|
Reja: Muxandislik psihologiyasini ishga umumiy tasiri
|
| Sana | 11.01.2024 | | Hajmi | 159,58 Kb. | | #134693 |
Bog'liq Mavzu Muhandislik psixalogiyasi-fayllar.org
Mavzu: Muhandislik psixalogiyasining predmeti va maqsadi va vazifalari
.
REJA:
1.Muxandislik psihologiyasini ishga umumiy tasiri.
2.Muhandislik psixologiyasini fan sifatida.
3.Xulosa.
Muhandislik psixologiyasi — psixologiya sohasi; inson bilan mashina (texnika) oʻrtasidagi munosabatni, insonga mashinaning psixologik taʼsirini, insonning texnika bilan munosabat jarayoni psixologik qonuniyatlarini oʻrganadi. Muhandislik psixologiyasi fantexnika taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan. U quyidagi muammolarni tekshiradi: insonning boshk,-aruv tizimlaridagi, avtomatik qurilmalar, xususan, EHM bilan munosabatdagi vazifalari; EHM operatorlarining faoliyatida muloqot jarayoni va ularning oʻzaro taʼsiri; operator faoliyatining psixologik tuzilishi; operator ishining sifati, tezligi, samaradorligiga taʼsir qiluvchi omillarni tahlil qilish; operatorlar uchun psixodiagnostika va kasbga yoʻllash metodlarini ishlab chiqish va h.k
Har bir inson, ilmiy va texnologik inqilob tufayli sanoat mahoratining psixologik tuzilishi o‘zgartirildi. Bundan tashqari, ilmiy va texnologik inqilob davrida avtomatlashtirilgan mehnatning yaxshilanishi natijasida psixologiya yo‘nalishi paydo bo‘ldi va uning rivojlanishi boshlandi va bu axborot va inson va texnologiya o‘rtasida yuz beradigan jarayonlar yordamida o‘zaro ta'sir o‘tkazish vositalarini o‘rganishga qaratilgan. Bu yo‘nalish "muhandislik psixologiyasi" deb ataladi. Uning eng muhim tarkibiy qismlari - insonni idrok qilish va operatsion axborotni qayta ishlash, vaqtni cheklaydigan sharoitlarda qaror qabul qilish, boshqaruv va ishlab chiqarishning barcha sohalarini kompyuterlashtirish, mobil aloqaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, turli xil resurslar xarajatlarini minimallashtirish jarayonlari.
Muhandislik psixologiyasi usullari
Muhandislik psixologiyasida, psixologik metodlardan tashqari:
1. Psixofizologik.
2. Muhandislik va psixologik.
3. Shaxsiy.
4. Psixologik konsultatsiya usullari, psixologik yordam.
5. Matematik.
Xodimning psixo-fiziologik funktsiyalarini tashkil qilishni tekshirish, insonning funktsional holatini baholash, nazorat qilish, mehnat faoliyati samaradorligi, samaradorligi, xodimning shaxsiyati va shaxsiyatini namoyon qilish uchun psixofizyologik va personal yordam. Muhandislik-psixologik operator operatorning professional faoliyat jarayonini o‘rganish va uning xatosini, shuningdek atrof-muhit omillarini tahlil qilish uchun ishlatiladi. Operator faoliyatining tuzilmalarini yaratish uchun matematik usullar qo‘llaniladi. Modellashtirish usullari matematik modellashtirish usullari va mavzu-matematik usullarni o‘z ichiga oladi.
