1-MAVZU: PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI VA RIVOJLANISH TARIXI
REJA:
1. Psixologiya fanining taraqqiyot tarixi va rivojlanish bosqichi.
2. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo‘nalishlari va maktablari
3. O‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanish tarixi.
4. Psixologiya fanining predmeti va vazifalari.
5. Psixologiya fanining predmeti haqidagi tasavvurlar taraqqiyotining asosiy
bosqichlari.
6. Psixologiyaning tuzilishi, psixologiya soxalariga psixologiyaning fanlar tizimida
tutgan o‘rni.
Adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bwlishi kerak. Wzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil
yakunlari va 2017 yil istiqbollariga baǵishlangan majlisidagi Wzbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. //
Xalq swzi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.
“Wzbekiston”, 2017.
3. Ivanov I., Zufarova M. “Umumiy psixologiya”. Óz.FMJ., 2008.
4. Davletshin M.G., Mavlonov M.M, TÓychieva S.M “ Yosh va pedagogic psixologiya” T. TDPU,
2009
5. N.S.Safayev, N.A.Mirashirova, N.G.Odilova Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti: o’quv
qo’llanma. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2013. Rubinshteyn S.L. Osnovı obshey psixologii. SPb:
Piter, 2007.
6. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: “Fan va texnologiyalar” markazining
bosmaxonasi : 2009.
Psixologiya oliy o‘quv yurtlarda o‘quv predmeti va fan sifatida o‘rganiladi. O‘quv
predmeti sifatida ta’lim muassasi o‘quv rejasiga kiritilgan bo‘lib, talabalarning umumkasbiy
tayyorgarligiga yo‘naltirilgan o‘quv fanlari tizimidan joy olgan, uni o‘rganish uchun ma’lum
o‘quv soatlari ajratilgan va turli shakldagi mashg‘ulotlar: ma’ruza, seminar va laboratoriya-
amaliy, shuningdek, nazorat ishlari va imtihonlar ko‘zda tutilgan.
Psixologiyani fan sifatida o‘rganish bilan uning qanday fan ekanligi, xususiyatlari va
nimalarni o‘rganishi haqida bilimlarga erishiladi. Psixologik bilim va malakalarni o‘zlashtirish
talabalarga atrofdagi odamlarni ular bilan
muloqot
amaliyotida, munosabatlarda, o‘zaro
hamkorlik faoliyatida bilish uchun; ularning fikri, maqsadi, kechinmalari, qiziqish va
qobiliyatlari, ehtiyoj va motivlari va h.k.larini bilish va qo‘llash uchun zarurdir. Psixologik bilim
va malakalar talabalarning kelajakdagi kasbiy faoliyati, oilaviy hayoti, bolalar tarbiyasi
va boshqalarda asqotadi. Va, nihoyat, eng muhimi, psixologik bilimlar talabalarga o‘zlarini
anglashda, o‘z ustilarida ishlashda va qiziqish, ijodiy imkoniyatlarini dolzarblashtirishlarida,
barkamol
shaxs
bo‘lib shakllanishlarida ahamiyat kasb etadi.
Psixologiya fani o‘ziga xos fan bo‘lgani uchun oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rganadigan
ilmiy fanlar tizimida alohida o‘rin egallaydi. Psixologiyaning fan sifatidagi o‘ziga xos
xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, bu fan hozircha inson uchun noma’lum bo‘lgan,
eng murakkab – psixika, insonning ichki olami haqidagi fandir, ikkinchidan, bu fanda bilishning
ob’ekti va sub’ekti tutashib ketgan. Bu holat va fikrni shunday ifodalash mumkin: avval inson
o‘z fikrlarini tashqi dunyoga yo‘naltirib, so‘ngra o‘ziga murojaat qiladi. Bunda fikr o‘ziga qarata
burilish yasagani uchun psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalari bilan taqqoslab
bo‘lmaydigan darajada murakkabdir. Va, uchinchidan, psixologiyaning o‘ziga xosligi uning
noyob amaliy oqibatlarga ega bo‘lishidir. Axir biror narsani anglash – uni egallab, boshqarishni
o‘rganishdan iborat. Insonning o‘zida kechayotgan psixik jarayonlar, ularning vazifalari,
qobiliyatlarini boshqarishni o‘rganish, misol uchun, koinotni zabt etishdan ko‘ra o‘ta murakkab
va muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Bunda inson o‘zini anglab borgani sayin o‘zini va
atrofidagilarni o‘zgartirib borishini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. SHuning uchun, psixologiya –
insonni faqatgina anglovchi emas, balki uni yaratuvchi fan.
[1]
[4]
Biz har qanday fanni ikki katta asosiy guruhlarga bo’lishimiz mumkin: Positiv Fanlar va
Normativ Fanlar. Fizik va hayotiy fanlar positiv fanlar deb atalishiga qaramasdan, logika, falsafa
va etika kabi fanlar tabiy fanlar kategoriyasiga kiradi.
Normativ fanlarni positive fanlar bilan taqqoslasak, positive fanlar faktlarni o’rganadi,
“nima?”ligini tasvirlaydi va “nima bo’lishi kerak” degan savollarga javob beradi.
Psixologiya hech qanday shubhasiz Positive fanlar guruhiga kirib ketadi.
[2]
Psixologiyaning vazifalari asosan, quyidagilardan iborat:
- psixik hodisalarning mohiyatini va ularning qonuniyatlarini anglashni o‘rganish;
- ularni boshqarishni o‘rganish;
- olingan bilimlardan shakllangan fanlar va sohalar bilan bir qatorda turgan amaliyotning
boshqa sohalari samaradorligini oshirish maqsadida foydalanish;
- amaliy xizmatning nazariy asosi bo‘lib xizmat qilish.
Ko‘rsatilgan umumiy vazifalardan tashqari hozirda psixologiya quyidagi xususiy vazifalar
bilan ham shug‘ullanmoqda: psixikaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi; psixik faoliyatning
neyrofiziologik asoslari; tashqining ichkiga o‘tish qonuniyatlari; inson psixikasining ijtimoiy-
tarixiy omillarga bog‘liqligi; olam psixik obrazlarining shakllanishi va va ularni tashqi, amaliy
faoliyatga tadbiq etish qonuniyatlari; inson psixikasining boshqariluvida biologik va ijtimoiy
omillarning birligi; inson psixikasi tuzilishi; bilish,irodaviy va hissiy jarayonlarning aks ta’sir-
boshqariluvchi mohiyati, insonning ijtimoiy muhitdagi individual-psixologik hulq-atvori; inson
faoliyatining ma’lum turlari psixologiyasi.
Har bir fanning asosi – maishiy tajriba. Masalan, fizika **larning harakati va pastga
tushishi, yorug‘lik va tovush, issiqlik va yana ko‘plab boshqalar haqidagi bilimlarga tayanadi.
Falsafa, iqtisod, jamiyatshunoslik va, albatta, psixologiya ham o‘z boshlang‘ich manbalarini
kundalik hayotdan oladilar, chunki har birimiz bitta ham adabiyotni o‘qimay turib va
oliygohning psixologiya fakultetida tahsil olmasdan inson psixologiyasining ba’zi tomonlarini
tushuntirib bera olamiz deb hisoblaymiz.
Kundalik maishiy bilimlar aniq bo‘lib, haqiqiy vaziyatlarga bog‘liqdir, ilmiy psixologiya
esa asosli umumlashtirishga intilgani uchun nazariy tushunchalardan foydalanadi va tekshirilgan
ma’lumotlarga tayanadi. Ular ichki fahm xususiyatiga ega bo‘lgani uchun amaliy
ruhshunoslarning
ko‘pchiligini
ayollar
tashkil
etadi.
Ilmiy
psixologik
bilimlar
umumlashtirilgan,maqsadga muvofiq va anglangan bilimlardir.
Kundalik maishiy bilimlar chegaralangan bo‘lgani uchun qiyinchilik bilan o‘tkaziladi,
ilmiy psixologik bilimlar esa to‘planadi va o‘tkaziladi, shuning uchun doimo kengayib
boraveradi.
Maishiy psixologiyada bilimlarga ega bo‘lish metodi sifatida kuzatish va mulohaza yuritish
qo‘llaniladi. Ilmiy psixologiyada ularga tajriba metodi ham qo‘shiladi.
Ilmiy psixologiyaning afzalligi shundan iboratki, u keng, turli-tuman, noyob
ma’lumotlarga egadir. Ular to‘planib, psixologiya fanining maxsus sohalarida, deylik, yosh yoki
muhandislik psixologiyasida o‘rganiladi. Ularga biror bir shaxsning alohida o‘zi egalik
qilolmaydi.
Insonning xarakterini o’rganuvchi psixologiya fanini fizika, kimyo, botanika, zoologiya,
astronomiya va matematika kabi boshqa positive fanlar bilan bir qatorga qo’ya olishimiz
mumkinmi ? Javob salbiy. Bu fanlarni bir biriga taqqoslasak, psixologiya unchalik ham
rivojlangan fan emasligini bilamiz. Shunisi aniqki, bu organizim hususiyatlarini o’rganuvchi
xarakterik fandir. Bu o’zgaruvchi va aniq bashorat qilib bo’lmaydigan xarakterdir. Bu fanni
o’rganuvchi metodlar ham tabiy fanlardagidek aniq va obyektiv emas. Boshqa tomondan, fizik
va kimyoviy reaksiyalarni o’rganuvchi tabiy fanlarda o’rganish jarayoni va tabiy moddalar
tuzulishidan kelib chiqib aniq ma’lumotlar aytish mumkin. Natijada shuni aytishimiz mumkinki,
psixologik xarakterlar faniga qaraganda tabiy fanlar yanayam aniqrod va obyektivdir.
