WWW.HUMOSCIENCE.COM
730
SPORT TURIZM
Toshbekova Fotima Nuraliyevna
Toup 35U Kimyo international university in tashkent
Annotatsiya: Yurtimizda ommalashib borayotgan sport turizmi eng yaxshi
turizm yo`nlashilaridan biridir. Sport turizmi - bu tabiiy to'siqlarni engib o'tishda
odamni sport bilan takomillashtirishga qaratilgan sport turi hisoblanadi. Sport turizmi
bilan shug`ullanishda bir qancha talablar mavjud va unga rioya qilish shart bo`ladi.
Kalit so`zlar: sport, ekstremal chang‘i, snoubord, skeytbording, tog‘ velosipedi,
kanyoning va paraplanerlik, motosport.
Аннотация: Спортивный туризм, набирающий популярность в нашей
стране, является одним из лучших направлений туризма. Спортивный туризм –
вид спорта, направленный на совершенствование человека с помощью занятий
спортом при преодолении естественных препятствий. Есть несколько
требований к спортивному туризму, которые необходимо соблюдать.
Ключевые слова: виды спорта, экстремальные лыжи, сноубординг,
скейтбординг, катание на горных велосипедах, каньонинг и парапланеризм,
мотоспорт
Annotation: Sports tourism, which is gaining popularity in our country, is one of
the best tourism directions. Sports tourism is a type of sport aimed at improving a
person with sports while overcoming natural obstacles. There are several requirements
for sports tourism that must be followed.
Keywords: sports, extreme skiing, snowboarding, skateboarding, mountain
biking, canyoning and paragliding, motorcycling
Sport turizmi - bu tabiiy to'siqlarni engib o'tishda odamni sport bilan
takomillashtirishga qaratilgan sport turi. Sport turizmi tarixan SSSRda rivojlangan.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
731
Turizmning sport mahorati tabiiy to'siqlarni engib o'tish, to'siqlarni engib o'tishning
turli taktikasi va usullarini qo'llashdan iborat.
Sport turizmida sayyohning asosiy ko'nikmalariga quyidagilar kiradi: birinchi
yordam ko'rsatish, jabrlanganlarni evakuatsiya qilishni tashkil etish va o'tkazish, lager
va vaqtincha to'xtash joylarini tanlash va o'rnatish, arqonlar bilan ishlash va texnik
vositalar o'tish joylarini boshqarish, sug'urta va boshqalar, harakatlanish texnikasi va
boshqa tabiatdagi to'siqlarni engib o'tish, guruhdagi harakat tartibini va boshqa
harakatlarni tashkil qilish, ekstremal shartlar (masalan, qorda tunash, kam ovqatlanish
bilan ishlash, ekstremal ob-havo sharoitida harakat qilish, guruh bilan aloqani
yo'qotgan taqdirda harakat qilish, o'z-o'ziga yordam berish,), sport kampaniyasida
menyu va ovqatlanish tartibini tuzish, olovni ko'paytirish va saqlash, ovqat tayyorlash,
jihozlarni ta'mirlash, yo'nalish va navigatsiya, psixologik ish va nizolarni hal qilish,
ekstremal vaziyatlarda turli xil ishlar va harakatlarga rahbarlik qilish. Qo'shimcha
ko'nikmalarga yurish zonasi yoki umumiy til tilini bilish, turizmning tegishli turlari va
sport turlari, ov va baliq ovlash ko'nikmalari, hayvonlar va turli xil texnikalar bilan
ishlash, geografiya, atrof-muhit sohasidagi foydali bilimlar, muzokarachi, hikoyachi,
muhandislik bilimlari kiradi.[1]
Ta’lim muassasalarida o`tkaziladigan turizm mashg’ulotlari bolalar bilan tabiat
qo`yniga safarlar hamda shahar yoki qishloq madaniyat markazlari, muzey va tarixiy
yodgorliklar, istirohat bog’lari, cho`milish havzalariga sayrlar shakllarida bo`ladi.
