3.6. IKM bilan uzatishni tashkil etish tamoyillari. Birlamchi raqamli
kanaldagi signallarni tuzilmasi (E- 1 oqimi)
Dastlab impuls kodli modulyasiyali uzatish tizimlarining rivojlanishi
mahalliy va ichki mintaqaviy tarmoqlarda keng tarqalgan quyi chastotali
kabellarning juftlarini zichlashtirish zarurligi tufayli kelib chiqqan edi. Bu
tarmoqlarning an’anaviy usullar bilan keyingi rivojlanishi telefon
kabellarini o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirishi g‘oyatda qiyin edi.
Yagona samarali usul bo‘lib, ishlatilayotgan kabel tarmog‘ining juftlarini
zichlashtirishdir. Biroq mavjud kabel liniyalarini tonal chastotalar
diapozonida ishlatish ko‘zda tutilganligi uchun kabellardagi o‘zaro ta’sir
qiluvchi parametrlari kanallarni chastotali ajratish (KChA) bilan ko‘p
kanalli tizimlarni tadbiq etish imkonini bermadi.
Yarimo‘tkazgichlar texnikasi sohasidagi sezilarli taraqqiyoti vaqt
bo‘yicha kanallarni ajratish (VKA) va impuls kodli modulyasiyaga
asoslangan uzatish tizimining apparaturasini yaratish haqiqiy va iqtisodiy
asoslanishiga olib keladi. Raqamli signallarning xalaqit bardoshligi IKMli
uzatish tizimlarini mavjud quyichastota kabellarni zichlashtirish imkonini
berdi. Bu esa ishlatilayotgan kabel tarmog‘ini ancha ko‘p stansiyalararo
bog‘lovchi liniyalar oldi. IKMli uzatish tizimlarini tadbiq etish ulash
liniyalarning kerakli sonini ta’minlash muammosini yomonligi sababli,
ko‘pgina mamlakatlarda shu tizimlarni yaratish bo‘yicha jadal ishlar
boshlandi. Mahalliy tarmoqlarni rivojlantirish masalalarini tez yechimini
maqsad qilib olingan bu ishlar apparaturani bir necha turini paydo
bo‘lishiga olib keldi. Bularga quyidagilar kiradi:
AQSh - IKM- 24 uzatish tizimi (T1), uzatish tezligi 1544 Kbit/s;
Angliya - IKM- 24 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1536 Kbit/s;
Fransiya - IKM- 36 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1741 Kbit/s;
SSSR (Sobiq sovet ittifoqi) - IKM - 12 uzatish tizimi, uzatish tezligi
704 Kbit/s;
Yaponiya - IKM - 24 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1544 Kbit/s;
PXR – TSK – 24 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1544 Kbit/s.
Bu uzatish tizimlari uzunligi uncha katta bo‘lmagan aloqa liniyalarida,
asosan, elektromexanik turidagi ATSlar o‘rtasida bog‘lovchi liniyalar
tashkil etish uchun ishlatiladi. Telefoniya va telegraf bo‘yicha xalqaro
72
maslahat qumitasida «IKM - 24» tizimining parametrlarini qoidaga solish
bo‘yicha olib borilgan ishlar davomida G‘arbiy Yevropa mamlakatlari
IKM - 24 tizimidan ba’zi tomonlaridan ustun bo‘lgan tezligi 2048 Kbit/s
bo‘lgan IKM - 30/32 tizimini taklif etishdi. Natijada TTXMQda IKM li
ikkita birlamchi tizim qoidaga solindi: IKM - 24 1544 Kbit/s tezlik bilan
va IKM - 30/32 2048 Kbit/s tezlik bilan.
Iqtisodiy o‘zaro yordam ittifoqi mamlakatlarida ham qabul qilingan
IKM – 30 tizimi, integral aloqa tarmoqlarida ishlatish uchun
mo‘ljallangan. IKM – 30 tizimining parametrlarini hisobga olgan holda,
elektron ATSlar loyihalangan, ular o‘rtasidagi raqamli signallar IKM – 30
tizimining liniyaviy traktlari bo‘yicha uzatiladi.
Bu birlamchi uzatish tizimi ikkilamchi raqamli tizimlarni yaratish
uchun asos bo‘ladi. IKM – 24 va IKM – 30 tizimlarni davrining tuzilishi
orasidagi farq ularning o‘zaro ishlashlari uchun jiddiy to‘siq bo‘la
olmaydi. Diskretlash chastotasi 8 KGs ga teng bir xil va IKM 24 Polsha
yaratgan varianti bilan A=87,6/13 segmentlarga teng bir xil kompressiya
qonuni bo‘lganligi tufayli, ular nutqli signallar uchun bir xil davr
davomiyligiga ega.
3.19- rasmda IKM li birlamchi uzatish tizimining tuzilmaviy chizmasi
keltirilgan.