Shunday qilib, psixologiyani fizik va tabiy fanlar bilan bir qatorga qo’yish unchalik to’g’ri
ish emas. Psixologiya texnikalari va obyektiv va imkoni boricha aniq bo’lishga intilishi juda
kuchliligiga qaramasdan o’z o’rnini va fan sifatidagi obro’sini topa olmayabdi. Bu fan bir o’zi
rivojlangandan ko’ra positive fanlar sifatida rivojlanishi uning uchun yanada yengillik
tug’dirardi.
Biz psixologiyani tuzilishi va hususiyatlarini o’rgangan holda bu fanni rivojlanishdagi
xarakterni o’rganuvchi positive fan deb aytishimiz mumkin
[3]
Ilmiy psixologiyani to‘liq o‘rganilgan va mubolag‘asiz yaxlit bir fan deb bo‘lmasligi ayni
haqiqatdir, chunki bu sifatlar asosiy masalalar bo‘yicha muntazam ravishda munozaralar yuzaga
keladigan, yangi maktablar yo‘nalishlar paydo bo‘ladigan, olingan bilimlar qaytadan tekshirib
chiqiladigan va aniq haqiqatlar rad etiladigan fanning tabiatiga zid bo‘lib hisoblanadi.
«Psixologiya» atamasi ikki yunoncha so‘zdan kelib chiqadi: «psyuxe» – jon, ruh va
«logos» – ta’limot, so‘z.
Bir necha yuz yilliklar davomida psixologiya tomonidan o‘rganiladigan hodisalar umumiy
«ruh», tushunchasi bilan belgilanib, falsafa fani bir bo‘limining predmeti bo‘lib hisoblanar edi.
«Psixologiya, aniqrog‘i «psixe» so‘zining kelib chiqishini tushuntirib berish uchun yunon
afsonalariga murojaat qilamiz. Afroditaning o‘g‘li (lotin an’analarida – Veneraning) Erot
(Amur), go‘zal Psixeyani sevib qoladi. Lekin Afrodita camo ma’budi bo‘lgan o‘g‘lining o‘z
qismatini oddiy qiz bilan bog‘lamoqchi ekanligidan norozi bo‘lib, Psixeyani qator sinovlardan
o‘tishga majbur qilgan holda sevishganlarni bir-biridan judo qilishga urinar edi. Ammo
Psixeyaning muhabbati shunday kuchli, Erot bilan uchrashishga intilishi esa shunchalik yuksak
ediki, bundan barcha ma’budlar kuchli ta’sirlanib, unga Afroditaning barcha talablarini
bajarishga ko‘mak berishga rozi bo‘ldilar. Erot, ham o‘z navbatida, Zevsni Psixeyani ma’budaga
aylantirish uchun ko‘ndirishga muvaffaq bo‘ldi. Natijada Psixeya abadiylikka erishdi, va ular
birlashdilar. YUnonlar uchun bu afsona haqiqiy sevgining, inson ruhi yuksak ro‘yobining
mumtoz namunasi edi. SHuning uchun, Psixeya – abadiylikka erishgan oddiy qiz, o‘z
mukammaligini izlovchi ruhning timsoli bo‘lib qoldi.[2]
Psixologiyaning maqsadi
Psixologiyaning maqsadi degandan biz nima tushunamiz ? bu savol quyidagi ikki fikr bilan
muhokama qilinishi mumkin:
1.
Uning faoliyati va turlarining imkoniyatlari
2.
Uni muhokama qiluvchi faktlar, mavzular va tarmoqlar
Psixologiya faning faoliyati va turlarining imkoniyatlari juda kengdir. U yashovchi
organizimning xarakterlarini o’rganadi, tushuntiradi va tasvirlaydi. Bu yerdagi “xarakter” va
“yashovchi orgonizim” terminlari noodatiy keng ma’nolarni beradi. Xarakter termini har qanday
turdagi harakatlar va tajribalarni – bilish, his – tuyg’u, tushunish yo tushunmaslik, sezish,
sezmaslik kabilarni o’z ichiga oladi. Boshqa tomondan, “yashovchi organizim” atamasi o’z
ichiga har qanday rangi, jinsi, yoshi, fizik va aqliy hususiyatlari, turlarini qamrab olgan tirik
hilqatlarni oladi. Shunday normalar, bolalar, yoshlar, o’smirlar, o’qtuvchilar, ishchilar,
jinoyatchilar, talabalar, ota – onalar, haridorlar kabi har xil sohalarga oid bolgan odamlarni
psixalogiya fani o’rganadi. Shu bilan birga psixologiya fani bu bilan cheklanib qolmaydi, bundan
tashqari u hayvon, qush, hashoratlar va ,hattoki, o’simliklarni tushunishga ham harakat qiladi.
[4]
Shunday ekan, tirik organizim bor bo’lgan har qanday joyda, ularni tushunish va o’rganish
uchun psixologiya fani kerak bo’ladi. Bizga ma’lumki, yashovchi organizmlar va ularning hayot
faoliyati judayam xilma xil, shunday ekan psixologiya fani uchun bularni o’rganishda hech
qanday to’xtov va chegara yo’q, bu fan hech qachon rivojlanishdan to’xtamaydi.[1]
Har qanday boshqa fan kabi psixologiya ham o‘z o‘rganish predmetiga ega. «Psixologiya»
tushunchasining ma’nosidan kelib chiqqan holda, uning o‘rganish predmeti psixika bo‘lib
hisoblanadi, deb aytish mumkin. Psixologiya ushbu predmetining maxsus xossalarini ajratish
mumkin. SHunday qilib, psixika – bevosita kuzatilmaydigan, lekin qo‘shimcha ifodalar orqali
aniqlanadigan yaqqol bo‘lmagan voqelik. Psixika – turli odamlarda yoshi, jinsi, asab tizimining
turi, muhit va tarbiya sharoiti, orttirilgan tajriba, ma’lum hayotiy vaziyat va ko‘pgina boshqa
omillarga bog‘liq ravishda bir talay o‘ziga xos takrorlanmas, noyob turlari, belgilari, turli
ifodalari mavjud bo‘lgan bir nusxaga ega bo‘lmagan va bir qolipda ishlab
chiqilmagan ob’ekt.
[5]
Psixika
– faol,
maqsadga
muvofiq
jarayon.
Idrok
qilish,
xotira
,
ong
yoki
psixomotorikaning
o‘zini
emas,
balki
shu
kabi
hodisalar,
jarayonlar
xos
bo‘lgan insonning psixik faolligini namoyon qiladi. S.L. Rubinshteynning fikriga
ko‘ra, psixikaning o‘ziga xos xususiyati uning individga, sub’ektga tegishliligidir. Boshqa
xususiyati esa – sub’ektning psixikadan, ongdan mustaqil ob’ektga bo‘lgan munosabati. «Har
qanday psixik hodisa boshqalaridan ajratilib, nimaningdir kechinmasi ekanligiga binoan,
ma’lum kechinma sifatida belgilanadi, ichki tabiati uning tashqi olamga bo‘lgan munosabati
orqali namoyon bo‘ladi»
[6]
. Psixikaning o‘ziga xosligi uning voqelikning haqiqiy tomoni
ekanligi – haqiqiylik va mukammallik birliginining aksi ekanligidan iborat. Psixika –
bu ob’ektiv olamning sub’ektiv tasviri. Psixika individning hulq-atvori va faoliyatida
shakllanadi, rivojlanadi va namoyon bo‘ladi. SHunday ekan, psixikani ob’ektiv voqelikning
insonning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirini tartibga keltiruvchi ideal obrazlarda sub’ektiv aks
etishi, deb ta’riflash mumkin mojno. Psixikaning mazmuni o‘zida psixik obrazlarnigina (his-
tuyg‘uli va maqsadga muvofiq) emas, balki, obrazdan tashqari tarkibiy qismlarni – shaxsning
umumqadriyatlarni nazarda tutib ish ko‘rishini, hodisalarning mazmun, mohiyatini, shuningdek,
aqliy faoliyatni ham jamlaydi.
L.M. Vekkerning fikriga asosan, psixikaning empirik belgilari sifatida quyidagilar
namoyon bo‘ladi: predmetlilik – obraz tashuvchining emas, balki, psixik obrazning yakuniy
xususiyatlarini ob’ekt xossalarining atamalarida ifodalash; sub’ektlilik – psixik obraz yoki
ko‘rinishda organning rivoji ko‘rsatilmagan taqdirda; tuyg‘ularga erishib bo‘lmaslik – obrazni
emas, ob’ektning o‘zini ko‘ramiz; jonli mavjudotlar (hayvonlar)ning tirik organizmlarning
xususiy shakli sifatidagi ichki sabab natijasida vujudga keladigan faolligi.
Shunday qilib, ilmiy tilda psixikani miyaning tashqi, shuningdek, ichki olamni aks
ettirish va shu asosda harakatni, hulq-atvorni tartibga solish qobiliyati sifatida ta’riflash
mumkin. M.I. Enikeevning ta’rifiga ko‘ra, inson psixikasi – bu umuminsoniy tajribani
o‘zlashtirish asosida uning atrof-olam bilan faol o‘zaro ta’sirini ta’minlovchi aks ettirib-tartibga
soluvchi faoliyati.
Psixikaning
paydo
bo‘lishini
sxema
tarzida
quyidagicha
tasavvur
qilish
mumkin: fizik, moddiy, voqelik **oniy jarayonlar psixikada aks etishi (birlamchi va
ikkilamchi obrazlar).
