilik ustaxonasi, charxi qoldiqlarining topilishi, buyumlarni ko’plab ishlab chiqarishga talab katta bo’lgan. Bu davrga oid topilmalar: muxr-gema, sopol plitalardan qilingan mexroblar, terakotadan yasalgan xaykalcha, turli shakldagi sopol idish, kuza, turtburchakli, teshikli sugd chaka va boshqalar bu davrdagi taraqqiyotning turli darajada rivojlanayotganligini bildiradi.
Shahar va yirik manzillar qalin devor bilan o’ralib, xarbiy istexkomlar darajasida ta’mirlangan, sopol quvur bilan jihozlangan ochiq va yopiq sug’orish tizimi barpo qilingan, bularning barchasini malakali hunarmandlar bajarganlar.
Hunarmandchilik xalq, elat va kabilaning yashashi, turmushi bilan uyg’unlashgan xolda rivojlanib, milodiy VI-XI asrlargacha yirik davlatlarning vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Juda ko’p yillik va kishilik xardiy yurishi, mudofaa va xujum qurollarining taraqqiyoti bilan yugrilib ketadi. Ana shunday urush va janjallar davrida madaniy taraqqiyot urush bo’lgan davlatlarda bir tomondan inqirozi yuz bersa, ikkinchi tomondan bir davlatdan ikkinchi davlatga (urush bo’lmagan bo’lsa ham) majburiy, ma’lum tarixiy davrda, mintaqadagi umumiy taraqqiyot in’ikosi yuzaga keladi.
Markaziy Osiyo davlatlarida tarixiy va madaniy taraqqiyot evolyusion o’zgarishida XIII-XIX asrlardagi davr alohida o’zgarishlar yuz bergan davrdan hisoblanadi.
Amir Temur ibn Taragay Baxodirning hokimiyat tepasiga kelishi, buyuk davlat tashkil etib, uni boshqarish (1360-1405) O’rta Osiyoda go’rkirab rivojlangan va Chingizxon istilosi tufayli uzilib qolgan Renessens-ilk uyg’onish davri (IX-XII asrlar) tiklanishi va rivojlanishiga – so’nggi Uyg’onish davri darajasiga chiqishiga olib keldi. So’nggi Uyg’onish davri madaniy va ma’naviy yutuqlarga erishishi Movarounnahrning buyuk davlat sifatida yuksalishi bilan uyg’unlashib ketadi. Soxibqiron Temur va temuriylar davlati deyarli bir yarim asr davomida O’rta Osiyo tarixija keng miqyosda, rang-barang, serqirra va serjilo madaniy-ma’rifiy yodgorliklar yaratishga, buyuk xalq hunarmandlarining yashashi va ishlashlari uchun sharoit va imkoniyat yarata olganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Bu davr xalq hunarmandchiligi asosiy ishlab chiqarish sifatida taraqqiy etib, axolini iqtisodiy, harbiy, dehqonchilik, chorvachilik uy-ruzg’or buyumlari bilan ta’minlash manbai hisoblanar edi.
Amir Temur tuzgan buyuk davlat Movarounnaxrning poytaxti hisoblangan Samarqand shahri deyarli yangidan tiklandi, kengaytirildi, hunarmandchilik maxsulotlari ishlab chiqarish markaziga aylantirildi. Shaharning o’zida va atroflarida Bog’i Dilkusho, Bog’i Jaxonnoma, Bog’i Zog’on, Bog’i Maydon, Bog’i Chinor, Bog’i Bexisht, Bog’i Baland, Bog’i Davlatobod, Bog’i Nav, Bog’i Shamol kabi 10 dan ziyod istiroxat bog’lari bunyod qilindi. Bosib olingan davlatlardan yuz minglab hunarmand va iqtidor egalari Movarounnahrga, jumladan, Samarqandga keltirilib, yashash va ishlashlariga sharoit yaratildi.
Shahardagi maxsus saroyda (Zarbxonada) tanga-pullar zarb qilingan. Xujum va mudofaa qurollari: qilich, qalqon, xanjar, pichoq, o’q-yoy, sadok, nayza, sovut, dubulga va boshqalar Soxibqironning bevosita kuzatuvida ko’plab ishlab chiqarilgan. Xalq ustalari orasida faqat asrlargina emas, erkin, ozod hunarmandlar ham bo’lib, ularning kasbiy mahoratlariga qarab, Soxibqiron marxamatiga sazovor bo’lganlar.
