|
Mavzu: Moliyaviy risklarni boshqarish tizimi va uning funksiyalari
Reja:
Risk tushunchasi
Moliyaviy risklarning mazmun-mohiyati va tasniflanishi
Risk mohiyati va mazmunini ko‘rib chiqar ekanmiz, tadbirkor, ishbilarmon va menejerning muvaffaqiyati riskka munosabatni tushunishiga sezilarli darajada bog‘liqligini isbotlashga endilikda hojat qolmagan. Bu muammo alohida qiziqish uyg‘otadi va har tomonlama o‘rganishga arziydi. Tadbirkorlik faoliyati va biznesda risk boshqaruv nazariyasi hamda amaliyotining muhim tarkibiy qismi sifatida, ayniqsa, ushbu eng jiddiy muammoning kam o‘rganilganligini hisobga olsak, tamomila mustaqil nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
Risk vaziyatlarida boshqaruv masalalari bo‘yicha manbalar ro‘yxati va mahalliy adabiyotda uni baholash darajalari anchayin qashshoq, fundamental tadqiqotlar deyarli yo‘q. Uzoq vaqt mobaynida mamlakat xalq xo‘jaligini asosan ekstensiv rivojlantirishga mo‘ljal olish, boshqaruvning haddan tashqari yuqori markazlashuvi, boshqaruvning ma’muriy usullari hukmronligi noaniqlik va riskni hisobga olish masalasini qo‘yishga imkon bermagan. Bundan tashqari, “taqchillik iqtisodiyoti”da tadbirkorda risk qilish, mavjud ishlab chiqarish texnologiyasini o‘zgartirishga xohish va qiziqish bo‘lmagan. Bundan xo‘jalik va ijtimoiy risk muammosiga barqaror qiziqish yo‘qligining sabablari tushunarli.
Risklar muammosiga bag‘ishlangan iqtisodiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, tadqiqotchilar o‘rtasida tadbirkorlik riski ta’rifiga nisbatan yagona fikr mavjud emas.
Bugungi kunda risk mohiyati bo‘yicha bir ma’noli izoh yo‘q. Bu, xususan, ushbu atamaning ko‘p qirrali ekanligi, xo‘jalik qonunchiligimiz tomonidan real iqtisodiy amaliyotda va boshqaruv faoliyatida deyarli to‘liq inkor etilishi bilan izohlanadi. Bunga qo‘shimcha ravishda, risk – ko‘plab ustma-ust tushmaydigan, ba’zan esa qarama-qarshi real asoslarga ega bo‘lgan murakkab hodisadir. Bu turli xil nuqtayi nazardan riskning bir nechta ta’rifi mavjud bo‘lishi ehtimolini yuzaga keltiradi. Riskning ko‘plab ta’riflarini tahlil qilish bizga quyidagi kabi riskli vaziyatlarga xos bo‘lgan asosiy masalalarni aniqlash imkonini beradi:
- ehtimoliy natijalardan qaysi biri amaliyotda qo‘llanilishini belgilab beruvchi voqea-hodisaning tasodifiylik xarakteri (noaniqlik mavjudligi);
- muqobil yechimlar mavjudligi;
- natijalar ehtimoli va kutilayotgan natijalar ma’lum yoki ularni aniqlash mumkin;
- zararlar yuzaga kelishi ehtimoli;
- qo‘shimcha foyda olish ehtimoli.
Bizning fikrimizcha, “risk” tushunchasini to‘liqroq aks ettiradigan quyidagi risk ta’rifiga to‘xtalamiz :
risk – muqarrar tanlov vaziyatlarida noaniqlikni bartaraf etish bilan bog‘liq faoliyat bo‘lib, bu jarayonda kutilgan natijaga erishish, muvaffaqiyatsizliklar va maqsaddan og‘ishlar ehtimolini miqdor hamda sifat jihatidan baholash imkoni mavjud bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, risk bilan noaniqlik o‘rtasidagi farq axborot berish usuliga bog‘liq va nazorat qilinmaydigan o‘zgaruvchilarning ehtimoliy tavsiflari mavjudligi (risk holatida) yoki yo‘qligi (noaniqlikda) bilan belgilanadi. Qayd etilgan ma’noda ushbu atamalar operatsiyalarni tadqiq qilishning matematik nazariyasida qo‘llanilib, bunda riskda va mos ravishda noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish masalalari ajratib ko‘rsatiladi. Agar u yoki bu variantning ehtimollik darajasini sifat va miqdoriy jihatdan aniqlash imkoniyati mavjud bo‘lsa, u holda aynan shu riskli vaziyat bo‘ladi.
Shunday qilib, risk vaziyati (riskli vaziyat) – bu voqealarning yuzaga kelish ehtimoli mavjud va aniqlanishi mumkin bo‘lgan noaniqlik turidir, ya’ni, bu holatda, ishlab chiqarish bo‘yicha hamkorlar bilan qo‘shma faoliyat, raqobatchilar yoki dushmanlarning qarshi harakatlari, iqtisodiyot rivojlanishiga tabiiy muhit ta’siri, xalq xo‘jaligiga ilm-fan yutuqlarini joriy etish va boshqalar natijasida yuzaga keluvchi voqea-hodisalar ehtimolini baholash imkoniyati obyektiv mavjud bo‘ladi.