SHu asosda, hodisalar mustaqil fan hisoblanmish psixologiyaning predmeti bo‘lib xizmat
qiladilar. Psixik hodisalar sifatida tuyg‘ular, fikrlar, istaklar, hislar, kechinmalarni o‘z ichiga
olgan insonning ichki, sub’ektiv tajribasi qabul qilinadi. Bunday tajribaning asosiy xossasi
bo‘lib bevosita sub’ektga taqdim etilganlik hisoblanadi bu esa: psixik jarayonlarning faqat
o‘zimizda sodir bo‘libgina qolmasdan, balki, bevosita bizga ayon bo‘lishini anglatadi: biz faqat
ko‘rib, his etib, fikrlab, xotirlab, istab qolmasdan, ko‘rishimiz, his etishimiz, fikrlashimiz va shu
kabilarni bilamiz; intilib, ikkilanib yoki qaror qabul qilib qolmasdan, shu intilishlar,
ikkilanishlar, qarorlar haqida bilamiz ham.
Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning
shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yo‘nalishdagi muammolarni
ma’lum ma’noda o‘rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqazo etadi. Bular birinchi
navbatda ijtimoiy-gumanitar fan sohalari bo‘lib, psixologiyaning ular orasidagi mavqei o‘ziga
xos va etakchidir.
Falsafa va uning oxirgi paytlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan ijtimoiy falsafa
qismi bilan bo‘lgan aloqa bu ikkala fanning inson va uning hayoti mohiyatini to‘la anglash va
uning rivojlanib borish tendensiyalarini belgilashdagi o‘rni va ahamiyatidan kelib chiqadi.
Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining rivojlanishiga oid bo‘lgan umumiy qonuniyatlar va
tamoyillarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga o‘zi ham inson ongi va
tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi yutuqlari bilan falsafani boy ma’lumotlarga ega bo‘lishiga
yordam beradi
Sotsiologiya fani ham yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida o‘z taraqqiyotining
muhim bosqichiga o‘tgan ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuqlardan ham foydalanadi,
ham ularning ko‘lami kengayishiga baholi qudrat xizmat qiladi. Ayniqsa, psixologiyadan
mustaqil ravishda ajralib chiqqan, bugungi taraqqiyot davrimizda alohida ahamiyat kasb etgan
ijtimoiy psixologiyaning sotsiologiya bilan aloqasi uzviy bo‘lib, ular jamiyatda ijtimoiy
taraqqiyot va rivojlanishni ta’minlash ishiga xizmat qiladilar.
Pedagogika bilan psixologiyaning o‘zaro hamkorligi va aloqasi an’anaviy va azaliy
bo‘lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga oshirishdagi roli va nufuzi
o‘ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan «Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun» hamda
«Kadrlar tayyorlashning Milliy Dasturi»ni amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va o‘zaro
aloqasini har qachongidan ham dolzarb qilib qo‘ydi. Milliy dasturda e’tirof etilgan yangicha
modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo‘lib etishishi, barkamolligini
kafolatlovchi shart - sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta’lim va tarbiya
jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o‘z uslub va qoidalari etarli bo‘lmaydi.
Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.k. psixik hodisalar va
jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning kechishi
qonuniyatlarini ob’ektiv o‘rganish uchun material beradi. Ayniksa, bosh miyaning hamda
markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini boshqarishda va ularni muvofiklashtirishdagi
rolini e’tirof etgan xolda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot
uslublaridan omilkorona foydalanadi. Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar
psixologiya uchun ham ahamiyatli va zarur bo‘lib, u inson shaxsining o‘z-o‘zini boshqarish va
psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika tomonidan
qo‘lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o‘z o‘rnida foydalanadi.
Texnika fanlari bilan psixologiyaning o‘zaro aloqasi va hamkorligi yaqqol
sezilmoqda. Bir tomondan murakkab texnikani boshqaruvchi inson ongi muammosini echishda,
ikkinchi tomondan, psixik hayotning murakkab qirralarini ochishda maxsus texnik vositalardan
foydalanish zarurati bu ikki yo‘nalishning erishgan yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi.
Iqtisodiyot bilan psixologiyaning o‘zaro aloqasi va hamkorligi ham yangilik bo‘lib,
ayniqsa, bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o‘tish sharoitida iqtisodiy ong hamda
iqtisodiy xulqning o‘ziga xos namoyon bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganishda ikkala fan teng
xizmat qiladi. O‘zbekiston Prezidenti I. Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridayoq
fuqarolarda, birinchi navbatda, yoshlarda yangicha iqtisodiy
tafakkur
shakllanishining jamiyat
iqtisodiy taraqqiyotidagi ahamiyatiga e’tiborni qaratgan edilar
Yuqorida ta’kidlangan fan tarmoqlari psixologiya bevosita uzviy aloqada rivojlanadigan
fanlarning asosiy qismi xolos. Bugungi kunda har bir fan rivoji uchun inson omilini hisobga
olish zarur ekan, psixologiya o‘sha barcha fanlar bilan aloqada va hamkorlikda rivojlanadi.
Shuning uchun bugungi kunda psixologiya fanidan alohida bo‘lib ajralib chiqqan tarmoqlar
to‘g‘risida ham fikr yuritish mumkin.
Mavzu tarixiy fon nafaqat uning bosqichma-bosqich rivojlanish ajoyib hikoya, ammo turli
mafkuralar, tushunchalarni turli qiymatlarni kiriting ham yoritib boradi, alohida-alohida yoki
birgalikda, yondashuv va nufuzli olimlar bilan himoyalangan vaqti-vaqti bilan mavzu vazifalari.
Shu shuningdek psixologiya mavzu uchun amal qiladi. Quyida ko'rsatilgan quyidagi sahifalarda
suiqasd asosiy boblarda, ba'zi psixologiya predmeti tarixiga qarash amalga oshiriladi:
1.
Erta yosh ilmiy psixologiyagacha.
2.
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
3.
Zamonaviy psixologiyada so’nggi tendensiyalari.
Erta yosh ilmiy psixologiyagacha - qanday qilib biz muomala va nima uchun biz qadim
zamonlardan buyon qiziqish uyg'otdi masalalar sifatida tarqaladi. Quyidagicha psixologiya tarixi
erta davrda, ular faqat taxmin va xurofot asosida juda ilmiy javob berdi:
1.
Inson xulq sayyora harakat ta'siri ostida bo'lishi kerak edi, uning taqdiri,
natijasidir deb hisoblaydi. Biz har qanday bir vaqtda sayyoralar pozitsiyasi, biz aytish
mumkin va uning munajjimlar bashorati qadrlamaydigan, inson xatti oldindan bilar edi,
agar. Sayyoralar o'rni tashqari, jinlar, ruhlar, arvohlar va boshqa g'ayritabiiy kuchlar ham
inson faoliyati o'zgarishlar uchun mas'ul edi. Shunday qilib, sabablari va inson xulq
shakllari inson tashqarida biror narsa joylashgan edi.
2.
Yunon faylasufi xatti inson kalitlari ichida qarash uchun kirim. Suqrot
kosmosning tabiatning o'rganish foydasiz, deb. Natijada, u savolga usuli olish va inson
tabiatda peeping uchun javob berishga harakat qildi. Aflotun sobiq albatta xatti
shakllantirishda asosiy roli tayinlash, aqli va **i o'rtasidagi aniq farqni qaratdi. jon
Arastu tushunchasi ko'p asrlar davomida psixologiya asosiy toshni o'girildi. U zot:
«hayot» ma'nosini anglatuvchi sifatida "jonga" yoki "psixika" deb hisoblanadi va tana
harakat faoliyatini yo'naltiradi tirik hodisasi sifatida fikringizni ko'rib chiqildi. Shunday
bo'lsa-da, u kishi sifatida ong va tanani ko'rib, va shu tariqa biologiya uchun psixologiya
keltirdi.
[7]
Psixologiya tushunchasining rivojlanish tarixi:
1 bosqich: Psixologiya – ruhni o’rganadigan fan (mill.avv.6 asr-16milodiy). Qalbni
mavjudligi tufayli har doim hayotdagi tushunarsiz hodisalarni tushuntirib berishga harakat
qilinib kelingan. Boshlang’ich tushunchalar animistic xarakterga ega bo’lgan , ya’ni har
bir ** o’z ruhi bilan ajralib turgan deb tushinilgan. Jonlilikda hodisalarning va harakatlarning
sabablari ko’rib kelingan. Aristotel barcha organik jarayonlarda psixologiya tushunchasini
kiritgan, shuningdek o’simlik, hayvonot va ongli mavjudotlarni belgilab chiqqan.
[8]
Insonda **oniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi
haqidagi tasavvurlar qadimdanoq mavjud bo‘lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush ko‘rish
hodisasi orqali ayrim odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar) o‘lim
va
boshqa
hodisalarning
sabablarini
tushuntirishga
intilgan.
Ammo
dastlabki
qarashlar mifologik xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko‘r-ko‘rona ishonch vositasida
egallanardi. Ruh haqidagi qarashlar ko‘pincha nafas bilan bog‘lanardi, ruhni esa uchar mahluq
sifatida tasavvur etardilar.
Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda
psixologik xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o‘zi esa odam tanasidagi
maxsus ikkilamchi ** deb qaralgan. Bunday tasavvurlar «animizm» deb ataladi. Animizm so‘zi
–anima «jon» degan ma’noni anglatadi. Jon o‘z mohiyatiga ko‘ra olovsimon uchqundan iborat
ekanligi Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan iboratligi Demokrit tomonidan
ta’kidlangan.[1]
Platonning «ideyalar tug‘ma bo‘ladi» degan g‘oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga juda
katta hissa qo‘shdi. Platon ta’limotiga ko‘ra «ideyalar» mohiyati abadiy va o‘zgarmas, ularning
tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo‘lib, ularni odam ko‘zi bilan ko‘ra olmaydi.