Bu haqda Amir Temur «Tuzuklari»da («Tuzuki Temur») shunday yozilgan: ... Agar kasbi-hunar, ma’rifat axllaridan bo’lsa, bundaylarga saltanat korxonalaridan yumush berilsin. Bulardan boshqa bilagida kuchi bor faqir-miskinlar o’z ahvoli, kasb-koriga qarab ish tutsinlar... Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishga qurbi yetmay qolgan bo’lsa, unga ekin-tekin uchun zarur urug’ va asbob tayyorlab berilsin. Agar fuqarodan birining imorati, uyi buzilib, tuzatishga qurbi yetmasa, unga yordam berilsin» (Temur tuzuklari, -T.: 1991, 66-67 betlar).
Amir Temur davrida Buyuk Ipak savdo yo’li rivojlanishi va u Movarounnaxrning ko’pgina yirik shaharlaridan o’tishi yirik hunarmandchilik markazi barpo bo’lishiga olib keldi. Samarqand, Kesh (Shaxrisabz), Nasaf (Qarshi), Buxoro, Urganch, Xiva, Shosh (Toshkent), Yassi (Turkiston), Utror, Xirot, Termiz kabi ko’plab shaharlarda hunarmandchilikning 200 ga yaqin turi ishlab chiqarish tarmoqlari darajasida gurkirab rivojlandi.
Turli xil gazlamalar: olacha, parcha, doka, satin, surp, burmet, valak, duxoba, buz, chit, shoyi kabilar ishlab chiqilgan, jimjimador gullar bosilgan. Qimmatbaho gazlamalardan katan, zarbof, kimxob, barbos, futa, banoras, shoyi, atlas, xaro, misri, beqasam, sendal, tafta va tarsenalar ko’plab ishlab chiqilgan hamda turli mamlakatlarga jo’natilgan. Ushbu gazlamalarning arzonidan oddiy xalq, qimmatbahosidan esa davlatmand kishilar, saroy ahli, bek, amir, din peshvosi turli-tuman libos, kuylak, chopon, tun, salla, futa, belbog’ va shu kabilarni tayyorlab foydalanishgan. Maxsus to’qilgan gilam, namat, zilucha, diba (diboj), maxmal (baxmal), shishak kabilar juda xilma-xil bo’lgan.
Ishlab chiqilgan maxsulotlar ichida Samarqand qog’ozi alohida o’rin egallagan va uni ishlab chiqarish nazorati saroy tasarrufida bo’lgan. Ushbu qog’oz bilan Movarounnahrgina emas, balki boshqa davlatlar ham ta’minlangan. Metall, qotishma va rangli metallardan turli buyumlar tayyorlash yo’lga qo’yilgan, saltanatda metallurgiyaning haqiqiy asoslari yaratilgan edi, desak mubolag’a bo’lmaydi.
Metall quyish va undan hunarmandchilikning boshqa sohalari (dehqonchilik, kulolchilik, pichoqchilik, binokorlik va boshq.) uchun turli asbob-uskunalar yasash juda taraqqiy etgan.
Temirchilar (chilangaron, oxangaron) ketmon, belkurak, tesha, eshik zanjiri, halqqa, mix, xatto eshiklarning o’zini (M: Samarqanddagi Oxanin darvozasi, Bibixonim madrasasi eshigi 7 xil metalldan tayyorlangan) yasaganlar. Metall buyum yasovchi hunarmandlar alohida rastalarda faoliyat ko’rsatganlar, mixchilar (mixchegaron), taqachilar (na’lbandon), sim cho’zuvchilar (simkashon), pichoqchilar (kardagaron), qo’ng’iroq kuyuvchilar (rextagarron) va boshqalar. Buxoroda esa, hunarmandchilikning ixtisoslashishi yirik kompullarda – Toki Zargaron, Toki Sarrafon, Toki Kitobfurushon, Toki Tepakfurushon birlashtirilib, ular yanada yirikroq zuzar va sexlarga birlashtirilgan. Metalldan yasaladigan oddiy buyum, kuza, idish-tovoq, lagan, patnis, jom va qandillar alohida e’tibor bilan uymakorlik naqshlari solingan, tilla suvi yuritilgan holda, xal berilib tayyorlangan. Harbiy anjomlarga esa, oltn, jumush yuritilib, turli qimmatbaho tosh, zumrad, nuqra va durlar bilan bezatilgan. Saltanatda ot-egar anjomlari yuksak mahorat bilan, pishiq va chiroyli qilib yasatilgan, kimxob bilan yopgan, yuganlarga oltin, kumush bilan ishlov berganlar.