Qadim zamonlardan risk foydani shakllantirish omili hisoblanadi. J.B.Sey fikricha risk foydaning faqat bir qismini shakllantirish omili hisoblanadi. XIX asrlarda odamlarning risk qilishga tayyorligi ular foydasining shakllanishi va o‘zlashtirilishiga olib kelishi bilan izohlanardi. Hozirgi kunda shakllanayotgan foydaning asosiy qismi risk ta’sirini kamaytirish orqali vujudga keladi. Risk nazariyasini o‘rganishda klassik maktab namoyandalari muhim hissa qo‘shishgan. A.Smit risk va foyda o‘rtasidagi o‘zaro proportsionallik tushunchasini oydinlashtirishga harakat qilgan. Uning ta’kidlashicha, “riskli holatlar yuqori bo‘lgan maydonda qonun bo‘yicha daromad kichik bo‘ladi, bu esa o‘z navbatida kutilayotgan daromad darajasini ko‘paytirish uchun usullar salmog‘i yanada ortib boradi”.
Risk to‘g‘risidagi fikrlarni umumlashtirilgan holda prof. V.V.Kovalyov quyidagicha ta’rif berib o‘tadi: risk bu moliyaviy yo‘qotish darajasini belgilab: a) qo‘yilgan maqsadga yetib bormaslik; b) noaniqliq holatda natijani belgilash; c) subyektiv holatda belgilangan natijani baholash.
Investitsiya faoliyati ma’lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. Bu sarflangan resurslardan investorlar ma’lum daromad, foyda olishni ko‘zlaydi. Mazkur foyda esa investorlarning xarajatlarini, inflatsiya omilini, tadbirkorlik riskini qoplashi lozim. Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, rejalashtirilgan natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri - risklarning mavjudligidir. Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi joriy davr ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o‘tgan va kelasi davr ma’lumotlari yetishmasligi yoki to‘liq emasligi sababli subyektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi.
Har qanday holda ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflatsiya, foiz stavkasi, talab va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi va boshqalar) kelajakning ma’lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo‘lishi mumkin. Chunki o‘tgan davr ma’lumotlari asosida faqat noma’lum kelajakda yuz berishi mumkin bo‘lib o‘tgan rivojlanish tendensiyasini aniqlash mumkin. Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo‘qotish va zararlarga bog‘liq bo‘lganligi uchun ularning bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda ifodalash maqsadga muvofiqdir. Investitsion loyihalar kelajakka qaratilganligi sababli, ularni amalga oshirish natijalarini aniq taxmin qilish muammodir. Bunday loyihalar kutilishi mumkin bo‘lgan risklar va noaniqliklarni hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Investitsion qaror bir qator kutilishi mumkin bo‘lgan oqibatlarga ega bo‘lgan hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi. Bugungi kunda biz nafaqat risklar haqida ma’lumotlarga egamiz, balki ularni tahlil qilib, baho berib, risklarni boshqarish imkoniyatiga egamiz. Lekin tahlilni ham, risklar boshqaruvini ham birinchi bosqichi - bu risk turini aniqlashdir. Yuqoridagilarga o‘xshagan ta’riflarni mahalliy iqtisodchilarimizning ishlarida ham uchratish mumkin.
Undan tashqari, oxirgi yillarda chop qilinayotgan ko‘pgina mualliflarning ishlarida “risk” so‘zini o‘zbekchaga tarjima qilishga harakat qilingan. Natijada hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan “risk” termini turlicha nom bilan talqin qilinmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar riskni “tavakkalchilik” deb ifodalasalar, boshqalari riskka “xavf”, “ikkilanish”, “noaniqlik”, “mavhumiylik” deb ta’rif berish to‘g‘riroq degan xulosa qiladilar. Iqtisodchi olimlardan T.Malikov, O.Olimjonovlarning risk to‘g‘risidagi qarashlari diqqatga sazovodir.
“Risk” atamasi o‘zbek tilidagi ayrim manbalarda “tavakkalchilik”, “xavf-xatar”, “tahlika” va “g‘ov” ma’nolarida tarjima qilinayotgan bo‘lsa-da, ularning hech biri, mualliflar fikricha, “risk” atamasining asl ma’nosini bildirmaydi. “Zararlarni vujudga kelishi yoki daromadlarning ko‘zda tutilgan darajadan kamroq olinishi ehtimoliga risk deyiladi” deb ushbu olimlar ta’rif beradi. Har qanday iqtisodiy subyekt faoliyat yurgizar ekan, u risk bilan to‘qnash keladi. Bu risk har qanday vaqt va sharoitda yuzaga kelishi mumkin. Bu riskdan qo‘rqmay, uni boshqarib daromadni ko‘paytirish har bir subyektning maqsadi va vazifasi hisoblanadi. Shunday ekan risklarni o‘rganish, ularni kelib chiqish sabablarini aniqlash va boshqarish metodlarini o‘rganish iqtisodchilarning vazifasi hisoblanadi. Risk – faoliyat yuritish davomida turli xil omillarning o‘zgarishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatar yoki xatarlar majmuasidir. Koxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatida kutilgan foydaning olinmasligi, kutilmagan xarajatlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq hodisalar yoki ularning yuz berish ehtimolliklari riskni ifodalaydi. Fikrimizcha, risk - bu moliyaviy kategoriya bo‘lib, kutilishi mumkin bo‘lgan omad yoki xatar, ya’ni ko‘zlangan foydani olish jarayoniga xos bo‘lgan umid qilish yoki ko‘p mablag‘larning yo‘qotilishi ehtimolliklari bo‘lib, u qandaydir holatlar, omillar ta’sirida kutiladigan foydaning pasayishi, ortishi yoki yo‘qotilish ehtimolida namoyon bo‘ladi.