Platon psixologiyada «dualizm» oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so‘zi ikki
yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma’noni anglatadi. Dualizm ta’limoti mohiyati moddiy
va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib, azaldan
qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi.
Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384-322 yillar)
tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning «Jon haqida» asari o‘sha
davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan dalolat beradi. Ana
shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va hozirgi kunda psixologiya
fani o‘z mazmunini batamom o‘zgartirgan.
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jonli tananing ajralmasligini
isbotlab berdi. Unga ko‘ra, jon qismlarga bo‘linmaydi, lekin u faoliyatimiz
davomida oziqlanishi, his etishi va harakatga kelishi, aql-
idrok
kabi turlarga oid qobiliyatlarda
namoyon bo‘lishi mumkin. Birinchi qobiliyatlar o‘simlik uchun, ikkinchisi va uchinchisi
hayvonlarga, to‘rtinchisi esa insonlar uchun xosdir. O‘simliklar, hayvonlar ruhi va
aql
idrok
odam ruhi ta’limoti bilan Arastu oliy qobiliyatlar va ularning negizida paydo bo‘lishini
bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni
faqat o‘zining xususiy faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan holda xarakterning
faoliyatda shakllanishi to‘g‘risidagi nazariyani ilgari surdi.
Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik
g‘oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo‘lib hisoblanadi.[2]
Mazkur davrlarda SHarqda ham ilk psixologik qarashlar yuzaga keldi. SHarqda
psixologik qarashlarning paydo bo‘lishida buyuk SHarq mutafakkirlarining roli katta bo‘lgan.
Ular orasida Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo
Ulug‘bek kabilar o‘zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir boy fikrlar va
qarashlarini meros sifatida qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa Abu Ali ibn Sinoning mantiq,
metafizika, tabiiy fanlar, ayniqsa, tibbiyot haqidagi fikrlari o‘sha davr ilmiy taraqqiyotiga
katta hissa qo‘shdi. U maxsus psixologik muammolar bilan shug‘ullangan olimlardan biridir.
Uning ruh, asab tizimi haqidagi qarashlari katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Abu Ali ibn
Sinoning temperament xususiyatlariga qarab yondashish zarurligi haqidagi fikrlari ming yildan
so‘ng ham zamonaviy psixologiyada o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda
birinchi bo‘lib psixoterapevtik usullarni qo‘llab ko‘rgan olimlardan biridir. [1]
Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hayotning barcha ko‘rinishlariga emas, faqat hozir biz
psixika deb atalgan darajaga nisbatan qo‘llana boshlandi. Psixika kategoriyasining
negizida
idrok
va tafakkurdan tashqari ong tushunchasi yuzaga keldi, buning natijasida ixtiyoriy
harakatlar va ularni nazorat qilish imkoniyati tug‘ildi. Masalan, Galen (eramizdan oldingi II asr)
fiziologiya va tibbiyot yutuqlarini umumlashtirib, psixikaning fiziologik asoslari to‘g‘risidagi
tasavvurlarini yanada boyitdi. Uning ilgari surgan g‘oyalari «ong» tushunchasi talqiniga
muayyan darajada yaqinlashadi.
XVII asr biologiya va psixologiya fanlari uchun muhim davr bo‘lib hisoblanadi.
Jumladan fransiya olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq-atvorning reflektor
(g‘ayriixtiyoriy) tabiatga ega ekanligini kashf etilishi, yurakdagi mushaklarning ishlashi
(faoliyati) qon aylanishning ichki mexanizmi bilan boshqarilayotganligini tushuntirilishi muhim
ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, refleks (lotincha reflexus aks ettirish) organizmning tashqi
ta’sirga qonuniy ravishdagi javob reaksiyasi sifatida talqin qilinib, asab-mushak
faoliyatini ob’ektiv tarzda bilish vositasiga aylandi.
Sezgi
, assotsiatsiya, ehtiros yuzaga kelishini
izohlashga imkon yaratildi.[2]
Psixologiya fanining ilmiy asosga qurilishida ingliz olimi Gobbs (1588-1679) ruhni
mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib, uning qonuniyatlari
psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini ta’kidladi. Uning negizida – epifenomalizm
(yunoncha eri - o‘ta, rhainominon – g‘ayritabiiy hodisa) vujudga keldi, ya’ni psixologiya
tanadagi jarayon-larning soyasi singari ruy beradigan ruhiy hodisalar to‘g‘risidagi ta’limotga
aylandi.
Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko‘lamga ega materiyadan sira
qolishmaydigan voqelik, ya’ni yaqqol narsa deb, tushuntirdi. U determinizm (lotincha
demmerminara - belgilayman) tamoyilining, ya’ni tabiat, jamiyat hodisalarining, shu jumladan
psixik hodisalarning ob’ektiv sabablar bilan belgilanligi haqidagi ta’limot targ‘ibotchisi edi.[2]
XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716) ning ta’limoti
matematika, jumladan, integral va differensial hisoblar kashf etilishiga ta’sir etgan edi. Psixika
hayot manzarasi arifmetik yig‘indi tariqasida emas, balki integral tarzda namoyon bo‘ladi.
Leybnits tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi g‘oyasiga tayangan holda persepsiya (bevosita
ongsiz
idrok
)ni appersepsiyalar
diqqat
va xotirani o‘z ichiga olgan anglangan idroklardan
farqlagan edi. Leybnits psixologiyaga psixikaning faolligi tabiati va uzluksiz rivojlanishi hamda
psixikaning onglilik va ongsizlik ko‘rinishlari o‘rtasidagi murakkab nisbat haqidagi g‘oyani olib
kirdi.
J.Lokkning tashqi va ichki tajriba to‘g‘risidagi ta’limoti ikki xil xarakterga ega ekanligi
ham materialistik ham idealistik ta’limotlarning taraqqiyotiga turtki bo‘ldi. Materialistlar Gartli
(1705-1784) bosh bo‘lgan fransuz, A.N.Radishchev (1749-1802) boshchiligidagi rus
materialistlari olamni bilishda tashqi tajribani asos qilib, olib inson psixikasining ichki mazmuni
asosida odam atrof-muhit bilan o‘zaro munosabati yotadi degan edilar.
XVIII asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi (Galler,
Proxazka). Buning natijasida psixika miya funksiyasi ekanligi haqidagi ta’limot vujudga keldi.
Ingliz tadqiqotchisi CHarlz Bell va fransuz Fransua Majandi tomonidan yoyiluvchi va harakat
nervlari o‘rtasidagi tafovut ochib berildi. Uning negizida psixologiya fanida reflektor yoyi degan
yangi tushuncha paydo bo‘ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz)
reflektor turlari kashf qilindi.
Yuqoridagi ilmiy kashfiyotlar ta’sirida rus olimi I.M.Sechenovning (1892-1905) reflektor
nazariyasi ruyobga chiqdi va ushbu nazariya psixologiya fanining fiziologik asoslari,
mexanizmlari bosh miya reflekslarining o‘ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish
imkoniyatini yaratadi. [1]
«Psixologiya» so‘zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olim R. Goklenius tomonidan
qo‘llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X. Volf birinchi marta ilmiy atamalar qatoriga
«psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki yirik ilmiy-psixologik asarlar: «Empirik
psixologiya» (1732) va «Ratsional psixologiya» (1734) ni yaratdi.
Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan sifatida u ikki
ming yil avval paydo bo‘lgan.
Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi dunyo (Hindiston, Xitoy, Misr, Bobil,
Yunoniston)da falsafa bag‘rida paydo bo‘lgan va jamiyatdagi amaliyot, davolanish va tarbiya
ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi.
XIX asrning 70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Ilmiy
psixologiyaning, xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida 1879 yilda Leypsig
shahrida dunyoda birinchi bo‘lib eksperimental psixologik laboratoriyani ochgan nemis
tadqiqotchisi V. Vundt tan olingan. Bunga mos ravishda ushbu yil psixologiyaning fan sifatida
yuzaga kelgan sanasi bo‘lib hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning asosiy
mavzulari sifatida sezgilar va ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa – assotsiatsiyalar
(G. Ebbingauz),
diqqat
(Dj. Kettel), hissiy holat (U. Djeyms, T.A. Ribo), ong
va
iroda
(Vyursburgskaya shkola, A. Bine) xizmat qildi.
XX asrning birinchi yarmida amaliy psixologiyaning ko‘plab maxsus bo‘limlari yuzaga
keldi – bu mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi va boshqalar, shu
bilan bir qatorda ilmiy psixologiyaning ko‘plab maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh,
differensial psixologiya va boshqalar ajralib chiqdi. Ilmiy amaliy psixologiya turli yo‘nalishlar
bo‘yicha rivojlanib bordi, inqiroz ma’lum darajada bartaraf etilgan bo‘lsada, ko‘plab masalalar
hal etilmagan edi.
XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Fanda matematika, kibernetika, informatika nazariyalari metodlari, shuningdek, elektron-
hisoblash texnikasi kengroq qo‘llanila boshladi. Psixologiya tibbiyot va biologiya sohalaridagi
eng so‘nggi yutuqlardan faol tarzda foydalana boshladi.[1]
Shunday qilib, psixologiya rivojlanish yo‘lida uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan holda,
o‘rganish predmeti va fan sifatidagi nomlanishini o‘zgartirib bordi. L.D. Stolyarenko
psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishini to‘rt bosqichga ajratadi.
Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi
ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum
hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar.
Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D. Lokk, G.
Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash, sezish, xohishga
bo‘lgan layoqat ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy metodi bo‘lib, insonning o‘zini kuzatishi va
voqelikni bayon etishi hisoblanar edi.
Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda paydo bo‘ldi (D.