Yuksak mahoratli xalq ustalari-zargarlar tayyorlagan turli-tuman bezak buyumlari bilakuzuk, uzuk, zirak, tillaqosh, kamar va bulokilar alohida qadrlangan. Maxsus davlat va saltanat belgilari – muxr va paysalar tayyorlovchi ustalar (muxrkandlar) saroy tasarrufida bo’lib, ular, nefrit, xrizolit, serdolik va agatdan tayyorlangan.
Lashkarning asosiy qismiga maxsus sovutlar, dubulga, sipar, qalqonlar juda chiroyli, bo’lgan asosiysi mustahkam va pishiq qilib yasalgan. Lashkarga ommaviy xujum va mudofaa maxsus moslamalari, oziq-ovqatlar saqlanadigan buyum, oziqga ishlov berish anjomi, chodir, tug, bayroq, belgi, jangovar va fuqaro aravasi, neft qaynatadigan, quyadigan maxsus moslama, narvon va boshqalarni hunarmandlar yuksak mahorat bilan yasaganlar
Turli xil tantana, bazm, harbiy yurish, ziyofatlar, mashvaratlarda kiyiladigan kiyimlar zardo’zlik, kashtachilik ustalarining mohir san’ati bilan tayyorlangan. Kashtachilik va zarduzlik ixtisoslashgan holda rivojlanib, baxya, basma, durya, iroqi, yo’rma, yrmaduzi, piltaduzi, xamduzi va xarakduzi kabi yunalishlari taraqqiy etdi, turli-tuman buyumlar tayyorlangan. Belbog’lar (mashxadi), chorsi, kiyikcha, bugjoma, bushcha, dauri, duppi, yeng, jiyak, joynamoz, joma, zardevor, zinpush, kulox, kalta, pushak, lula, maxsi, mukova, nimcha, oynaxalta, palak, paranji, peshkurta, ruyijo, rupokcha, sandalipush, tun, suzana, takiyapush, tarokxalta, shona-xalta, chimildiq-gushanga, joyshab, sholivor, etik, yuzgir, chakmon, chopon, kin, sadok, namoyon va b. ana shu ajoyib san’at namunalaridir.
Ushbu davrda yog’och o’ymakorligi, yog’och ustaligi-duradgorlik, yog’och buyumlar tayyorlash ayniqsa rivojlandi. Yog’ochga ishlov beruvchi hunarmandlar tukish va yigirish dastgohi, kulolchilik moslamasi, arava, egar, sandiq, qush qafas, beshik, sumak, taroq, hissa, qoshiq, turli xil metall buyumlarga dasta, uymakor eshik, xontaxta, panjara, kursi, kitob kuyib o’qish uchun – lavx, tariximy obida, bino uymakor ustuni, qalam, imoratning toki ravoki, tokcha va shu kabilarni yuksak did bilan yasaganlar.
Teri oshlash va teriga ishlov berish kasblari juda keng taraqqiy etgan: oyoq kiyimlar tayyorlovchilar, maxsi tayyorlovchi (maxsiduzon), kalish (kafshduzon), etikduz (muzaduzon), ot-anjomi tayyorlovchi (sarrofon), yugan tayyorlaydigan usta (lojonduzon), pustin tikadigan usta-pustindoz va boshqalar alohida hurmatga sazovor bo’lganlar. Qimmatbaho turli xil muynalardan bosh kiyim, telpak, tumoq, charm kamzul, fartuklar tayyorlash juda keng tarqalgan.
Saltanatda shisha ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan va nodir san’at hisoblangan, turli kitobga muqova, jild qoplash-muqovachilik rivojlangan, qamishlardan turli palos, buyra to’qish – buyrachilik keng taraqqiy etgan, turli xil chiviqdan har xil o’lchamdagi savat, meva soladigan va tashiydigan moslama, chulpi kabilar to’qish keng avj olgan.