Safar mashg`ulotlari avvalida safar yo`nalishi belgilanadi. Safarga chiqish
muddati, yo`nalishi, davomiyligi, safar ishtirokchilari haqida mahalliy yashash
joylarining rahbariyatlari, ichki ishlar va qutqaruv bo`linma boshqarmalariga yozma
bildirgi beriladi. Safarga chiqadigan guruhlarning ishtirokchilari saralanadi.
Guruhlar 3-15 kishilik bo`lishi mumkin. Sayohatchilar 2-5 guruhdan iborat
bo`ladi. Ularga o`qituvchi va murabbiylardan rahbarlar tayinlanadi.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
732
Sayohatchilarning safardagi mas’uliyati belgilanadi. Safarlarga oshpaz, shifokor,
qutqaruv ishlari bo`yicha mutaxassislar jalb etiladi. Xo`jalik qurollari, chodirlar,
tunash jihozlari, ovqat tayyorlash jihozlari, qutqaruv anjomlari tayyorlanadi.[2]
Turizm mashg`ulotlari o`tkazish va sayohatlarga chiqishda safar guruhlari tashkil
etish va vazifalarini belgilashda quyidagi qoidalarga rioya qilinadi.
- Sayohatlar maqsadi va vazifasi, safarlar yo`nalishi belgilanadi. Bunda
bolalarning yoshi, jismoniy tayyorgarliklari hisobga olinadi.
- Safar yo`nalishlari qir adirlarga, soy, daryo, ko`l va dengizlar sohillariga,
o`rmonzorlarga belgilanadi. Topografik kartasi tayyorlanadi.
- Tog’ sayohatlari-alpinizm va suv havzalari, dengizlarga safarlarga chiqish
hamda texnik vositalarda safar qilish maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan
sayohatchilarga ruxsat beriladi.
- Ommaviy sayohatlar muddati bahor, yoz va erta kuz oylariga belgilanadi.
- Qishda va tabiat hodisalar ko`p sodir bo`ladigan mavsumda sayohatlarga chiqish
maxsus tayyorgarlik ko`rilgan guruhlarga ruxsat beriladi.
- Sayohat davomida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan tabiiy ofatlar,
jarohatlanishlar kabi salbiy hodisalarda qutqaruv choralari ko`rish, birinchi tibbiy
yordam vositalarini tayyorlash.
- Safar guruhlarida sayohatchilarning mas’uliyatini taqsimlash, yo`lboshlovchi,
qator oxiridagi harakatlanuvchi, oshpaz va shifokor yordamchilari, xo`jalik jihozlari
uchun mas’ul, ommaviy tadbirlar tashkil etuvchilar belgilanadi.
- Safar uchun zaruriy jihozlarni tayyorlash: safar kiyimlari, bosh kiyim va
poyabzal mavsum hamda safar yo„nalishi xususiyatiga muvofiq tanlanadi.
- To`rvalar sayohatchilar yoshi, jismoniy tayyorgarligiga muvofiq tanlanadi, suv
o`tkazmaydigan, ko`p cho`ntaklardan iborat bo`lgan, ochib, yopish qulay bo`lgan
bo`lishi kerak.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
733
- Qo`shimcha kiyimlar, gigiyenik vositalar, yuvinish jihozlari, sochiqlar,
ovqatlanish jihozlari, birinchi tibbiy yordam vositalari, igna, ip, yozuv qurollari,
fotoapparat, adabiyotlar, durbin, fonar va boshqalarni tayyorlash.
- Safar chodirlari, uxlash qoplarini tayyorlash, xo`jalik qurollari, oziq ovqat
mahsulotlarini, ommaviy tadbirlar uchun jihozlar olish.
- Aloqa vositalari tayyorlash va ulardan foydalanish uslublarini egallash talablar
kiradi.