Inson ishi va muhandislik psixologiyasi psixologiyasi
O‘zining rivojlanishida muhandislik psixologiyasi mehnat psixologiyasi ta'limotiga asoslanadi. Lekin, g‘alati darajada, bu intizomga turli vazifalar bor. Mehnat psixologiyasi psixologiyaning bir bo‘lagi bo‘lib, u shaxsning ruhiy faolligini shakllantirishning muntazamligini va uning turli xil mehnat turlarida namoyon bo‘lishini o‘rganadi. U tabiatda amaliy va xavfsiz ishni psixologik ta'minlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi. Mehnat psixologiyasining maqsadi inson mehnatining samaradorligini avval yaratilgan texnikani takomillashtirish orqali oshirishdir. Muhandislik psixologiyasi tushunchasi, ilgari aytib o‘tilganidek, inson va texnologiya o‘rtasidagi axborot o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish hamda olingan natijalar va ma'lumotlar asosida ularni "texnik muhiti" tizimida qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Muhandislik psixologiyasining maqsadi: insonning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, yangi texnologiyalarni ishlab chiqishda va yaratishda psixologik yo‘nalishdagi asoslarni rivojlantirish.
Muhandislik psixologiyasi inson xatti-harakatini va qobiliyatini oshirish uchun texnologiya, jihozlar va ish muhitlarini takomillashtirish va moslashtirishga yo‘naltirilgan amaliy maydondir. Bu ergonomikaning sohasi, ya'ni odamlarni xavfsiz va samarali ishlatish uchun narsalarni tartibga solish va loyihalashtirish fani bilan juda bog‘liq. Muhandislik psixologlari insonlarning xulq-atvorining qobiliyatini va cheklanishlarini tushunish hamda ushbu qobiliyatlarni maksimal darajada oshirish va xatolarni bartaraf etish uchun tizimlarni ishlab chiqish va tartibga solishdan manfaatdordir.
Tarix
Bu maydon I va II jahon urushlari paytida tobora muhim ahamiyatga ega bo‘lgan eksperimental psixologiya sohasi sifatida paydo bo‘lgan. Bugungi kunda odamlar o‘z vaqtida va ish vaqtida texnologiya va asbob-uskunalardan ko‘proq foydalanadigan va foydalanadigan vaqtlarda maydon sezilarli darajada o‘sib bormoqda.
Umumiy nuqtai
• Muhandislik psixologlari haqiqiy dunyo muammolarini hal qilish uchun psixologik printsiplardan foydalanadilar.
• Ushbu kasbda ishlayotgan insonlar inson hayotini yaxshilashga, ba'zan esa qutqarishga yordam bera oladi. Baxtsiz hodisalar va xatolar xavfini kamaytirish orqali muhandislik psixologlari mahsulotlar, tizimlar va ish joylarini xavfsizroq qilishlari mumkin.
• Muhandislik psixologlari har kuni foydalanadigan texnologiyalarni ishonchli, foydali va xavfsiz qilish imkoniyatiga ega. Loyihalash yoki takomillashtirishga mo‘ljallangan mahsulotlarning ayrimlari GPS tizimlari, mobil telefonlar, tibbiy uskunalar, harbiy texnika, aviatsiya texnologiyalari, transport tizimlari va avtotransport vositalarini o‘z ichiga oladi.
• Ushbu mutaxassislar inson-kompyuter bilan ishlash, aerokosmik, qulaylik, inson ishlashi, ta'lim va tarbiya, virtual haqiqat , sog‘liqni saqlash tizimlari va texnologiyalari, mahsulot dizayni, ish xavfsizligi, atrof-muhit xavfsizligi va ergonomik kabi turli sohalarda ixtisoslashtirishi mumkin. bir necha nom bering.