Amir Temur davrida va Temuriylar hukmronligi yillarida yirik shaharlar dunyoga kelganligi, juda keng ko’lamda qurilish ishlari olib borilganligi sababli, me’morchilik, binokorlik kasblari go’rkirab rivojlandi. Naqqoshlik, ganchkorlik, tosh, suyak, yog’och uymakorligi, suvoqchilik, mujaz rang tasvir, duradgorlik, muxandislik, g’isht teruvchilik, bo’yoqchilik kabi kasb-hunar egalari ulug’lanadi va ular mehnati bilan bebaho tarixiy obidalar yuzaga keldi. Samarqanddagi Bibixonim madrasasi, Jome masjidi, Ko’ksaroy, Ruxobod, Ishratxona maqbarasi, Registon va Shroxizinda ansambllari, Hukmdor bog’i hunarmand raboti, Samarqandning olti darvozasi, Keshdagi Oqsaroy, Shoshdagi Zangiota va Anbarbibi, Kukaldosh madrasasi, Turkistondagi (Yassidagi) Axmad Yassaviy maqbarasi, juda ko’p sardobalar, Buxoro, Xiva, Urganch, Chust va boshqa shaharlardagi o’sha davrda yaratilgan obidalar hozirgi davrda ham tengi yo’q, nodir san’at asarlari sifatida ardoqlanadi.
Sohibqiron davrida oshpazlik alohida hunar, san’at sifatida ulug’langan. Xarbiy yurish, tantana, tuy-tamosha va oddiy yashash sharoitlarida oshpaz taomlarini dimlash, qaynatish, qovurish, bug’latish, kok qilish va boshqa usullar juda ozoda, turli-tuman miqdordagi va xildagi milliy taomlarni pishirganlar.
Soxibqiron Amir Temur davrida kulolchilik ham juda keng taraqqiy etdi. Kulollar loydan turli tabaqa kishilari uchun kuza, lagan, kosa, piyola, xum, yog’chiroq va boshqa buyumlarni ko’plab yasaganlar. Samarqand shahrining yopiq sug’orish sistemasi jihoz va quvurlari ham sopoldan qilingan. Hozirgi davrda ham kulolchilik buyumlari xalq orasida alohida hurmat-ehtirom bilan qaraladi. Usha davrda asos solingan va rivojlangan hunarmandchilik ushbu sohaning sulolalari hozirda ham avlodlar tomonidan e’zozlanib kelinmoqda. M.: Urgutdagi Abdullo kulol buyuk sulolasi imkoniyatlar tug’ilib, yanada chuqurroq o’rganilsa, tadqiq qilinsa, Soxibqiron zamonasiga borib taqalsa, ajab emas.
Amir Temurning o’zi ham xat-savodli kishi bo’lib, o’z davrining tibbiyot, riyoziyot, falakiyot, me’morchilik, tarix va falsafa hamda harbiy sarkardalik ilmlaridan habardor bo’lgan, diniy va dunyoviy ilmlardan o’z xukmdorlik faoliyati, davlatni boshqarish, harbiy yurish, ichki va tashqi siyosatni yurgizishda moxirlik bilan foydalana olgan, turli davlatlar boshliqlari, amir va shoxlar bilan diplomatik aloqalarni amalda rivojlantirgan nodir iqtidor egasi bo’lgan. Uning davlatni tuzish va boshqarishga bag’ishlangan «Tuzuki Temur» (Temur tuzuklari) asari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Temur va temuriylar davriga kelib, IX-XII asrlarda gurkirab rivojlangan, ammo keyinchalik deyarli inqirozga uchragan, ma’naviy taraqqiyot qayta tiklandi, ravnaq topdi.
Sohibqiron Temur va temuriylar davrida ma’naviy-madaniy yuksalish juda ko’p omillar natijasida, ya’ni, siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy va g’oyaviy jarayonlar uyg’unlashib, madaniy yuksalishga, ruhiy taraqqiyotning yuqori pog’onasiga ko’tarilishiga olib keldi.
Xoja Muxammad Baxovuddin Naqshbandiy tasavvuf ilmida «Naqshbandiya» tariqatining, ya’ni, bosh g’oyasi «Dil-ba yoru-u, dast-ba kor» (Doimo ko’ngling Alloxda, qo’ling ishda bo’lsin) bo’lgan tariqatning asoschisidir.