Uotson, E. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar qo‘yish va bevosita ko‘rish
mumkin bo‘lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori, harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini
kuzatish (harakatlarni keltirib chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi).
To‘rtinchi bosqich. Psixologiya ob’ektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va
ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o‘rganuvchi fan sifatida.[2]
Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab olib, bu davrlarda
samarali tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot ishlarini samarali bo‘lishi uchun fan
doirasida tamoyillarni ishlab chiqish uchun zarurat sezila boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika
va boshqa chet el psixologiyasi yo‘nalishlari namoyondalari tomonidan ilgari surildi. XX asr
boshlarida bixeviorizm, freydizm yo‘nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm yo‘nalishi
hayvonlarda o‘tkazilgan kuzatishlar natijasiga asoslangan bo‘lib, uning namoyondalari
E.Torndayk va Dj.Uotsonlar hisoblanadi. «Bixeviorizm» ingliz tilida “hulq-atvor” degan
ma’noni bildiradi. Bu oqim psixika va ongni inkor qilib, hulq bilan tashqi muhit o‘rtasidagi
munosabatlarni, qonuniyatlarni tekshirishni taklif qiladi.
Freydizm yo‘nalishiga venalik psixiatr Z.Freyd asos solgan. Uning fikricha, odam
mohiyatiga ko‘ra hayvonga o‘xshaydi. Odamning xulq-atvori va xarakatlari ikkita tamoyilga:
rohatlanish va reallik tamoyiliga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu oqim ham insonning ongiga
ishonmaydi Z. Freyd o‘zining psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat
haqidagi umumiy ta’limotga aylantirib, g‘arb mamlakatlarida katta e’tibor qozondi.
[9]
Bu yo’nalish psixologiya tushunchasiga mutlaqo yangi nazariyalarni, strukturalizm,
funksionalizm, bixeviorizm yoki geshtal-psixologiya yo’nalishlarining odam ruhiyati
tushunchalariga qarama-qarshi fikrlarni olib keldi. Keling bu qarashlar haqida so’z yuritsak:
1.Behushlik dunyosi Freyd to’kidlardiki hayotda psixologik jarayonlar ong bilan, ya’ni
inson hushida bo’lgan vaqtdan ko’ra ancha ko’proq.Inson hushi psixologik hayotining atigi
o’ndan bir qismini tashkil etadi. Aslida bundanda kuchliroq psixologik jarayon mavjud . Bu keng
tushuncha insonning psixologik hayotida yashirin va erishib bo’lmaydi. U barcha yashirin hohish
va istaklarni tuyg’ularni , motiv va tajavuzkorlik kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Inson
psixologik hayotining eng katta qismini mana shu yashirin psixologik jarayon olib
boradi.Ruhiyat bilan bog’lik bo’lgan barcha muammolar yechimining kaliti ongsiz ravishda
ongli ravishga o’tish darajasini ta’minlab berishdir.
2.Psixoanalitik metod: Freyd katta yoshdagi odamlarning ruhiyatidagi muammolar
ularning yoshligidagi yoddan chiqqan kechinmalar sabab bo’lishini ta’kidlab o’tgan. U ruhiyat
bilan bog’lik muammolarni yechish uchun yangi g’ayri tabiiy psixoanalitik metodni yaratdi.Bu
metod o’z ichiga behushlik holatida analiz jarayonini oladi.Mana shu maqsadda Freyd quyidagi
metodlarni sanab o’tgan.
[10]
A) Erkin uyishma . Bu metodda ular individni yotqizishib, uning miyasiga ya’ni
hayoliga nima kelsa shuni aytib berishi kerak bo’ladi.
B) Tush Tahlili: Freydning fikricha orzu bu inson tetik vaqtidagi uning hohish
istaklarini yashirin ko’rinishi. Bu istak va kechinmalar inson tushida aks etadi. Tushlarning
taxlili inson ichidagi barcha haqiqiy tuyg’ularni chiqarib berishi mumkin.
C) Har kungi psixopatologiya tahlili yashirin xohish-istaklar yoki kechinmalar
behush vaziyatdagi ko’rinishini kundan-kunga psixopatologik nuqtai nazaridan inson , hatti
harakatlar orqali bilib olish mumkin. Masalan gapirish ohangidan , harakatlaridan.
3.Psixikaning tuzilishi Freyd uch xil tushunchani yaratdi , identifikator, ego va super ego.
Bu inson psixikasini tuzilishi, uning shaxsiyatini , ruhiyatini tushintirib beruvchi
tushunchalardir.
Identifikator inson shaxsiyatining eng chuqur va kam ma’lumotga ega bo’lgan qismidir. U
hech qanday realikka ham, qoidalarga ham ega emas. Psixologiyani rivojlanishi
,tarixiy tasvirlanishi .
Ruhiyatning super ego etik ahloqiy qismi. Bu ideallik va haqiqiy reallik haqida
o”ylamaslik. Mukammallik bu uning maqsadi , lazzatlanishni qidirish yoki vayron qilish emas .
Barcha harakatlar Freydning fikricha id , ego , va super –ego o”rtasidagi dinamik muvozanat
tomonidan tushunarli bo”lishi mumkin. Idning talablari o”zining muhtojlarini va appetiteni
qoniqtirish bilan birga , o” sha vaqtda ikkalasini tichlantiradi. Voqeylik nuqtayi nazari
tomonidan identifikatorni boshqarish va super egoni tinchlantirish uchun . Yaxshi tartibdagi
inson o”z egosi tomonidan boshqariladi , nevroz ayb xissidan tashvishlangan , uning super
egosida chiqayotgan ; uning idi telbalik.
«Psixik tahlilning maqsadi muvozanatni tiklashdan iborat :Qayerda bo”lgan bo”lsa
o”sha yerda bo”lishi keak » . ( Freyd 1935).
Psixo-seksual rivojlanish : Freyd ko”rsatmasiga muvofiq jinsiy aloqa – hayot biror
ish qilish yoki hayotdagi fundamental maqomdir. Jinsiy aloqa faqatgina kattalarga xos emas.
Bolalarham boshidan jinsiy aloqa xohishida bo”lishadi. Bola bir necha turli hil psixo-seksual
quyidagi bosqichlardan o’tadi.
[11]
A) Oral bosqich : Freyd bo’yicha og’iz bolaning rohtlanishi uchun birinchi jinsiy
organ xisoblanadi. Avvaliga onaning ko’krgidan yoki butilkadan rohatlanadi. Keyin uning
o’rniga konfet , tayoqcha yoki o’z barmog’ini so’rish orqali rohatlanadi.
B) Anal bosqich : Bu yoshda bolaning qiziqishlari og’iz bo’shlig’I va tarqtish
a’zolari bilan qo’shilib ketadi , yaniy anus yoki uretra. Bu bosqich , qoyida bo’yicha ikki
yoshdan uch yoshgacha bo’ladi.
C) Genital bosqich : bu faza to’rt yoshdan bolaning o’zgaruvchan qiziqishlaridan
boshlanadi. Bu bosqichda bolalar ayollar va erkaklar o’tasidagi biologik farqlarni bila
boshlashadi va ular bilan uynab rohatlanishadi . Bu bosqich Freyd bo’yicha bir necha
hodisalarga sabab bo’lishi mumkin . Masalan: Qizlarda genrivatsiya va elektrokompleks va
o’g’il bolalarda kastrasiya va Edip kompleksi. Edip va elektro faz haqida Freyd aytadiki : ular
jinsiy qiziqish va lazzatlanishning natijasidir.
D) Latent bosqich : Bu davr qiz bolalarda 6 yoshdan o’g’il bolalarda esa 7-8
yoshdan boshlanadi va balog’at yoshigacha davom etadi. Bu bosqichda o’g’il bolalar va qizlar
o’zining o’rtoqlari bilan birga bo’lishni maqul ko’rishadi .va hattoki qarama qarshi jins
vakillaridan nafratlanishlari ham mumkin .
E) Fallik bosqichi : Pubertat fallik bosqichining yo’naltiruvchi nuqtasi hisoblanadi.
O’spirin bola va qiz endi qarama qarshi jins vakillariga o’zgacha xissiyotni xis qila boshlashadi ,
o’zlarini o’zlari sevib qolishlari mumkin , turli hil bo’yoqlarga o’z a’zolarini bo’ya boshlashdi.
Shunday qilib Freyd o’z psixo tahlili orqali psixologiya sohasiga umuman boshqa
o’lchovni olib keldi. Uning oa inson fe’l atvoridagi total terminlar ( shu bilan birga ongli , ongsiz
va beixtiyor fe’l atvor ) psixika tuzilishi , repressiyani anglash, katarsis ongsiz , psixo-seksual
rivojlanishni namoyon bo’lishi sifatida va inson hulqiga jinsiy aloqani loyiq o’rinda saqlashning
ta’siri doimo maqtovda buladi. Keyingi hodisalar yo’lida psixoanalistik harakat psixoanalizning
rivojlanish asosiatsiasini 1902 yilda shakllantirdi. 2 usul , individual psixologiyada Alfred Adler
(1370- 1937) va analitik psixologiyada ( 1875 – 1961 ) . Bu ikki yo’nalishda ularni eslab o’tish
zarur.
Boshqa esda qolarliklari : neo- Freydist ( yoki neo – Adlerian ) , yangi davrda Anna ,
Karen Horni , Garri Stek Sallivan , Erix Frimm , Erikson va Xayns Xartmannlar say harakati
bilan an’anaviy psixoanalistik nuqtai nazarga kichik o’zgarishlar kiritishdi. Asosan deemfizin
roli yoki jamiyat rolida jinsiy aloqa va stress.
[12]
Mutlaqo bu tushunchaga qarshi bo’lgan, zamonaviy psixologiya inson ruhiyatiga yangi
tushuncha va nazariyalarni kiritdi.