Vazifalar
Ushbu yo‘nalishdagi muhandislik-psixologning ba'zi vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Odamlar o‘zaro aloqa va asbob-uskunalardan foydalanish usullarini tahlil qiladi
Texnologiyani nogironlar uchun qulayroq qilish yo‘llarini o‘rganing
Ish joyidagi baxtsiz hodisalarni tushuntirish va kelajakda bunday narsalarning oldini olish yo‘llarini izlash
Mahsulot dizaynlari kelgusida takrorlanadigan foydalanuvchi ruyxatini amalga oshirish
Aholini foydalanuvchilarning ehtiyojlari haqida ko‘proq ma'lumot olish yoki qaysi mahsulotni aniq demografiyaga murojaat qilishni o‘rganish
Inson xatolarini kamaytirishga mo‘ljallangan xavfsiz mahsulotlar va dizaynlarni yaratish
Tibbiy xatolar xavfini kamaytirish uchun tibbiy uskunalar ishlab chiqish
Muhandislik psixologiyasi – bu “Inson – mashina” tizimini loyihalash, yaratish va ishlatishda ulardan foydalanish maqsadida inson va texnika o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir jarayonlarining qonuniyatlarini o‘rganadigan ilmiy fan. Muhandislik psixologiyasining tadqiqot ob’ekti “Inson – mashina” tizimi (IMT) hisoblanadi. IMTga inson-operator (yoki operatorlar guruhi) va mashina (operator o‘z faoliyati davomida foydalanadigan texnik vositalarning barchasi) kiradi. Human engineering Amerika ilmiy fanidan farqli o‘laroq, Rossiya muhandislik psixologiyasi nafaqat mehnat faoliyatini optimallashtirish, balki texnikani loyihalash bilan bog‘liq kengroq doiradagi ilmiy-amaliy masalalar bilan qiziqadi.
Muhandislik psixologiyasining maqsadi – insonga mashinani tartibga solish imkonini beruvchi xususiyatlarni o‘rganishdir. Bular qisman anatomik, lekin ko‘p hollarda psixologik xususiyatlardir: idrok, tafakkur, diqqat, xotira va boshqalar. Ularni texnika loyihasini tuzishda, odamlarni ma’lum bir texnika bilan ishlash uchun tanlashda va o‘zlarining kasbiy faoliyatlarida murakkab texnik qurilmalardan foydalanadigan odamlarni kasbiy tayyorlashda hisobga olish zarur. Muhandislik psixologiyasining diqqat markazida inson faoliyat sub’ekti sifatida turadi. Muhandislik psixologiyasi o‘zining tadqiqotlarida quyidagi metodologik printsiplarga asoslanadi:
- mehnatni gumanizatsiya qilish printsipi (tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasi – o‘zining xususiyatlari va qiziqishlari, ishini ijodiy qilish istagi bo‘lgan shaxs);
- operatorning faollik printsipi (aynan IMTdagi shaxs qaror qabul qilish uchun mas’ul hisoblanadi, tizimni boshqarish faoliyatini amalga oshiradi, faollik operatorga ishlash qobiliyatini asrashga imkon beradi);
- faoliyatni loyihalash printsipi (avval inson faoliyati, keyin texnika loyihalanadi);
- ketma-ketlik printsipi (IMTni loyihalash, ishlab chiqarish va ishlatishning hamma bosqichlarini psixologik qo‘llab-quvvatlash);
- komplekslilik printsipi (boshqa fanlar bilan fanlararo munosabatlarni rivojlantirish).
Muhandislik psixologiyasi murakkab texnik tizimni boshqaradigan inson-operatorning mehnatini o‘rganadi va o‘zgartiradi. Murakkab “Inson – mashina” tizimi ikkita o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, inson ob’ektni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilish orqali emas, balki masofaviy vositalardan foydalanish orqali boshqaradi. Ikkinchidan, operator mashina va unga ta’sir etuvchi atrof-muhit omillari haqidagi ma’lumotlarni bevosita emas, balki axborotni ko‘rsatish vositalari orqali qabul qiladi.
Muhandislik psixologiyasining nazariy fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat:
- operator faoliyatini tahlil qilish, vazifalarni inson va tizimning kibernetik qismi o‘rtasida taqsimlash;
- operatorlarning birgalikdagi faoliyatini, muloqot jarayonlarini, axborot almashinuvini tadqiq qilish;
- operator faoliyatiga ta’sir qiladigan omillarni o‘rganish, ish joyini baholash, maqbul ish sharoitlarini loyihalash;
- inson-operator faoliyatiga psixologik fazilatlarning ta’sirini o‘rganish, uning faoliyatini boshqarishning maqbul algoritmini ishlab chiqish, operatorning psixofiziologik holati va ishlash qobiliyatini baholash metodikalarini yaratish.