Shoxrux Mirzo ibn Amir Temur Qurogoniy Soxibqironning farzandlari bo’lib, o’zi hukmronlik qilgan davrda Xuroson va Movarounnaxrda ma’naviy taraqqiyot, binokorlik, me’morchilik va san’atning rivojlanishiga katta hissa qo’shdi.
Mirzo Ulug’bek ibn Muxammad Tarag’ay Soxibqironning nevarasi bo’lib, otasi Shoxrux Mirzo va bobosining bunyodkorlik ishlarini bevosita davom ettirdi va ilmiy nujum, riyoziyot, falakiyot, tarix, astronomiya, falsafa, mantiq fanlarning rivojlanishiga ulkan amaliy hissa qo’shgan buyuk alloma va davlat arbobidir. Uning davrida Samarqandda rasadxona qurildi, Samarqand, Buxoro va Gijduvonda madrasalar bayon etildi, madrasalarga o’sha davrning yirik alloma va fuzalolari taklif etildi hamda, ularning ilm-fan bilan shug’ullanishlariga sharoit yaratib berildi. U «Ziji Ulugbek – Ziji jadidi Kurogoniy», «Risolai Ulug’bek», «Tarixiy arba ulus», «Turt ulus ta’rifi» kabi yirik asarlari ko’plab yirik ilmiy risolalar muallifi hamdir.
XIV-XVI asrlarda go’rkirab rivojlangan xalq hunarmandchiligi va ma’naviyatimiz durdonalari ko’p asrlar mobaynida milliy boyligimiz jahon xalqlari oldida yanada mu’tabar, yanada buyuk xalq sifatida ulug’lanishga salmoqli hissa qo’shib kelmoqda.
Buyuk tarix jonli sahifalarida o’z aksini topgan, ma’naviyatimizning bebaho asari bo’lib qolgan xalq hunarmand va allomalarimiz yaratgan ijodiy namunalar bitmas-tugalmas xazinadir. Moxir hunarmand, donishmand va allomalarimiz yaratgan o’lmas meroslarini yanada chuqurroq va kengroq o’rganish hamda ularni hozirgi zamon sharoitida yosh avlodga o’rgatib borish, uzluksiz ta’lim tizimi barcha soha va ilmiy tadqiqotlarda amaliyotga qo’llash har bir ziyolilining muqaddas burchidir.
Sohibqiron Amir Temur va temuriylar hukmronlik qilgan XIV-XVI asrlarni alohida davr sifatida o’rganishimizga sabab, Movarounnahr va Xuroson tarixida ilm-fan, xalq hunarmandchiligi, ma’naviyat va madaniyat taraqqiyoti mungullar istilosi tufayli (XII-XIII asrlar) rivojlanishdan deyarli sunish darajasi Renessens – so’nggi uyg’onish davri darajasiga olib chiqildi. Ana shu rivojlanish davri ma’naviyat taraqqiyotida alohida bosqich bo’lganligi sababli, alohida davr sifatida tadqiq qilinishi, har tomonlama o’rganilishi bebaho meros va qadriyatlarimizni o’zimiz o’rganib, zamondoshlarimizga, butun dunyo va kelajak avlodga yetkazishning barcha imkoniyatlari qidirilishi lozim.
Xalq hunarmandchiligini o’rganish va o’rgatishning hozirgi davrdagi ahvoli
Ta’lim tizimida umumta’lim maktablari va ularda o’rgatiladigan turli yo’nalishdagi fanlar yosh avlodning shakllanishida muhim o’rin egallaydi. Hozirgi davrda «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun asosida umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qish muddati 9 yil qilib belgilandi va bolalarning yosh, individual psixofiziologik, aqliy rivojlanishiga ko’ra 6-7 yoshdan qabul qilinib, bilimlarni o’zlashtirishga asosan 1-9 sinflar, ba’zi hollarda eksternet tipidagi ta’limga ham ruxsat etiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida yoshlarning mehnat ta’limi tarbiyasi, tayyorgarligi asosan, shu nomdagi o’quv fani negizida olib boriladi.
