2
Mazkur o’quv qo’llanmada matn lingvistikasining
ilmiy-nazariy
masalalari, matnning tilshunoslikda o’rganilishi, matn birliklari, matn tiplari,
matnda parsellyatsiya hodisasi, matnning tarkibiy qismlarini bog’lovchi
vositalar, matnning lingvostatistik tahlili
hamda matnning kommunikativ-
pragmatik mazmuni haqida so’z yuritiladi.
O’quv qo’llanma oliy o’quv yurtlarining filologiya fakulteti
magistrlariga mo’ljallangan.
Ushbu o’quv qo’llanma Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
universiteti Ilmiy kengashida ko’rib chiqilgan va nashrga tavsiya qilingan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3
MATN LINGVISTIKASI FANINING MAQSADI, VAZIFASI,
OB’EKTI VA PREDMETI
Ma’lumki,
«Matn» atamasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi.
O’zbek tilining izohli lug’atida
1
matn so’zining arabchadan o’zlashganligi,
eskirgan kitobiy so’z
ekanligi va aynan tekst so’zi anglatgan ma’noga
tengligiga ishora qilinadi. Izohli lug’atning 156-betida
tekst so’ziga
quyidagicha ta’rif beriladi: [r‹lat]
1
. Yozilgan, ko’chirilgan yoki bosilgan
ijodiy, ilmiy asar, nutq, hujjat va shu kabilar yoki ularning bir parchasi;
matn. Maqolaning teksti. 2. Muzika asariga, masalan biror kuyga, opera,
romans va shu kabilarga asos bo’lgan she’r, so’z. 3. Poligrafiyada yirik
shriftlardan birining nomi. Bu ta’rifda matnning asosiy хususiyatlari to’g’ri
ko’rsatilgan. Faqat aхborot-kommunikatsiya vositalarining taraqqiy etishi
natijasida
matn (tekst) so’zi anglatadigan ma’no
yanada ortganligini
ko’rishimiz mumkin.
Kompyuterda terilgan matn formati Word, RTF matn,
oddiy matn, formatlangan matn, gipermatn kabilar ham iste’molda faollashdi.
Bugungi kun tilshunosligida matn tilning
alohida yirik birligi
(supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning
asosiy ob’ekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni so’z birikmasi
va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham o’z kategoriyasi va qonuniyatlari
borligi aytiladi. Tilshunos M.Х.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag’ishlangan
dissertatsion ishida bu haqda shunday yozadi: “
Matn so’zining lug’aviy
ma’nosida birikish, bog’lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn
tarkibi o’zaro qaysidir bog’lovchilar yordamida birikishini o’rganish «Matn
tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri bo’lib qoldi. Matn
birliklarining o’zaro bog’lanishini ifoda etuvchi takror va uning bir necha
ko’rinishi, olmosh turkumiga oid ba’zi so’zlar, gapning so’roq
shakliga хos
bo’lgan ko’rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida
alohida o’rin tutadi.
2
Mazkur ishda muallif «matn» atamasini «nutq»,
«kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlash lozimligini
ta’kidlaydi. Nutq og’zaki va yozma shakllarda namoyon bo’ladi.
Nutqning
yozma shakli matn atamasi ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. «Nutq
sub’ektdan adresatga yo’naltiriluvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa
faqat ob’ektiv informatsiyadan iborat bo’lmay, balki o’ziga pragmatik
mazmunni ham qamrab olgan nutqning material ko’rinishidir».
3
Tilshunos
olim M.Arriv «Diskurs, ifoda (recit) va bular
orasidagi aloqani maydonga
1