Muhandislik psixologiyasi va ergonomika o‘rtasidagi farqlarni aniqlash uchun barcha psixologlar tomonidan qabul qilingan yagona mezon mavjud emas. Umuman olganda, ushbu fanlarni farqlash kerakmi, degan masalada turli xil fikrlar mavjud. Ularning har ikkisi ham “Inson – mashina” tizimini o‘rganadi, inson-operatorning ruhiy xususiyatlari bilan qiziqadi. Ko‘pgina tadqiqotchilar muhandislik psixologiyasi va ergonomika o‘rtasidagi kichik farqlarga qaramay, bu fanlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega, degan fikrga ishonadilar. Ularni farqlash mezoni sifatida quyidagilarni qabul qilishni taklif etamiz: muhandislik psixologiyasi ko‘proq insonga, ergonomika esa - insonning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda texnikani loyihalashga qaratilgan (P. Ya. Shlaen, V. M. Lvov). Shunday qilib, muhandislik psixologiyasi psixologiyaga, ergonomika esa texnik fanlarga, muhandislikka yaqinroq.
Turli fanlar chegarasida paydo bo‘lgan muhandislik psixologiyasi mehnat psixologiyasi, ergonomika, mehnat gigienasi, mehnat va kasbiy ekspertiza, sud ekspertizasi, kasbga yo‘naltirish va mehnat reabilitatsiyasi bo‘yicha tadqiqotlarni birlashtirdi. Muhandislik psixologiyasining o‘ziga xosligi shundaki, u gumanitar va texnik bilimlar sohasining kesishgan joyida paydo bo‘ldi. Bir tomondan, u psixikaning faoliyatda namoyon bo‘lishini o‘rganadigan mustaqil psixologik fan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, texnikani loyihalashga tegishli aniq texnik va muhandislik jihatga ega. Bu tabiatiga ko‘ra ikki tomonlama tadqiqot ob’ekti – “Inson-texnika” tizimining o‘ziga xosligidan kelib chiqadi.
Muhandislik psixologiyasi rivojlanishining birinchi bosqichida tadqiqotchilar diqqatni inson-operator tomonidan qaror qabul qilish va axborot qabul qilishning psixologik qonuniyatlariga qaratdilar.
XX asrning 60-70 yillarida yangi bosqich boshlandi, o‘rta hisobda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ma’lum bir odamga burilish yuz berdi. Muhandislik psixologiyasining qiziqishlar sohasi shaxs bilan bog‘liq bo‘lgan qator masalalarni o‘z ichiga olib, umumiy, ijtimoiy va pedagogik psixologiyaning ishlanmalari qo‘llanila boshlandi.
Jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi insondir. Mehnat vositalaridan foydalanib, u tabiatni oldindan belgilangan maqsadga muvofiq o‘zgartiradi. Mehnat vositalarining rivojlanishi bilan insonning mehnat faoliyati ham o‘zgaradi. Qadim zamonlardan beri mehnat qurollari va vositalarini yaratishda insonning ma'lum xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga olingan. Dastlab, intuitiv, keyin esa ilmiy ma'lumotlarni jalb qilish bilan texnologiyani odamlarga moslashtirish muammosi hal qilindi.Dastlab, asosiy e'tibor inson tanasining tuzilishi va ish harakatlarining dinamikasiga qaratildi. Biyomekanik va antropometrik ma'lumotlarga asoslanib, faqat insonning ish joyining shakli va o‘lchamiga va ular ishlatadigan asbobga tegishli tavsiyalar ishlab chiqildi. Keyin o‘rganish ob'ekti mehnat fiziologiyasi ma'lumotlaridan kelib chiqib ishlaydigan odamning fiziologik xususiyatlariga e'tibor qaratdi, ular nafaqat ish joyini loyihalash, balki ish kuni rejimi, mehnat harakatlarini tashkil etish va mehnat faoliyati bilan bog‘liq charchoqqning oldini olishga qarshi kuras, turli xil mehnat turlarini inson tanasiga qo‘yadigan talablari nuqtai nazaridan baholashga urinishlar qilingan.