Mehnat ta’limining ta’lim muassasalari o’quv rejalariga fan sifatida, o’quv predmeti sifatida kiritilganligiga 100 yildan oshganligiga qaramay (1883 y. fan olimi E.Signuyes) hanuzgacha, butun, yaxlit tizim sifatida to’liq shakllanib, tashkil etilish maqsadlarini va vazifalarini to’liq safarbar eta olgani yo’q. To’g’ri, yoshlarning mehnat va kasbiy tayyorgarligi, tarbiyasi, ta’limi bo’yicha juda yirik, salmoqli tadqiqot ishlari, kuzatishlari olib borilgan. Chet el va Respublikamiz olimlari bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlari olib borishlarida, turli xil materiallar, qo’llanmalar, monografiyalar, dasturlar tayyorlashlarida chop etishlarida yirik natijalarga erishdilar. Respublikamizda yoshlarning mehnat va kasbiy tayyorgarligining turli sohalari, muammolarni tadqiq etish bilan pedagog olimlardan U.N.Nishonaliyev, N.Sh.Shodiyev, T.T.Magzumov, E.T.Choriyev, A.I.Vorobyev, N.S.Sayidaxmedov, Ya.Xaydarov, A.R.Xodjaboyev, R.X.Jo’rayev, O.Xayitov, R.Mavlonova, K.Davlatov, J.Ramizov, K.Mirsaidov, A.Ismoilov kabilar ko’pgina ishlarni olib bordilar, o’z tadqiqotlari natijalarini monografiyalar, qo’llanmalar va tavsiyanomalar ko’rinishlarida chop etdilar.
Mehnat tarbiyasi, qishloq maktablarida o’quvchilarning mehnatsevarlik xislatlarining shakllanishi masalalarini E.T.Choriyev o’zining «O’zbekiston qishloq maktablarida o’quvchilarning mehnat tarbiyasi» deb nomlangan o’quv qo’llanmasida o’quvchilar mehnatini tashkil etish, qishloq maktabida mehnat tarbiyasining mazmun, shakl, uslublarini yoritib o’tdi. Ushbu qo’llanmada olim respublikamiz xalq xo’jaligining asosiy sohalaridan hisoblangan qishloq xo’jaligida mehnat qilayotgan o’quvchilarning yosh xususiyatlarini, mahalliy sharoitlarda mehnat tarbiyasi shakllari va mazmuni, ushbu tarbiyaning o’ziga xos yo’nalishlari, shakl va vositalarini yetarlicha tahlil etadi. Mehnat tarbiyasining shaxs fazilatlarining shakllanishidagi yetakchi o’rnini belgilab berishga muvaffaqiyatli harakat qiladi. Yirik pedagog olim U.N.Nishonaliyevning asosiy olmiy ishlari, tadqiqotlarining natijalari oliy ta’lim pedagogikasini, didaktikasini rivojlantirishga qaratilgan. U o’zining «Mehnat ta’limi o’qituvchisi shaxsiyati shakllanishi: istiqbol va muammolari» nomli monografiyasida mehnat va kasb ta’limi o’qituvchisini oliy pedagogik ta’lim tizimida tayyorlash muammolarini tahlil etadi. Mehnat ta’limi o’qituvchisining ushbu sohani tashkil etishda, yetakchilik qilishida uning shaxsiy, kasbiy fazilatlarining shakllanganligi ham muhim o’rin tutadi. Ushbu ta’lim sohasining o’ziga xos murakkabligi, ko’p qirraligiga, amaliyligi, ishlab chiqarishligi va boshqalar shu soha o’qituvchisining kasbiy va shaxsiy fazilatlarining shakllanishi ko’lami sohalarida ko’rinadi.
Demak, ushbu fikr-mulohazalardan ko’rinib turibdiki, mehnat ta’limi sohasi, jumladan uni o’qitadigan o’qituvchi kasbiy faoliyati, bilim ko’nikma va malakalari juda xilma-xildir. Mehnat ta’limining ko’p tarmoqlari, sohalarini juda rang-barang bo’lishi ushbu fan to’g’risida yaxlit, mukamallashgan tushunchalarning bir butun tizim sifatida uyg’unlashmaslikka olib keldi. Chunki, mehnat ta’limining, ya’ni bevosita o’quvchilarning qaysi sinflarda qanday bilimlarni o’zlashtirishlari, qanday ko’nikmalarni shakllantirishlari va rivojlantirishlarini bir tizimga solish uchun maxsus tadqiqotlar obyekti qilib tanlanib, yirik ko’lamda ishlar olib borilishi lozim.
|
| |