Moliyaviy risklar korxonalarning boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlarini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan risklarni tushunish mumkin. Bularga misol qilib, korxonalarni tijorat banklari, sug‘urta kompaniyalari, investitsion kompaniyalar, fond birjalari va boshqa moliyaviy muassasalar bilan munosabatlari kiritishimiz mumkin. Korxonalarda moliyaviy risklarni yuzaga kelishiga asosan, inflatsion omillar, banklarda kreditlarni foiz stavkalari ortib ketishligi, qimmatli qog‘ozlar narxining tushib ketishligi kabi omillar ta’sir qiladi. Risklarning mazmun-mohiyatini tadqiq etish, ularni oldindan aniqlash va baholash, ularning oldini olish yoki pasaytirish choralarini ko‘rish barcha iqtisodiy korxonalar uchun ahamiyat kasb etadi.
Shunga ko‘ra, risklarni tahlil qilishda ularni alohida xususiyatlari bo‘yicha ajratish va o‘rganish, tahlil qilish va baholash juda muhim sanaladi. Har bir riskning o‘ziga xos xususiyati va ularni baholash, nazorat, monitoring va uning boshqarib turish yo‘llari va bosqichlari bor. Riskning qanday yo‘l bilan kelib chiqqanligini va kelib chiqishda qanday xususiyat va omil yetakchi bo‘lganligini aniqlash uchun risklar umumiy klassifikatisiya qilinadi.
Bu klassifikatsiya orqali korxona faoliyatida riskning paydo bo‘lishining barcha qirralarini tahlil qilish va o‘rganish mumkin. Risklarni korxonalar foydasiga ta’sirini baholash va kamaytirish maqsadida risklarning turli belgilari bo‘yicha tasniflash muhim ahamiyat kasb etadi. Korxonalar joriy va uzoq muddatli vazifalarni amalga oshirishlarida qator risklarga duch keladilar. Shuning uchun risklarning tabiati va turlarini yoritish uchun ularni tasniflash maqsadga muvofiqdir. Risk turlarining deyarli barchasi korxonalari moliyaviy ko‘rsatkichlariga ta’sir etadi, lekin korxona qaysi iqtisodiyot tarmog‘ida o‘z faoliyatini yuritishiga qarab, risklar ta’siri darajasi ham o‘zgarishi mumkin.
Ko‘plab xorijiy va mamlakatimizdagi chop etilayotgan iqtisodiy adabiyotlarda risklarning bir necha xil turlari sanab o‘tilgan. Risklarni boshqarishni samarali tashkil etish ularni muayyan belgilari bo‘yicha aniq guruhlarga bo‘lishga bog‘liq. Risklarning ilmiy asoslangan tasnifi ularni har birining umumiy tizimdagi o‘rnini belgilash imkonini beradi. Iqtisodiy adabiyotlarda risklarni tasniflashning turli xil ko‘rinishlari berilgan.
Korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida uchraydigan risklarni quyidagi xususiyatlari bo‘yicha tasniflash mumkin:
1)xo‘jalik faoliyatining shakliga ko‘ra:
- tijorat riski;
- moliyaviy risk.
2)namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra barcha turdagi risklar (1.4.2- rasm):
- sof risklar;
- spekulativ risklar.
3)risklarni yuzaga kelish sohasiga ko‘ra:
- tashqi risklar;
- ichki risklar.
4)paydo bo‘lish xususiyatiga ko‘ra:
- subyektiv;
- obyektiv.
Tijorat riski deyilganda asosan mahsulotlar realizatsiyasi va xomashyolarni sotib olish jarayonlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklar tushuniladi. Moliyaviy risk deganda moliyaviy bitimlarni amalga oshirish (bankka mablag‘larni qo‘yish, aksiyalar muomalasi, birja faoliyati va hokazo) chog‘ida vujudga keladigan risklar tushuniladi (1.4.1-rasm).
Bozor risklari moliyaviy risklarning qismi sifatida tashkilotlarning iqtisodiy faoliyati ko‘lamida yuzaga keladi. Uning daromadi Moliyaviy risklar Bozor riski Valyuta riski Kredit riski Inflatsiya riski Investitsion riski Foiz riski shakllanishi bilan bevosita bog‘langan va tashkilotlarning investitsion-moliyaviy faoliyatni amalga oshirish jarayonida ehtimoliy iqtisodiy yo‘qotishlari bilan xarakterlanadi.
Kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi ya’ni kredit summasining (qisman yoki to‘liq) va u bo‘yicha foizlarning shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi.
Bozor riski hamda kredit riski tegishli moliyaviy instrumentlarga egalik qilish jarayonida yuzaga keladi. Bu ikki turdagi risklar, ayni vaqtda o‘ziga xos, alohida yoki tizimli hodisa sifatida nafaqat aniq bir moliya institutining say-harakati, balki bozordagi o‘zgarishlar ta’sirida kechishini ham ta’kidlash o‘rinlidir.