Ishlab chiqarishni texnik jihatdan qayta jihozlash tufayli insonning funktsiyalari va mehnat faoliyatidagi roli sezilarli darajada o‘zgaradi. Ilgari uning vakolati bo‘lgan ko‘plab operatsiyalar endi mashinalar tomonidan bajarila boshlandi. Biroq, texnika qanday muvaffaqiyatlarga erishmasin, mehnat insonning mulki bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi, mashinalar esa, qanchalik murakkab bo‘lmasin, faqat unsonning mehnat quroli hisoblanadi. Inson mehnat jarayonida mashinalardan mehnat quroli sifatida foydalanib, ongli ravishda o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishadi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish inson mehnat faoliyatini qayta qurishga olib keladi. Mashinalarga o‘tkazilgan bir qator funktsiyalardan ozod bo‘lgan inson o‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun yangi imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Texnologiyaning rivojlanishi bilan ishlab chiqarish jarayonida insonning roli doimiy ravishda oshib bormoqda. Binobarin, texnologiyaning rivojlanishi va murakkablashuvi bilan ishlab chiqarishda inson omilining ahamiyati orttirmoqda. Yangi texnika va texnologik jarayonlarni yaratishda, asbob-uskunalarni ishlab chiqarish va ekspluatatsiya qilishni tashkil etishda inson omilni o‘rganish va hisobga olish zarurati tobora ortirib bormoqda. Yaratilayotgan uskunaning ishlash samaradorligi va ishonchliligi ushbu muammoni hal qilishning muvaffaqiyatiga bog‘liq.
Texnik qurilmalarning ishlashi va mehnat jarayonida ushbu qurilmalardan foydalanadigan shaxsning faoliyati birgalikda ko‘rib chiqilishi kerak. Bu nuqtai nazar “inson-mashina” tizimi (IMT) tushunchasining shakllanishiga olib keldi. IMT deganda inson operatori va mehnat faoliyati amalga oshiriladigan mashinani o‘z ichiga olgan tizim tushuniladi . IMTdagi mashina - bu inson operatori tomonidan faoliyat jarayonida qo‘llaniladigan texnik vositalar to‘plami xisoblanadi. IMTni o‘rganish muhandislik psixologiyasining ob'ektidir .
IMT ning umumlashtirilgan blok diagrammasi 1.1.rasmda ko‘rsatilgan. Boshqariladigan ob'ekt holatidagi har qanday o‘zgarishlar (BO) tizimning texnik qurilmalariga kiradi va tegishli ishlov berilgandan so‘ng, ma'lumotlarni ko‘rsatish vositalarida ko‘rsatiladi. Binobarin, operator BO holatini bevosita idrok etmaydi, balki unga taqlid qiluvchi, axborot modeli deb ataladigan va axborotni ko‘rsatish vositalari yordamida shakllanadigan qandaydir tasvirni idrok etadi.
Inson va texnologiya o‘rtasidagi axborot o‘zaro ta'siri jarayonlari o‘rganish muhandislik psixologiyasining predmeti hisoblanadi. Muhandislik psixologiyasining ijtimoiy muhitdagi inson faoliyatini o‘rganishdagi ahamiyati shundaki, u insonlar tomonidan axborotni qabul qilish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish jarayonlarini o‘rganadi.