Biroq mana shu yo’nalish bilan bir qatorda psixoanaliz va bixeviorizm yo’nalishlarini bir
xil xususiyat va kuchga egaligi uchun qo’yishimiz mumkin. Qolgan katta kuchlar, masalan,
gumanistik psixologiya , transpersonalagik psixologiya va kognitik psixologiyalar ularni
to’ldirib turadi.
Gumanistik (Ijtomoiy) Psixologiya.
Psixologiyaning
bu
yangi
maktabi
psixologiyadagi
oxirgi
tendensiyalarni
ko’rsatadi. Uning rivojlanishida Abraxam Maslov, Kevlar Rodjers, Rollo Mey, Artur Kombs,
Gordon Olport kabi psixologlar o’z xissalarini qo’shishgan. Gummanistik psixologiya insonga
eng qadrli narsalarni beradi.Bu yo’nalish maqsadga yo’naltiruvchi atrof muhitga moslashtiruvchi
xususiyatlarga ega. Bu maqsadlar fizik ehtiyojlarni qondirish uchun yoki o’z-o’zini
aktuallashtirish va reallashtirish kabi oddiy bo’lishi mumkin.
[13]
This new school of psychology reflects the recent trends of humanism in psychology. The
personalities like Abraham Maslow, CavlarRogers, Rollo May. Arthur Combs. Gordon Allport
and others have contributed towards its growth. Humanist psychology gives more value to the
human being by not considering him merely as a sophisticated machine or the victim or conflict
between the ego and id. It considers him as a purposeful being. capable of adapting himself to his
environment and choosing his own course of action in order to achieve the goals which he has
selected for himself. These goals may be as simple as mere satisfaction of a common physical
need or as lofty Is the attainment of self-actualization or self-realization.
Mana shunday tarzda gumanistik psixologiya insonning farqli tomonlarini, shaxsiyatini
erkinligini noyob
qobiliyat
va maqsadlarini, maqsadini tushintirib beradi.
Transpersonalagik psixologiya.
Transpersonalagik psixologiya zamonaviy psixologiyadagi eng yangi yondashuvlardan
biridir. O’z-o’zini aktuallashtirish borasidagi Abraxam Maslovning ishi: u o’zining e’tiborini
ozining shaxsiy tajribasiga asoslanib o’tkazgan. Biz nimani o’ylashimiz, o’zimizni qanday his
qilishimiz, holatimizni o’zgarishi bularning barchasi transpersonalagik psixologiyaning bir
qismidir. Bu holatlar inson kuchli stress va hayajonda bo’lgan paytda yuzaga chiqadi. Ular
ko’pincha uyqu yoki chuqur konsentratsiya vaqtida paydo bo’ladi. Ular tashqi ta’sir, ma’lum bir
narkotik vositalar,diniy targ’ibot, yoga va meditatsiya yo’llari orqali eksperimental tarzda
chaqiriladi.
Kognitik psixologiya.
Bu ham zamonaviy psixologiyaning yangi maktablaridan biridir. U intellektualizm
natijasida paydo bo’lgan insoniyat qobiliyatlari va atrof muhitga moslashuvi yashash uchun
kurashini o’rganuvchi yo’nalishdir. Bu yo’nalishning boshlang’ich ildizlari gestalistlar fikrlariga
borib taqaladi.
[14]
This new school of contemporary psychology is the result of the wave of intellectualism
demonstrating faith in the higher cognitiveabilities and capacitiesof human beings for his
adaptation to his environment and struggle for perfection. The roots of this psychology may be
discovered in the cognitive outlook of the gestalists who advocated an overall mental functioning
by bringing the idea or Gestalt and insight in place of a molecular and mechanistic approach for
the study of human behaviour.
Kognitik psixologiya insoniyat tafakkuri, xotirasi, nutqi, rivojlanishi, qabul qilishi kabi
xususiyatlarini o’rganadi.Kognitiv psixologiya bixevioristlar yondashuvi mutlaqo qarama qarshi
turadi.
Shu tarzda,Kognitik psixologiya ruhiyat mexanizmining ishlash tizimini tushintirib beradi.
Bu ttizimda barcha ta’sirlar, atrof-muhit ta’siridan kelib chiqadi.
Inson onggining kognitik funksiyasi, misli bir uning ishlab chiqariluvchi mahsuloti sifatida
ish yuritadi.
Kognitik psixologiya kundan-kun mashxur bo’lib bormoqda. Edvard Tolmen kognitik
psixologiyasining asoschilaridan biri bo’lib, bu borada ko’plab bilim va malakaga ega bo’lgan.
U ongli organizmlarning ruhiyatidagi muammolarni yechishda mana shu organizmlarning aqliy
gipoteza yordamida topishga harakat qilgan. Keyin uni amalda qo’llashga va uni tekshirib
ko’rishga hrakat qilgan.
Shveysariyalik psixolog Jan Piaje , u kognitik psixologiya bo’yicha eng taniqli shaxslardan
biri bo’lgan . U bolalarda kognitik psixologiyaning ta’siri va funksiyalarini o’rgangan. U
bolalarning biologic tayyorgarligiga qarab iqtidorlarining rivojlanishi bosqichlarini aniqlagan.
Qisqacha xulosa.
Psixologiya fanining rivojlanish evolutsiyasi tarixdan o’rganish oson va u o’z
navbatida 3 qismga bo’linadi:
1.
Ilmiy davri,
2.
Imiy va zamonaviy davri,
Zamonaviy davri.
Ilmiy psixologiya (o’n to’qqizinchi asrning o’rtalariga qadar davom etgan) uning dalillari
quyidagilar:
1.Inson ruhiyati -ma’lum bir qadimgi irimlarga ko’ra insoniyatga aloqasi bo’lmagan,
noreal borliq sifatida tushinilgan,ya’ni planeta va iblis, ruh va boshqa g’ayritabiiy kuchlar bilan
ta’riflangan.
2. Suqrot, Platon , Aristotel kabi faylasuflar nuqtai nazari bo’yicha irimlarning hayotdagi
ma’nosini tugatish kerak edi. Aynan shuni o’zgartirish uchun 17 asrda yetakchi psixologlar
tomonidan falsafa asoslari paydo bo’lib, renessans davrida Dekardning dualiz, empirizm kabi
tushunchalari paydo bo’ldi.
[15]
The age of pre-scientific psychology (stretched upto the middle or the 19th century)
witnesses the following trends:
(i) In the earliest of superstitions causes and forms of humanbehaviour were being located
in something outside the human being i.e., planets or demons, spirits. and other Supernatural
powers.
(ii) Subsequently, philosophers like Socrates, Plato and Aristotle etc., with their
philosophical viewpoints tried to do awaywith the evils of superstition. Specially alter the
renaissance in the 17th century there emerged quite a dominating philosophical basis of
behaviour in the philosophies like dualism propagated by Descartes and empiricism advocated
by JohnLocke and Kant.
3. O’n to’qqizinchi asrda Lokk nuqtai nazariyasi. Kann va uning shogirdlari Buyuk
Britaniyada psixologiyada birinchi assotsionizm maktabini yaratishdi. U bunda tuyg’u va
fikrlarni bir-biriga bog’laydi.
4. Assotsionizm va emperizmlarning kuchli ta’siri psixologiyada yana bir
yangi naturalistic yo’nalish yaralishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalishni tarqatuvchilari Russo,
Pestalotsiy, Fredel, Kristian Volf.
5.Yigirmanchi asrda nemis professori Gerbart tomonidan yaratilgan yangi gerbartian
psixologiyasi , psixologiya fakultetida yangi tushunchalarni kiritdi.
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
O’n to’qqizinchi asr o’rtalaridan boshlab, zamonaviy ilm va texnika davrida inson
ruhiyatini o’rganuvchi yangi ilmiy metodlar yaratildi.Quyidagi yo’nalishlar aynan shu davrda
yaratilgan:
1.Strukturalizm, nemis professori Vilgelm Vundt (1832- 1920) aqliy faoliyat va uning
tuzilishi , taxlilini yaratgan.
2.Funksionalizm, amerikalik psixolog Uilyam Jeyms(1842-1910) ong evolutsiyasi
jarayonida rivojlangan, buning sababi bo’lsa atrof-muhitga moslashish bo’lgan deb tushintiradi.
U yana bu yo’nalishda nerv sistemasini ham yoritib o’tgan.
3. Bixeviorizm, Jon B. Uotson o’zining bor e’tiborini inson ruhiyati va xatti-harakatlariga
qratgan.
4.Germaniyada bir qator psixologlar guruhi bixeviorizmdan ajralib turuvchi yangi
geshtaltpsixologiya maktabini yaratdi.
5.Psixoanaliz.Zigmund Freyd yangida –yangi fikrlarni kiritdi. U tajribalarini ongli va
ongsiz ravishda, ruhiyatni psixoanaliz orqali o’rgangan.
6.Shaxsiy va analitik psixologiya.Keyingi davrda Alfred Adler(1870-1937) va Karl Yung
(1875-1960)ikkalasi ham Freydning izdoshlari bo’lib, ular ham jinsiy aloqa borasida o’z
maktablarini yaratishdi.
Zamonayi psixologiyadagi oxirgi tendensiyalar.
Psixologiya dunyosining rivojlanishida turli xil yo’nalish va maktablarning aralash
bo’lishi
kata
o’rin
tutadi.
Masalan;
bixeviorizm,
psixoanaliz,
gumanistik
psixologiya,transpersonalogik psixologiya va kognitik psixologiya
Gumanistik psixologiya asoschilari Maslou, Rodjers, Artur Kombs,Gordon Olportlar
insoniyatni psixologiyadagi eng oxirgi tendensiyalarini tushintiradi.