Valuta riski deganda, tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurslari o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta operatsiyalari amalga oshirilishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yuqo‘tishlar (yoki daromad olish) tushuniladi. Valuta risklari yuzaga kelishining asosiy sababi - valuta kurslari o‘zgarishi hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlar hamma shaxslarga: ishbilarmon firmalar va davlat tuzilmalariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pgina hollarda, ularning faoliyati eksport-import operatsiyalari bilan bog‘liq va shu sababli, kreditorlar va qarz oluvchilar, investorlar va chayqovchilar, xo‘jalik subyektlari o‘z bizneslarini milliy valutaga nisbatan xorijiy valutalarda amalga oshirishni ma’qul ko‘radilar
Foiz riski korxonalarda ma’lum bir faoliyat turlari bo‘yicha uning foiz ko‘rsatkichlari yoki to‘lovlarini oshib ketishi hamda kamayib ketishi ehtimolligi natijasida foyda hajmini belgilangan darajada ololmaslik ehtimolligidir.. Investitsion risklar korxonaning investitsion faoliyatlarini amalga oshirish natijasida kutilgan daromadlarni ololmaslik ehtimolligidir. Inflatsiya riski - bu inflatsiyaning o‘sishi natijasida olinadigan pul shaklidagi daromadlarning qadrsizlanishidir. Bunda tadbirkorlar sezilarli darajada moliyaviy yo‘qotishlarga duchor bo‘ladilar. Inflatsiya risklari tashqi tizimli risk hisoblanib, unga ta’sir qilish imkoniyatlari juda kichik bo‘ladi.
Sof risklar deyilganda, korxonalar xo‘jalik-moliyaviy faoliyatida zarar ko‘rishi yoki hech qanday daromad ololmaslik ehtimolini tushunish mumkin.
Spekulativ risklarda esa, korxonaning ijobiy natijaga yoki bo‘lmasa salbiy natijaga erishishlik ehtimoli namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, spekulativ risklar korxonalarning daromad, foyda olishini yoki zarar ko‘rish ehtimolligini anglatadi.
Tashqi risklar korxonalar o‘zlarining xo‘jalik faoliyatini bevosita tashqi muhit bilan bog‘langan holda amalga oshirishi natijasida vujudga keladi. Korxonalarda tashqi risklar darajasiga juda ko‘p omillar ta’sir ko‘rsatadi. Bularga misol qilib, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy-iqlim risklarini ko‘rsatish mumkin. Tashqi risklarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular moliyaviy faoliyat natijalariga ham bevosita, ham bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Albatta, har qanday mulkchilik shaklidagi korxonalarga tashqi riskning ta’siri o‘ta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Barchamizga ma’lumki jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizdagi ko‘plab eksportga ixtisoslashgan korxonalar va xorijiy davlatlardagi aksariyat firma va kompaniyalar faoliyatida iqtisodiy riskning yuzaga kelishi kuzatildi. Albatta bunday turdagi risklarni boshqarish yoki tartibga solish nafaqat korxona menejerlariga bog‘liq balki xalqaro bozordagi holat va boshqa davlatlardagi iqtisodiy vaziyatlarga ham bog‘liqdir.
Tashqi risklar obyektiv xususiyatga ega bo‘lib, bunday risklarni tartibga solish yoki boshqarish korxona uchun qiyin kechadi. Korxonalar faoliyatida uchraydigan asosiy tashqi risklardan biri bu iqtisodiy risklardir. Iqtisodiy risklar mamlakatdagi iqtisodiy holatdan kelib chiqadi va korxonalar faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ichki risklar, korxonaning ichki xo‘jalik faoliyati natijasida yuzaga keladi. Bunday risklarga korxonaning ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlari bilan bog‘liq, xodimlarning malakalari bilan bog‘liq, boshqaruv strategiyasining qanday darajada ekanligi bilan, asosiy vositalarning holati va texnika xavfsizligi bilan bog‘liq holatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni kiritishimiz mumkin.
Valuta riski xalqaro korxonalar va bank muassasalari tashkil etish hamda ularning faoliyatini diversifikatsiyalash bilan bog‘liq bo‘lib, valuta kurslari tebranishlari natijasida moliyaviy yo‘qotishlar yuzaga kelish ehtimolini o‘zida aks ettiradi. Bunda valuta kurslarining o‘zgarishi naqd pul oqimlarining doimiy ravishda mamlakatdan mamlakatga ko‘chishi, valutaning ichki qiymati o‘zgarishi, spekulatsiya kabi omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Valuta riski deganda, tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurslarining o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta operatsiyalarini amalga oshirilishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar (yoki daromad olish) tushuniladi.