1.2. Muhandislik psixologiyasining rivojlanish tarixi.
Mustaqil ilmiy fan sifatida muhandislik psixologiyasi XX asrning 40-50-yillarida shakllana boshladi . Biroq, inson va texnik qurilmalarni har tomonlama o‘rganish zarurligi haqidagi g‘oyalar 19-asrda rus olimlari tomonidan bildirilgan. Buyuk rus olimi D.I. Mendeleyev 1880 i. aviatsiya vositalarini loyihalashda nafaqat dvigatellar, balki odamlar haqida ham o‘ylash , turli fanlar ma’lumotlaridan foydalanish zarurligi haqida fikr bildiradi. Shundagina “hamma uchun ochiq va qulay” apparat yaratiladi, deb taʼkidladi.
1882 yil Rossiya meteorologi M.L.Rixachev uchish uchun psixologik muvofiqligi haqida muammoni ilgari suradi. U aeronavt samolyotni boshqarish uchun zarur bo‘lgan fazilatlar ro‘yxatini ishlab chiqdi bular: tez fikrlash, mehnatsevarlik , ehtiyotkorlik, epchillik, aqlning mavjudligini aniqlash.
X1X asr oxirida olimlar mehnat haqidagi ta'limotning ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqishga urinishdi. Bu sohada buyuk rus olimi I.M. Sechenov birinchi bo‘lib mehnat faoliyatini ratsionalizatsiya qilish uchun inson haqidagi ilmiy ma'lumotlardan foydalanish masalasini ko‘targan . I.M. Sechenov mehnat harakatlarini bajarishda psixik jarayonlarning rolini o‘rganishni boshladi , mehnat ko‘nikmalarini shakllantirish masalasini ko‘tardi va birinchi marta mehnatni o‘rgatish jarayonida tartibga solishning tabiati o‘zgarishini ko‘rsatdi: tartibga soluvchining funktsiyalari ko‘rsatib o‘tadi. U faol dam olish kontseptsiyasini samaradorlikni oshirish va saqlashning eng yaxshi vositasi sifatida takidladi. “Olimning ish kunining davomiyligini belgilashning fiziologik mezonlari" (1897), "Asab tizimining odamning mehnat harakatlaridagi ishtiroki" (1900), "Insonning mehnat harakatlari haqidagi ocherk"(1901) asarlari bizning davrimizda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan
Faoliyatni loyihalash tamoyili. Loyihalash faoliyati masalasi 1967 yilda ko‘tarilgan. Faoliyat loyihasi tizimni qurishning boshqa barcha vazifalarini hal qilish uchun asos bo‘lishi kerak. IMTni ishlab chiqishda texnik qurilmalar qanday loyihalashtirilgan bo‘lsa, ushbu qurilmalardan foydalanadigan shaxsning faoliyatini loyihalash kerak bo‘ladi. Bundan tashqari, IMTda qo‘llaniladigan ushbu qurilmalarning o‘zlari operatorining kelajakdagi faoliyatini loyihalash asosida va hisobga olingan holda ishlab chiqilishi kerak. Ularni o‘z-o‘zidan, insonni hisobga olmasdan ko‘rib chiqish mumkin emas. Texnik qurilmalarga insonning ongli faoliyati vositasi sifatida yondashish kerak.
XULOSA
Men xulosa qilib shuni aytamanki muhandislik psihologiyasi inson haytida muhim ro‘l o‘ynaydi chunki hozirgi axborot asrida tehnikalarni yaratishda va qurishda inson o‘zini boshqara bilishi va undan kuchli iroda va sabr talab etiladi bu bilan birga tajriba ham maisol qilib hariy soxani oladigan bo‘lsak harbiy texnikalarni boshqarishda va yaratishda inson o‘zini tuta bilishi va berilgan me’yorlar asosida qo‘rqmasdan boshqarishi kerak va unga o‘zini ruhan tayorlay bilishi kerak
http://fayllar.org
|
| |