Unda ikkita asosiy qismni ajratish mumkin: chetki qurilma va liniyaviy
trakt qurilmasi. Chetki uskunaning uzatuvchi qismining vazifasi bir qancha
kiruvchi signallarni diskretlash, olingan diskretlarni vaqt bo‘yicha
birlashtirish, so‘ngra ularni kvantlash va kodlashdir. Kodlovchi chiqishida
olinadigan ikkilik IKM signallari, umuman olganda liniya bo‘yicha
bevosita uzatish uchun noqulay bo‘lganligi sababli, ularni o‘zgarmas
tashkil etuvchisi bo‘lmagan impuls qutblarini navbatma – navbat kelishi
(IKM) kodli signalga o‘zgartirib uzatiladi.
73
3.19- rasm
.
IKM li birlamchi uzatish tizimining tuzilishi
IKM – 30 tizimida boshqa ko‘proq ishlatiladigan HDB- 3 kodi
sezilarli darajada, impuls qutblarini almashtirish (IQA) kodiga nisbatan
regeneratorlarning ishlash sharoitini yengillashtiradi. Raqamli signalni
uzatish jarayonida yuzaga keladigan so‘nishlar va buzilishlar liniyaviy
regeneratorlar yordamida har bir regenerasiya uchastkasida bartaraf etiladi.
Qabul qiluvchi chetki qurilma teskari o‘zgartirishlarni amalga oshiradi,
ya’ni kodli kombinasiyalar ketma – ketligidan diskretlar ketma – ketligini
tiklaydi, ularni demodulyasiyalaydi va mos TCh kanallar chiqishiga
uzatadi.
IKM uzatish tizimlarining asosiy ustunligi uzatilayotgan raqamli
signallarning halaqit bardoshligi va apparaturaning past qiymatiga egaligi
hisoblanadi. Shu tufayli ularni shahar ATS lari va AShTS lar o‘rtasidagi
liniyalarga, ya’ni kanallar sonini doimo kuchaytirib turishni talab
qiladigan va TCh kanallar ishlatiladigan tarmoqlarda o‘rnatish imkoniyati
paydo bo‘ldi. IKM uzatish tizimlariga bo‘lgan qiziqishning yana bir sababi
IKM signallarini bevosita kommutasiyalanish imkoniyatidir. Bu
stansiyalararo bog‘lovchi liniyalarni zichlashtirishga ketadigan xarajatlarni
kamaytirish va amalda integral aloqa tarmog‘ini yaratish imkonini beradi.
Ko‘rsatilgan ustunliklardan tashqari IKM li uzatish tizimlari yana bir qator
ijobiy sifatlarga ega:
—
raqamli liniyaviy traktda ketma – ket regenerasiya uchastkalarida
hosil bo‘luvchi shovqinlarni qo‘shish yuz bermaydi, chunki
TCH1
kanal
TCH30
kanal
TCH1
kanal
TCH30
Kanal
(24)
TCH1
kanal
TCH30
Kanal
(24)
TCH30
Kanal
(24)
TCH1
kanal
AIM
AIM
IKM
IKM
IKM
IKM
AIM
AIM
74
uzatuvchi signal amplitudasi yarmidan kichik bo‘lgan qiymatli
hohlagan shovqin regenerator o‘zida yo‘q qilinadi;
—
raqamli signalning xalaqitlariga past sezgirligi o‘tish ta’siridan
himoyalanish kattaligini bir necha o‘n desibel tartibda yo‘l qo‘yadi,
bu esa o‘z navbatida simmetriyalashga zarurat bo‘lmagan holda past
sifatli kabel juftlarini ishlatishni imkon beradi;
—
uzatilayotgan raqamli signal uzatish traktining so‘nishlari
o‘zgarishini his qiladi, shu sababli TCh kanallarning qoldiq
so‘nishlarining katta barqarorligini olish mumkin. Natijada IKM
uzatish tizimida qoldiq so‘nishning kattaligini kanalning barqarorligi
ta’minlangan holda ikki desibel pasaytirish mumkin;
—
kanalning qoldiq so‘nish chastotali tavsifi uzatish liniyasining
tavsiflariga bog‘liq emas;
—
IKM uzatish tizimlarini amaliyotda amalga oshirish uchun katta
aniqlik
va
elementlarning
parametrlari
barqarorligini
talab
qilmaydigan raqamli chizmalar ishlatilishi, integral mikrosxemalar
ishlatilganda qurilmaning vazni va o‘lchamlari kichrayadi va bir
yo‘la uning ishonchliligi ortadi;
—
IKM li uzatish tizimi bitta TCh kanalga bir necha signallash kanallari
bilan jihozlanadi, shu tufayli ATS bilan ishlash uchun murakkab
bo‘lmagan va shuning uchun arzon elektron moslashtiruvchi
qurilmalardan (MK) foydalanish mumkin;
—
IKM li uzatish tizimida ishlatiladigan signal, ma’lumotlar uzatishda
ishlatiladigan signal tuzilmasiga o‘xshash bo‘lganligi uchun, ularga
umumiy trakt ishlatish imkoni tug‘iladi.
IKM li uzatish tizimlarida ishlatiladigan davrli sinxronlash usullari,
davrli sinxronlashni ushlab turish va tiklash usuli bo‘yicha, hamda davr
ichida davr sinxrosignal simvollarini joylashtirish bo‘yicha farqlanadi.