Valuta risklari yuzaga kelishining asosiy sababi – valuta kurslarining o‘zgarishi hisoblanadi. Valuta risklari xorijiy valutalarni turli xil kurs asosida sotish va sotib olish jarayonlarida muayyan zarar sifatida ifodalanadi. Valuta risklari bank operatsiyalari bozorining kengayishi, transmilliy korporatsiyalar va moliyaviy tashkilotlarning tashkil etilishi hamda ular faoliyatining diversifikatsiyalashuvi bilan bog‘liq bo‘lib, valuta kurslarining keskin tebranishi natijasida pul yo‘qotishlari holatini yuzaga keltiradi. Har qanday valutani tavsiflovchi asosiy omil – bu rezident va norezidentlarning valutaga bo‘lgan ishonch darajasidir. Valutaga ishonch – murakkab ko‘p omilli mezon bo‘lib, bir necha ko‘rsatkichlardan iborat (masalan, siyosiy tuzumga ishonch ko‘rsatkichi, mamlakatning ochiqlik darajasi, iqtisodiyotni erkinlashtirish va ayirboshlash kursi rejimi, mamlakatning eksportimport balansi, asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va hokazo). Ammo bu faqat valuta kursi rejimining muayyan turiga, ya’ni, erkin suzuvchi valuta kursiga taalluqli. Bugungi kunda jahon amaliyotida mamlakatlarning o‘ziga xos xususiyatlariga qarab valuta 83 risklarining bir necha turlari mavjud (4.1.1-rasm). Jumladan, valuta riskini uch turga ajratish mumkin:
Operatsion valuta riski.
Operatsion risk asosan savdo operatsiyalari, shuningdek, dividend to‘lovlari va moliyaviy investitsiyalash bo‘yicha pulli shartnomalar bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Operatsion risk pul mablag‘lari harakatida yuzaga kelgan holda foyda darajasiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu riskni pul mablag‘larining kutilayotgan oqimiga almashinuv kursi o‘zgarishining bevosita ta’siri natijasida yuqori foydaga erishmaslik yoki zararning yuzaga kelishi holati sifatida ta’riflash mumkin. Sotilgan mahsulotga xorijiy valuta olishi lozim bo‘lgan eksport qiluvchi milliy valutaga nisbatan xorijiy valuta kursining pasayishi natijasida zarar ko‘radi. Xorijiy valutada to‘lovni amalga oshirishi lozim bo‘lgan import qiluvchi esa, milliy valutaga nisbatan xorijiy valuta kursining oshishidan zarar ko‘radi.
Valutalar almashinuvini taqozo qiluvchi bitimlar bilan bog‘liq risk narxlar siyosati yordamida boshqarilishi mumkin. Shuningdek, riskka pulni to‘lash va olish muddatlari ham birmuncha ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Agar valuta tushumi va valuta xarajatlari o‘zaro bir-biriga muvofiq bo‘lsa operatsion riskni kamaytirish mumkin. Mazkur risk hisob-kitob yoki balans riski sifatida ham ma’lumdir. Uning manbai bo‘lib, turli mamlakatlar valutalarida ifodalangan aktiv va passivlar o‘rtasidagi nomuvofiqlik holati hisoblanadi. Bu riskning paydo bo‘lishiga kompaniya balansini hisob-kitob qilish jarayonida aktiv va passiv tomonlari o‘zaro munosabatlarining to‘g‘ri kelmasligi sabab bo‘ladi. Kompaniya shoxobchalari turli mamlakatlarda joylashgani va shu mamlakatlarda milliy valuta kursi o‘zgarib turishi ushbu risklarni yuzaga keltiruvchi asosiy shartlardir.
Britaniya kompaniyasi AQSHda o‘zining sho‘ba kompaniyasiga ega bo‘lib, uning AQSH dollaridagi aktivlari mavjud. Agar Britaniya kompaniyasining AQSH dollaridagi yetarlicha passivlari bo‘lmasa, ushbu aktivlarning AQSH dollaridagi to‘langan qiymati tufayli kompaniya riskka duchor bo‘ladi. Funt sterlingga nisbatan AQSH dollarining qadrsizlanishi natijasida sho‘ba kompaniyasi aktivlari qiymatining balans bahosini pasayishiga olib keladi, chunki asosiy kompaniyaning balans hisoboti funt sterlingda ifodalanadi. Shu singari, mazkur valuta kursining oshishi holatida xorijiy valutadagi passivlar bilan kompaniya riskka duchor bo‘ladi. Iqtisodiy valuta riski. Iqtisodiy risk kompaniya iqtisodiy holatiga almashinuv kursi o‘zgarishining salbiy ta’siri ehtimoli sifatida ta’riflanadi. Bir xil turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar hamda boshqa turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatlashuvning o‘zgarishi, shuningdek, muayyan tovar belgisi iste’molchilari ehtiyojining o‘zgarishi natijasida risk yuzaga kelishi mumkin. Iqtisodiy valuta riski mamlakatlar o‘rtasida tovar almashishda, tayyor mahsulotlarni sotib olish yoki sotishda valutalar kursining o‘zgarishida yuzaga keladi. Kompaniya ishlab chiqarayotgan mahsulotini boshqa mamlakatga sotish yoki kompaniyaning o‘sha mamlakatdagi shoxobchasida sotib olinadigan tovarlarni hisob-kitob qilish jarayonida valuta kursi iqtisodiy valuta risklarini yuzaga keltiradi. Valuta kurslarining muvozanatsizligi xalqaro mehnat taqsimotiga, xalqaro savdo balansiga va hajmiga salbiy ta’sir etadi, shuningdek, tovarlar va xizmatlar ekvivalent almashuvini qiyinlashtiradi.