Transpersonalogik psixologiya insonning his-tuyg’ulari, ong ta’siridagi o’zgarishlarni
o’rganadi.
[16]
Kognitik psixologiyaning chuqur ildizlari geshtaltpsixologiyaga borib taqaladi. Edvard
Tolmen va Jan Piaje uning keying tarqalishidagi xissalari kata bo’lgan,
O’n sakkizinchi asrda emperik va assotsianistlar fikri bilan bir qatorda psixologiyaning
yangi oqimi dunyoga keldi.Bu oqimni Frebel,Pestolotsiy,Russo kabi naturalistlar ommaga
targ’ib etishgan.Ular ratsionalist va emperiklar tomonidan ishlab chiqarilgan yuqori ong
nazariyasiga qarshi turishgan.Ular odam faqat aql va fikrdan iborat degan tushunchaga qarshi
xissiyot va tuyg’u birinchi o’rinda turishini ta’kidlab kelishgan.
[17]
Empirik va naturalistlarning nazariyasiga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan psixologiyaning
yangi
yo’nalishi
paydo
bo’ldi
(nazariyaga
muvofiq
qalb
va
ruhiyat
tafakkur
,
tafakkur
,
xotira
kabilarga bo’lingan).Bu oqim o’n sakkizinchi asrning birinchi
yarmida
nemis
tafakkurchisi
Kristian
Volf
tomonidan
amalda
qo’llana
boshlandi.Psixologiyaning bu yo’nalishi o’n to’qqizinchi asrgacha, ya’ni nemis olimi Gerbart
yaratilgan yangi gerbartian yo’nalishi paydo bo’ldi.Shu nazariyaga muvofiq yangi fikrlar
eskisidan ustun chiqdi.Shaxsning harakatlari va aqliy faoliyati Gerbartning aytishicha fikrlar
o’rtasida doimo kurash bo’lib o’tadi, har bir fikr harakatda va ularning hammasi inson onggida
qolishga harakat qiladi.Manashu tushunchani isbotlash uchun u matematik formulalar,aqlni
tashkil etuvchi qonun-qoidalarni ishlab chiqqan.
Shu bois psixologiya fan davriga qadar ma’lum bir darajadan boshqa bir darajaga o’tib
kelgan.
O’n to’qqizinchi o’rtasiga kelib, psixologiyaning noilmiy darajada rivojlanib kelishi
to’xtadi va boshqa fanlar singari ma’lum bir fan mavqeyida qarash boshlandi.
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
O’n to’qqizinchi asrning ikkinchi yarmiga kelib fizika,kimyo,zoologiya,geologiya va
boshqa fanlarni o’rganish chuqurlashgai natijasida insonning ruhiyati ma’lum bir laboratorik
tajribalariga asoslanib emas, balki ilmiy metodlar bilan o’rganish mumkinligi ilgari surila
boshladi.
[18]
Strukturalizm: Vilgelm Vundt psixologiyaning fan sifatida rivojlanishida katta xissa
qo’shgan(1832-1920 nemis professori birinchi bo’lib 1879-yilda Leypsigda psixologik
laboratoriyani ochdi).Uning bu yondashuvi psixologiyada strukturalizm deb atalgan.
Vundt va uning shogirdlari tajriba xonalarida o’z-o’zini analiz qilish va kuzatish
bo’yicha ko’plab tajribalar o’tkazishgan.Tajribalar mobaynida ular nur,rang,tovush
va
sezgi
orqali tajriba o’tkazilayotganlarning qanaqa his-tuyg’ularni his etayotganliklari
aniqlangan.
Leyosigdagi laboratoriyada ko’plab yetuk psixologlar yetishib chiqqan.Ular ichidan eng
mashxurlaridan biri Edvard Bredford Titchener Amerikaning Kornelsk Universitetida yetuk
professor psixologlaridan biri bo’lgan.Uning so’zlari bo’yicha psixologiya ong va tajribani
o’rganadigan fan.Ong yoki tajriba faqat uch holatda yuzaga chiqishi mumkin:**anan
sezish,tuyg’u va obrazlar(masalan,xotirlash va orzu). Masalan, bizning banan bilan bo’lgan
tajribamizni izohlash uchun biz avval uni **onan his qilishimiz mumkin(ya’ni uni ko’ramiz),
sezamiz(ya’ni bananni yoqtirish yoki yoqtirmasligimiz) keyin oldingi banan bilan bo’lgan
tajribalarimizni eslaymiz.
Shu orqali, Vundt va uning Titchener kabi izdoshlari, aqlni uning tuzilishi orqali
o’rganishga harakat qilib kelishgan.
Shu bilan birga, yaqin yillarda struktualizm maktabi ko’plab tanqidlarga uchradi va
aniq,ishonchli ma’lumotlarni isbotlab berolmagani uchun muvofaqqiyatsizlikka uchradi.
Funksinalizm:Strukturalistlarning sharofati bilan psixologiya mustaqil fan sifatida
qarala boshlandi.Bu inson ruhiyatini o’rganishga yangidan yangi foydali yo’llarni ochib berdi.
Shunday qilib, yangi funksionalistik maktab paydo bo’ldi.
[19]
Amerika psixologiyasining asoschisi Uilyam Jeyms(1842-1910), psixologiya maktabining
tuzilishiga juda katta xissa qo’shgan psixologlaridan biridir. U Darvin nazariyasining ta’sirida ,
bundan tashqari anatomiya, fiziologiya va meditsinaga qiziqishi tufayli psixologiyaning
o’rganishda biologic usullardan foydalandi.U Vundt va Titchenerning fikrlari noto’g’ri
ekanligini ta’kidlab kelgan.Ongning tuzilishi va tarkibini bilgan holda uning faoliyati va
vazifalarini o’rganish mumkin.Uning ta’kidlashicha, evolutsiya jarayonida ilk ongli rivojlanish
boshlangan,buning sababi esa atrof-muhit ta’siriga moslashuv bo’lgan. U o’zining nuqtai
nazarini rivojlantirgan holda, odat bu faqat asab tizimining ma’lum bir vazifasi degan qarorga
keldi.Ma’lum bir faoliyatni takrorlanayotgan vaqtda , asb tizimi shu faoliyatga mos ravishda
o’zgaradi va kelgusi marta shu faoliyatni beixtiyor takrorlaydi.
O’n to’qqiz va yigirmanchi asrning keying yillarida Uilyam Jeymsning fikrlari Jon
Dyu(1859-1951), Jeyms Roulend Enjel(1869-1949) J.M.Kattel, L.Edvard, Torndayk va R.
S.Vudvard kabi psixologlar tomonidan yanada mustahkamlanib,rivojlantirib borildi.
Bixeviorizm:Strukturalizm va funksionalizmga mutlaqo qarama qarshi holatda Jon
B.Vatson yangi bixeviorizm nomli yo’nalishni kiritdi.Uning fikricha,Ongni ilmiy tarafdan
tasvirlab berib bo’lmaydi,uni ko’rish ham , tegib ko’rish ham mutlaqo bo’lmaydi.Xatto u mavjud
bo’lsa ham uni ilmiy nuqtai nazardan o’rganib bo’lmaydi.Shu sabab psixologiya fanini ilmiy
tomondan emas, balki ma’lum bir tajriba va kuzatuvlar orqali bayon etish mumkin.
Shunga ko’ra, bixeviorizm inson ruhiyatini o’rganish uchun o’zini bor diqqtatini
kuzatiluvchining xatti-harakatiga qaratadi.Mana shu maqsadda inson faoliyatini , fikrlarini ,his-
tuyg’ularini butunlay tushuntirib berish uchun kuzatish va har birini yozib boorish kerakligini
bayon etadi.
[20]
Mana shu tufayli, bixevioristlar,masalan, aynan qo’rquvning o’ziga emas , balki yurak
urishini tezlashishiga, arterial bosimga e’tibor berishgan.Chunki,qo’rquvni uni o’zini o’lchab
bo’lmaydi,ularni va ma’lum bir darajada o’rganish mumkin.Bixeviorizm nazariyasi rus psixologi
Ivan Pavlov(1849-1936 )ning nazariyalariga asoslanib Uotson tomonidan faktlarga asoslanib
yaratilgan.
Pavlov o’z nazariyasi tajribasida kuchukni avval faqat qo’ng’iroq tovushiga , keyin uni
go’sht xidiga almashtirib kuchukning har bir javib reaksuyasiga atrof muhit ta’sir qilishini
aniqladi. Uotson shu usulni inson psixologiyasini o’rganib ko’rishga qo’llab ko’rdi. U 11 oylik
Albert ismli chaqaloqqa o’z tajribasini o’tkazdi. U chaqaloqni avval kalamushlarga bo’lgan
qo’rquvni yaratib, keyin uni to’satdan baland shovqinga o’zgartirdi. Shunga ko’ra, u bizning har
bir xatti-harakatimizni atrof muhit ta’siriga nisbatan bo’lgan javob reaksiyasi ekanlligini
isbotladi.
Quyida ko’rsatilganidek Uotson 1926-yilda qat’iy tarzda inson avtomatik ravishda
javib berishi atrof-muhit ta’siri ekanini isbotladi:
“Menga bir qator yosh, sog’lom bolalarni bering, men ularni o’z dunyoyimda
o’zgartirishga kafolat beraman, ularni har qanaqa kasb egasi bo’lib yetishib chiqishiga olib
kelaolaman.Masalan, shifokor,yurist,rassom savdogar ,kambag’al odam va o’g’ri , buni
barchasini ularni qobiliyati ,iqtidori, mavqei va qaysi elatga mansub ekanligiga qaramasdan
bajara olaman”.