Davrli sinxronlashni ta’minlash usullaridan eng ko‘p quyidagilari
ishlatiladi:
—
birtaktli siljitish usuli, bunda davrli sinxronlashdan har bir chiqish
aniqlangandan so‘ng qabul qiluvchi uskunaning taktli generatorining
fazasini bitta taktli oraliqqa siljitish amalga oshiriladi;
—
ko‘ptaktli siljitish usuli, bunda taktli generator fazasini siljitish
kattaligi bir necha taktli oraliqlarni tashkil etadi, bu degani, agar
davrli
sinxrosignalning
pozisiyasida
sinxronizmdan
chiqishi
aniqlansa davrli sinxrosignal topilgan qabul qiluvchi qurilma
generatorini mos pozisiyaga (fazaga) o‘rnatishga asoslangan bo‘ladi.
Bu usul kelayotgan impulslarni har birini tekshirishdan iborat
75
bo‘ladi. Tizim davrli sinxronizmdan chiqqanda davrli sinxrosignal
topiladi va generator faza surilishi bajariladi.
O‘z navbatida davrli sinxrosignalning simvollarini joylashtirish
usullaridan kelib chiqqan holda sinxronlashning ikkita asosiy usuliga
farqlanadi:
—
taqsimlangan simvollar usuli – bunda sinxrosignalning belgilari davr
ichida teng oraliqlarga bittadan joylashtiriladi. Ilk adabiyotda u
«tarqalgan sinxronlash» deb atalgan;
—
«jamlangan belgilar» usuli – bunda davrli sinxrosignalning belgilari
davrning bitta joyida joylashadi, masalan, birinchi kanalli oraliqda;
Davrli sinxronlash, usulini tanlash yo‘l qo‘yilgan tiklanishning o‘rtacha
vaqti va iqtisodiy muvofiqlik bilan aniqlanadi. Davrli sinxronlash tizimlari
javob berishi kerak bo‘lgan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
—
nutqli signallarni yoki boshqaruv signallarini uzatishda buzilishlar
vujudga kelmasligi uchun, davrli sinxronlashni tezda tiklash
imkoniyati; Bu talab ayniqsa IKMli uzatish tizimining kanallari
bo‘yicha ma’lumotlarni uzatishda muhimdir;
—
Davrli sinxronlashning yuqori barqarorligi, ya’ni sinxrosignaldagi
liniya trakti kiritayotgan yakka tartibdagi xatolarga sxema e’tibor
bermasligi kerak va bir vaqtni o‘zida davrli sinxronizmda chiqishga
yetarli darajada sezgir bo‘lishi lozim;
—
Soxta davrli sinxrosignal bilan olingan davrli sinxronizmga
kirganligini aniqlash va qidirilayotgan sinxronizmni qidirib topish;
—
Ishning yuqori ishonchligi.
Davr sinxronlash tizimlariga yuqorida keltirilgan talablar ichida
qarama - qarshiliklar mavjud va davr sinxronlash usulini tanlash ba’zi
kelishuvni oldindan belgilab beradi, masalan, davr sinxronlashni tiklash
vaqti, sinxrosignal davomiyligi va uskuna bahosi o‘rtasida.
Yuqorida keltirilgandan ko‘rinib turibdiki raqamli uzatish tarmoq
uskunasining eng muhim parametrlaridan biri bu davrli sinxronizmning
tiklanish vaqtidir. Bu vaqt davrli sinxronlashda t
1
- himoyaning
boshlang‘ich vaqti; t
2
- davrli sinxronlashning tiklash vaqti; t
3
– himoyani
oxirini ko‘rsatuvchi vaqti.
t
1
– vaqt himoya sxemasini ishlatish bilan asoslangan. Shu tufayli davr
sinxronlash tizimi davr sinxrosignalidagi ayrim xatoliklarga sezgir emas.
Bu xatoliklar ko‘pincha kommutasiya uskuna tomonidan o‘tishlar bilan
ta’sir natijasida vujudga keladi, qisqa vaqt oralig‘ida harakat qiladi va
jamlangan xarakterga ega bo‘ladi, davr sinxronlashdan haqiqiy chiqish
76
bo‘lganda kuzatilayotgan xatoliklar uzluksiz xarakterga ega bo‘ladi.
Boshlang‘ich himoya vaqtini aniqlash uchun asos bo‘lib jamlangan
xatoliklar to‘plamining davomiyligini statistik aniqlash hisoblanadi.
t
2
– bu davrli sinxronlashni tiklash jarayonining davomiyligidir. U
davr sinxrosignalda ishlatiladigan simvollar soniga va davrli sinxronizmni
tanlangan tiklash usuliga bog‘liq.
t
3
– bu vaqt davomida davr sinxronizmni tiklash jarayoni tugagandan
so‘ng tiklangan davr sinxronizm haqiqatligini tekshiradi. Bu vaqt shunday
usul bilan tanlandiki, unda yuzaga keladigan raqamli xatoliklar ehtimolligi
juda ham kichik bo‘lishi kerak va bir vaqtning o‘zida davr sinxronizmni
tiklashni tekshirish mumkin bo‘lsin.
|