Valuta kurslarining muvozanatsizligi import va eksport qiluvchilarni o‘zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish operatsiyalarini qisqartirishga majbur qiladi. Chunki import va eksport qiluvchilar valutalarning qisqa muddatli davriy oraliqdagi o‘zgarishini oldindan bila olmaydilar. Shuning uchun import qiluvchi ma’lum bir tovarni o‘zini valuta xavf-xatariga qo‘yib, chet davlatdan sotib olganidan ko‘ra, o‘z mamlakatida ishlab chiqarilayotgan o‘rinbosar tovarni sotib olgani afzalroqdir.
Eksport qiluvchi, agarda shartnomaning tuzilishi va u bo‘yicha to‘lovning amalga oshirilishi davri ichida baho valutasining kursi uning milliy valutasiga nisbatan pasaysa, zarar ko‘radi. Import qiluvchi (debitor) uchun esa zararlar, kursning yuqoridagiga nisbatan qarama-qarshi harakati natijasida paydo bo‘ladi. Eksport va import qiluvchilar, valuta riski bilan, tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirganda to‘qnashadilar. Eksport qiluvchi, agarda u tovarlarni to‘lovi kechiktirilgan holda sotgan bo‘lsa va baho valutasi sifatida import qiluvchi valutasi yoki uchinchi davlat valutasi olingan bo‘lsa, valuta riskiga duchor bo‘ladi.
Agarda, baho valutasining kursi eksport qiluvchi milliy valutasiga nisbatan pasaysa, unda eksport qiluvchi zarar ko‘rishi mumkin. Eksport qiluvchi uchun valuta riski bo‘lib, shartnomaning tuzilishidan to ijro etilgunga qadar davr ichida, baho valutasi kursining milliy valutaga nisbatan pasayishi hisoblanadi. Demak, valuta riski barcha tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq shartnomalarga ta’sir etadi.
Kurslar harakatidagi va valutalarni sotib olish qobiliyatidagi farqlar, tashqi iqtisodiy shartnomalar ishtirokchisi bo‘lgan har birining yo‘qotishlar va daromadlar balansining nafaqat valuta kursini ijobiy yoki salbiy harakatiga, balki valutalar kurslari o‘zgarishining o‘zaro nisbati va birgalikdagi harakatiga bog‘liq. Masalan, agarda valutalarning tashqi qadrsizlanishi (valuta kursining pasayishi) uni ichki bozordagi qadrsizlanishidan o‘sib ketsa, unda xorijlik import qiluvchilar qo‘shimcha foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Chunki ular o‘z valutasida xarajatlarni oshirmasdan turib, qadrsizlanib borayotgan mamlakatning valutasiga ko‘proq tovarlar sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Tashqi iqtisodiy shartnoma ishtirokchilari uchun valuta riski paydo bo‘lishining quyidagi shartlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
Valuta
mavqei – valuta bozori ishtirokchisi (tijorat banklari, kompaniyalar) tomonidan chet el valutasini oldi-sotdi operatsiyasini shuningdek, boshqa operatsiyalarni amalga oshirish natijasida chet el valutasida ifodalangan talablarning yoki majburiyatlarning o‘zgarishiga olib keladigan valuta bozori ishtirokchisining chet el valutasidagi talablari yoki majburiyatlari o‘rtasidagi nisbatni ifodalovchi ko‘rsatkich.
Ochiq valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisining chet el valutasidagi talablari uning chet el valutasidagi majburiyatlari summasiga mos (teng) bo‘lmagan holatdagi valuta mavqei. Uzun valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisining chet el valutasidagi talablarining summasi uning chet el valutasidagi majburiyatlari summasidan ortiq bo‘lgan holdagi ochiq valuta mavqei.
Qisqa valuta mavqei – valuta bozori ishtirokchisining chet el valutasidagi majburiyatlarining summasi uning chet el valutasidagi talablari summasidan ortiq bo‘lgan holdagi ochiq valuta mavqei. Ochiq valuta mavqelarining jami summasi – barcha turdagi chet el valutalari bo‘yicha ochiq valuta mavqelarining jami yig‘indisi.