Uotson va shogirdlarining yangi bu bixeviorizm yo’nalishi eramizga
psixologiyaning yangi mexanik, materialist, obyektiv, fizik va boshqa aniq fanlar ko’rinishini
olib kirishdi. Ammo buning ham o’ziga xos kamchiliklari mavjudligi sabab, zamonaviy
psixologlar tomonidan bir qator tanqidlariga uchradi.
Geshtaltpsixologiya.
Amerikada strukturalizm va funksionalizmga qarshi bo’lganlar chegarasiz edi.
Germaniyada bixeviorizmdan ozroq farq qiluvchi yangi geshtaltpsixologiya nomli maktab
ochildi.
[21]
Bu maktabning eng mashxur namoyandalari: Vertgeymer (1890-1943), Koffka(1886-
1941),Volfang Keler(1887-1967) va Kurt Levin (1990-1947). Geshtalt so’zi nemischa ot bolib.
Geshtaltni inglischa tarjimasi “Konfuguratsiya” yoki oddiy kilib “uyishik butun”. Shuning uchun
geshtalt-psixologiyasi atomistik va molekulyar yondashuvlarga karshi tura oladi. Bu bilan
birgalikda inson murakkab bulaklarning kolleksiyasi yoki element kilib emas buyumni butun
kabul kiladi. Geshtalt-psixolog , sezgilar yoki
idrok
ma’nosi har doim umumiy vaziyat bilan
bog’lik. Narsa jinsdagi alokadek kabul kilinadi. U o’z ichiga narsa, tamoshabin va murakkab
fonni ichiga oladi. Geshtalistlar bundan tashkari mexanik yondashuv yurishini rad qilishdi, oddiy
stimul – reaksiya orqali qoriqlanuvchi tarzda. Ular shuni tastiklashtiki stimul bilan reaksiya
o’rtasida o’zini rodidagitashkilotlar mavjud va ular yangi geshtalt shakillanishiga yordam
beradi.Gestalistlarning ta’kidlashlaricha behosdan fikrda(ongda,tafakkurda) yangidan barpo
bo’lgan narsalarning tuzilishlari eskilariga nisbatan yanada mukkamalroq va zarurroq holatda
o’zicha kelishlari mumkinmi,natijada ular bir biridan umuman farq qilishlari ham
mumkin.Natijada inson tafakkuri oddiy rag’batlantirilishining natijasigina emas,balki
uning rivojlangan intelek onggining , tafakkurining xulosasiga aylanadi.
Individ-sharoitni yaxshilab o’rganib vaziyatga turlicha berilgan fikrlar bilan tanishib,
haqiqatga yaqinroq bo’lgan yo’lni “qarorni” tanlaydi va uni amalga oshirish maqsadida
kutilmagan,qat’iy qarorlarni qabul qiladi.
Gestalt-psixologiya RZM(sayt)- insonning xususiyatlarini rivojlanishini uch turga ajratadi:
a)sharoitni bor holatda qabul qilish;
b)sharoitni ko’rib ,o’rganib ,uni kelib chiqish sabalarini aniqlash;
v)tezlik bilan qaror qabul qilish va shu asosida faoliyat olib borish.
Shunday qilib, Gestalt-psixologiya qat’iy ravishda sharoitni strukturalash(kesimlarga
ajratish), funksiyalash (vazifalash) va qilinishdan iborat bo’lgan ilmiy psixologiyaga qarshi
chiqdi.Jumladan, u bu tizimning tuzilishiga “g’isht va quyma”, o’zaro bog’lanishiga ularni
kesimlarga “g’isht” ajralishiga qarshi chiqdi va ular to’g’risidagi tushunchalarni achinarli hol deb
hisoblagan.
[22]
Psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e’tibor beradigan
bo‘lsak
shuni
ta’kidlash
lozimki,
u
oxirgi
o‘n
yilliklar
mobaynida
shakllanmoqda, xolos. Lekin tarixan, umuman psixologiyaning O‘zbekiston hududida
shakllanishini tahlil qilinsa, uning diniy-falsafiy olimlar va qarashlar tizimida o‘ziga xos
tarzda shakllanib kyolganini ko‘rish mumkin. Masalan, eramizning II-III asrlarida rivoj topgan
manixizm (asoschisi Mani) yoki mazdakizm (asoschisi Mazdak) va boshqalar o‘z diniy
qarashlari tizimida ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy adolat va shaxsning o‘ziga xosligi kabi
g‘oyalarni keng tashviqot qilganlar. Lekin tarix bizga shundan darak beradiki, yaxlit,
sistematik ijtimoiy psixologik qarashlar sistemasi umuman bo‘lmagan. SHuni alohida ta’kidlash
lozimki, O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan psixologik tadqiqotlar asosan oila va oilaviy
munosabatlarga bag‘ishlangan. Chunonchi, birinchi ijtimoiy psixologik tadqiqot ham 70-
yillarning oxiri 80- yillarning boshida I. Yoqubov tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib, u oilaviy
munosabatlarning barqarorligi va er-xotin ijtimoiy rollarining muvofiqligini ta’minlovchi sotsial-
psixologik omillarni o‘rgandi. Tadqiqot natijasida, shu narsa aniqlandiki, oila a’zolarining rollar
borasidagi muvofiq o‘zaro munosabatlari oilaviy xamjihatlikning muhim shartidir. Oilaviy
majorolar esa, asosan hozirgi zamon o‘zbek ayolining ijtimoiy mehnat bilan bandligi hamda
oilaviy munosabatlarda eskilik sarqitlarining saqlanib qolganligidadir.
G‘.B.Shoumarov va E.A. Morshinalarning (1986) tadqiqotlarida esa oilada bolalar
tarbiyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy-psixologik omillar o‘rganildi, chunonchi, unda
o‘ziga xos milliy va an’anaviy o‘zaro munosaoat xususiyatlarining o‘rni belgilandi.[1]
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o‘tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri
N. Sog‘inovning o‘zbek oilasiga xos bo‘lgan nikoh va oila munosabatlari - nikohdan qoniqish,
nikoh motivlari, oila qurishning o‘zbeklarga xos bo‘lgan yosh xususiyatlari, yosh o‘zbek
oilalaridagi psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o‘rgangan ilmiy
ishidir. Bu tadqiqotda ilgari hech o‘rganilmagan ilmiy ma’lumotlar to‘plandiki, ularga ko‘ra,
o‘zbek oilasining qurilishiga sabab bo‘ladigan asosiy motiv—bu “Farzandli bulish”, (birinchi
o‘rinda), ikkinchi o‘rinda “Jamoatchilikning gap-so‘ziga qolmaslik”, uchinchi o‘rinda “Ota-ona
va qavmi-qarindoshlarning istaklarini bajo etish” va hokazolar aniqlandi. N.Sog‘inovning
to‘plagan ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilalar va yoshlar tarbiyasi bilan mashg‘ul
bo‘lganlar uchun muhim ilmiy yo‘l-yo‘riqdir.
Bundan tashqari, oxirgi yillarda katta guruhlar psixologiyasiga oid qator tadqiqotlar
o‘tkazildi. Masalan, V.M.Karimovaning o‘zbek xotin-kizlari ijtimoiy tasavvurlarining o‘zgarishi
mexanizmini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqoti (1987), E. Usmonovning o‘zbek ayollarining
suitsidal (ya’ni o‘z-o‘ziga o‘t qo‘yish) xulq-atvorining ijtimoiy-psixologik sabablarini
o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqoti (1993), E. No‘‘monovaning o‘zbek oilalaridagi reproduktiv
ustanovkalarning xususiyatlariga bag‘ishlangan, M.Zokirovaning erkak va ayollardagi rollar
hakidagi tasavvurlarning o‘ziga xosligini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqoti,
M.Toshpo‘latovning o‘zbek yoshlaridagi ijtimoiy xulq-atvorning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
o‘ziga xos qirralarini o‘rganishga qaratilgan ishlari va boshqalar shular jumlasidandir. Bu
tadqiqotlar natijasida yaqin kelajakda yangi etnopsixologik konsepsiya shakllanadi va bu
respublikamizdagi ilmiy ishlarning rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi.
O‘zbekistonda psixologlar oldida juda muhim tadqiqot mavzulari mavjudki, ularda
hozirgi mustaqillik sharoitida
shaxs
va turli ijtimoiy guruhlar psixologiyasida ro‘y berayotgan
o‘zgarishlar, turli yosh, demografik etnik professional guruhlarga mansub bo‘lgan kishilarning
ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xulq-atvorni ilmiy boshqarish asoslari ishlab chiqilishi
lozim. Ya’ni, ishlab chikarish ijtimoiy psixologiyasi, boshqarish psixologiyasi, guruhlar
psixologiyasi hamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari o‘zbek psixologlaridan o‘z
echimini kutmoqdaki, ularda ilg‘or fan yutuqlaridan foydalanilgan holda xududning milliy o‘ziga
xos qirralari ishlab chiqilishi kerak.[2]
Psixologiya fanini rivojlantirishda judayam katta rol o‘ynagan psixologlar
quyidagilar: B.Ananev, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, LS.Vigotskiy, R.S.Nemov va boshqalar,
shuningdek keyinchalik o‘zbekistonda ham yirik olimlar etishib chiqdi. Ular jumlasiga
M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziev, M.Vohidov, V.A.Tokareva. R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova,
G‘.B.SHoumarov, R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova va boshqalarni kiritish mumkin. YUqorida
nomlari tilga olingan olimlar o‘zlarining g‘oyalari va milliy mafkuralar bilan
yoshlarda
tafakkur
sifatlaridan «mustaqillik», «tanqidiylik» kabilarni shakllantirishga e’tibor
bermoqdalar.
| 