ochiq valuta mavqeining mavjudligi;
shartnoma valutasi sifatida xorijiy valutadan foydalanish;
shartnomaning tuzilishi va u bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining mavjudligi;
Agarda valuta bozori ishtirokchisining talablari majburiyatlaridan ko‘p bo‘lsa, unda valuta mavqei “uzun” mavqe bo‘yicha ochiq hisoblanadi. Agarda valuta bozori ishtirokchisining majburiyatlari talablaridan ko‘p bo‘lsa, unda valuta mavqei “qisqa” mavqe bo‘yicha ochiq hisoblanadi. Valuta bozori ishtirokchisining talab va majburiyatlari o‘zaro teng bo‘lsa, unda valuta mavqei yopiq hisoblanadi. Ochiq valuta mavqelarini hisoblash uchun valuta bozori ishtirokchisining chet el valutasidagi majburiyatlari summasi uning chet el valutasidagi talablari summasi bilan taqqoslanadi. Bunda, qisqa valuta mavqei “-“ belgisi bilan, uzun valuta mavqei “+” belgisi bilan ko‘rsatiladi. Masalan, bank 1,2 kurs bo‘yicha 1,0 mln yevroni AQSh dollariga sotish orqali, bankda 1,0 mln yevro miqdorida qisqa va 1200000 AQSH dollar miqdorida uzun mavqe yuzaga keladi. Mazkur mavqelar quyidagicha aks ettirilishi mumkin:
Agar milliy valutadagi mablag‘larini xorijiy valutaga ayirboshlash imkoniyati mavjud bo‘lsa va aksincha, u holda boshqa valuta orqali bilvosita yoki pul mablag‘larini bevosita joylashtirish natijalari bilan solishtirish tavsiya etiladi. Shuning uchun, foizlarni oshirish uchun konversiya jarayoni quyidagi ikki sxemadan biri bo‘yicha yuz berishi mumkin:
Valuta risklari, odatda, banklarda turli metodlar bilan boshqariladi. Bank tuzilmasida valuta risklarini boshqarishning birinchi qadami valuta operatsiyalari bo‘yicha cheklovlarni belgilashdan iborat. Misol uchun, quyidagi cheklovlar juda keng tarqalgan:
- xorijiy davlatlar uchun cheklovlar (kun mobaynida har bir mamlakatdan mijozlar va kontragentlar bilan operatsiyalar uchun maksimal mumkin bo‘lgan summa o‘rnatiladi);
- ishtirokchilar va mijozlar bilan tuzilgan bitimlar bo‘yicha cheklovlar (har bir kontragent, mijoz yoki mijozlar turlari bo‘yicha operatsiyalar uchun maksimal mumkin bo‘lgan summa o‘rnatiladi);
- instrumentariy cheklovi (mumkin bo‘lgan valutalar va savdo instrumentlari ro‘yxatini belgilagan holda qo‘llaniladigan instrumentlar va valutalar bo‘yicha cheklov o‘rnatish);
- har bir kun va har bir diler uchun cheklovlar (odatda, keyingi ish kuniga ko‘chirish mumkin bo‘lgan, har bir muayyan diler va har bir instrument uchun sotiladigan chet el valutalari uchun maksimal mumkin bo‘lgan ochiq mavqeining hajmi);
- yo‘qotish limiti (zararlarning maksimal miqdori belgilab qo‘yiladi, shundan so‘ng barcha ochiq mavqelar zarar bilan qoplanishi kerak).
Ba’zi banklarda bu chegara har bir ish kuni uchun yoki alohida davr uchun belgilanadi (odatda bir oy);
boshqa banklarda - muayyan turdagi vositalar uchun, ayrim hollarda - yakka tartibdagi dilerlar uchun.
Jahon amaliyotida cheklovlarga qo‘shimcha ravishda valuta risklarini kamaytirishning quyidagi usullari qo‘llaniladi:
- “metching” metodi deb ataluvchi aktivlar va passivlar bo‘yicha valutalar oldi-sotdisida o‘zaro hisoblashish, bunda valuta tushumlarini uning chiqib ketish miqdoridan chegirib tashlash yordamida bank ularning hajmi va mos ravishda o‘z riskiga ta’sir ko‘rsatish imkoniga ega bo‘ladi;
- yiriklashtirish yordamida valuta bitimlari sonini maksimal darajada qisqartirishdan iborat bo‘lgan “netting” metodidan foydalanish. Buning uchun banklar xorijiy valutani sotib olish va sotish uchun ariza qabul qilishni muvofiqlashtiruvchi bo‘linmalar tashkil qiladi;
- valuta kurslari harakati va eng so‘nggi ma’lumotlarni aks ettiruvchi ixtisoslashgan firmalarning axborot mahsulotlaridan qo‘shimcha ma’lumotlar olish.
Valuta riskini qoplashning eng keng tarqalgan usuli kelgusida yetkazib berish bilan valuta sotib olish yoki sotishdir. Forvard xaridi xorijiy valutani bitim tuzish vaqtida kelishilgan, kelgusida ma’lum bir muddat uchun yoki muayyan kelgusi davr mobaynidagi ayirboshlash kursi bo‘yicha oldi-sotdi shartnomasiga asoslanadi. Forvard sotish ham xuddi shunday amalga oshiriladi. Bu metod, masalan kelgusi to‘lovlar va tushumlar summasi milliy valutada qancha bo‘lishiga oid noaniqlikni butunlay istisno etadi.
Pul bozorida forvard operatsiyalarni o‘z ichiga olgan bitim turlaridan biri svop hisoblanadi. Svop bir valutani spot kurs sharoitida bir vaqtning o‘zida xuddi o‘sha valutani forvard sotish yoki (spot kurs sharoitida forvard xaridi bilan) xarid qilishni o‘z ichiga oladi. Agar forvard bitimi svopning bir qismi hisoblanmasa, u autrayt-sodda forvard bitim sanaladi. Autrayt forvard bitimi hejerlash yoki spekulatsiya maqsadida tuzilishi mumkin. Birjani yopish paytida kursni prognoz qilish qobiliyati valuta kursidagi salbiy o‘zgarishlarning yo‘qolish riskini bartaraf etadi va shuning uchun valuta xatarini himoya qilish vositasidir. Spekulyantlar, muddatli shartnoma bajarish tarixidagi spot stavka muddatli operatsiyalarni amalga oshirish tezligidan farqli bo‘lishiga umid qilib, muddatli shartnomalarni sotishi va sotib olishlari mumkin. Agar spekulyant 97 spot birjasi muayyan kun uchun oldinga qaraganda pastroq bo‘lishini kutsa, u shu kunning boshida valutani oldindan tuzilgan shartnomalar narxidan ko‘ra arzonroq narxda sotib olishi mumkinligiga umid qiladi. Shunday qilib, forvard bitim bo‘yicha majburiyat bajarilishidan foyda ko‘radi. Xuddi shunday, naqd kurs forvard kursdan yuqori bo‘lishini kutayotgan spekulyant sotib olingan valutani naqd bozorda yanada yuqori narxda sotishim mumkin degan umidda forvard shartnomalarni sotib oladi. Valuta bozoriga yagona narx qonunining ilovasini ko‘rib chiqamiz, shuningdek, uni boshqa istalgan bozorga tatbiq etish mumkinligini qayd etamiz. Yagona narx qonuniga ko‘ra, agar raqobat bozorida muqobil aktivlar bilan operatsiyalar amalga oshirilsa, ularning bozordagi narxi yaqinlashishga moyil bo‘ladi. Yagona narx qonuni arbitraj deb ataladigan jarayonga – narxidagi farqdan kafolatlangan foyda olish maqsadida muqobil aktivlarni sotib olish va zudlik bilan sotishga asoslangan.
Subyektiv risk - malaka, ish tajribasi va bilimning yetishmasligi, bozor qoidalariga rioya etmasligi, bitim mazmun-mohiyatini to‘liq tushunib yetmasligi va boshqalar.
Obyektiv risk - ma’lumotlarning yetishmasligi: bozor konyunkturasining, qonunchilik, kreditlash shart-sharoitlari, soliqqa tortish, investitsiyalash va boshqalarning kutilmagan holda o‘zgarishi.
Moliyaviy bozor eng yuqori riskka ega bo‘lgan soha deb hisoblanadi.
Undagi risklar ikkita katta guruhga bo‘linadi:
- tizimli risklar;
- tizimsiz risklar.
Tizimli risklar - bu xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko‘ra ko‘pchilik emitent va qimmatli qog‘ozlar egalari zarar ko‘rishlari mumkin.
Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valuta riski; inflatsiya riski; siyosiy risklar. Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog‘ozlar yoki ularni majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog‘ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog‘ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski.
Risklar kelib chiqishining asosiy sabablariga bog‘liq ravishda, ular quyidagi toifalarga ajratiladi:
- tabiiy risklar
– bu kutilmagan tabiiy hodisalar yuzaga kelishi bilan bog‘liq risklar;
- ekologik risklar – atrof-muhitga yetkazilgan zarar uchun fuqarolik javobgarligi yuzaga kelishi bilan bog‘liq;
- siyosiy risklar – bu davlat siyosatining natijasi sanaluvchi zararning yuzaga kelishi yoki foyda hajmining qisqarishi ehtimoli;
- transport risklari, u yuklarni turli xil transport vositalarida tashish bilan bog‘liq;
- mulkiy risklar – bu tadbirkorga bog‘liq bo‘lmagan sabablar tufayli uning mulkiy yo‘qotishlari bilan bog‘liq risklar;
- savdo risklari, ular to‘lovlarni kechiktirish, tovarlarni yetkazib bermaslik, to‘lovni rad etish va hokazolar tufayli zararlarga bog‘liq.
Risklarning katta guruhi pulning xarid qobiliyati bilan bog‘liq. Bunga quyidagilar kiradi:
- inflatsiya risklari pulning real xarid qobiliyatining qadrsizlanishi bilan bog‘liq, bunda tadbirkor real yo‘qotishlarga uchraydi;
- valuta risklari valuta kurslari o‘zgarishlari bilan bog‘liq, ular spekulativ risklarga kiritiladi, shuning uchun valuta kursidagi o‘zgarishlar natijasida bir tomon yo‘qotishga uchraganda, odatda, boshqa tomon qo‘shimcha foyda oladi va aksincha;
- likvidlik risklari qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa tovarlarni sotishda ularning sifati va iste’mol qiymatini baholashdagi o‘zgarishlar tufayli yuzaga keluvchi yo‘qotishlar bilan bog‘liq;
- deflatsiya risklari deflatsiya o‘sishi bilan narx darajasining pasayishi, o‘z navbatida, daromadlar kamayishi bilan bog‘liq.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. –T.: “Moliya”, 2002.
2. Allen S.L. Financial Risk Management: A Practitioner’s Guide to Managing Market and Credit Risk. “Wiley Finance”, 2nd Edition, 2012.
3. Ataniyozov J., Alimardonov E. Xalqaro moliya munosabatlari. – T.: “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati”, 2014.
4. Hull J.C. Risk Management and Financial Institutions. “Wiley Finance”, 4th Edition, 2015.
5.Islomqulov A.X., Sattorov B.K., Sharifxodjayeva K.U. Moliyaviy risklarni boshqarish. –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2017.
6.Malikov T.C. Moliya. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2018.
7.Malz A.M. Financial Risk Management: Models, History, and Institutions. “Wiley Finance”, 2011.
8.Markowitz H.M. Portfolio selection. Efficiyent divercification of investmens. N.Y.: “Blackwell”, 1991.
9. Samuelson P. “Risk and Uncertainty: A Fallacy of Large Numbers”, Sciyentia, Vol. 98, No. 4, 1963.
|