Toza havoda va yirik shaharlardan uzoqda sport bilan shug‘ullanishni yaxshi
ko‘radiganlar uchun O‘zbekiston ayni joy hisoblanadi. Yumshoq iqlim deyarli butun
yil davomida sportning ko‘p turlari bilan shug‘ullanishga imkon beradi. Klassik qishki
sport turlari uchun to‘rtta tog‘ kurorti mavjud: Chimyon, Bildirsoy, Amirsoy va
Yangiobod. Tez orada ularning soni yanayam ko‘payadi.[3]
Mamlakat o‘zining keng va xilma-xil landshaftlari tufayli ekstremal sport turlari
uchun juda ko‘p imkoniyatlarni taqdim etadi, vaholanki bu sport turlari mamlakatda
hali yangilik hisoblanadi. Bularga quyidagilar kiradi:
- ekstremal chang‘i, snoubord;
- moto poygalar (Motorsysle rasing), ralli (Rallying), motokross;
- skeytbording, tog‘ velosipedi, toqqa chiqish, kanyoning va paraplanerlik.
Mamlakatning ulkan tog‘li hududlari alohida jozibadordir.
O‘zbekistonda tog‘ turizmi katta bo‘lmagan, ammo faol rivojlanayotgan sohadir.
Go‘zal manzaralari ichida yayov yurish, alpinizm, tog‘ g‘orlariga tashriflar, to‘rtta
zamonaviy kurort komplekslaridan birida qishki chang‘i sporti, Axamoniylar
(miloddan avvalgi 6-4 asrlar) va Iskandar Zulqarnayn (miloddan avvalgi 4-asr)
davridan qolgan qadimgi tog‘ qalʼalari, ming yoshdan oshgan qadimgi g‘or rasmlari,
3000 dan 4000 metrgacha bo‘lgan balandlikdagi tog‘ cho‘qqilarining hayratlanarli
manzarasi, aholisi iliq va mehmondo‘st bo‘lgan anʼanaviy uzoq tog‘ qishloqlari, noyob
nabotot, endemik va nodir yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hayvonlar, go‘zal
sharsharalar, tog‘ ko‘llari va toshqin tog‘ daryolarini alohida taʼkidlab o‘tish joiz.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
734
Suv turizmi
O‘zbekiston dengizga yoki okeanga chiqa olmaydigan sanoqli davlatlardan
biridir, ammo shunga qaramasdan suv turizmi uchun juda ko‘p joylar mavjud – bular
G‘arbiy Tyan-Shan etaklarida joylashgan Chorvoq chuqur suv havzasi, son-sanoqsiz
toshqin daryolari va dengizga o‘xshash ulkan Aydarko‘l, Sudoche va Toshkent dengizi
kabi ko‘llar.
Bu yerda dam olayotganda shamol tezligida skuterda uchish yoki katamaranda
atrofni ko‘rib chiqish mumkin. Ekstremal dam olishni yaxshi ko‘radiganlar uchun
ko‘plab turoperatorlar Chotqol, Pskem, Ugam, Sirdaryo kabi daryolar va boshqa
ko‘plab joylarda rafting qilishni taklif etishadi.
Havo turizmi
O‘zbekistonda paraplanda deyarli yilning istalgan vaqtida uchishingiz mumkin,
yagona cheklov yomg‘irdir, chunki paraplanning qanoti matodan qilingan. Yilning eng
mashhur vaqti – bu yoz, va eng yaxshi uchish joyi mamlakat tog‘lari.
Paraplanda uchish uchun eng mashhur joy –Toshkentdan 60 km masofada
joylashgan Chorvoq suv ombori atroflari hisoblanadi. Parvozni professional ustoz
bilan yoki maxsus tayyorgarlikni o‘tgandan so‘ng mustaqil ravishda bajarish mumkin.
Paraplanda uchishdan tashqari, bu yerda havo sharida sayohat qilish ham
mashhur. Parvoz paytida suv omboriga va atrofdagi tog‘li cho‘qqilarga ajoyib manzara
ochiladi.
Tog‘ turizmi
O‘zbekiston tog‘lari alpinizm, tog‘ turizmi va qoyaga chiqish kabi faol dam olish
turlarini sevuvchilar uchun juda jozibali.
Mamlakat hududining katta qismini asosan tekisliklar egallaydi, ammo o‘lkaning
ko‘pgina mintaqalarida Tyan-Shan va Pomir tog‘ tizmalarining g‘arbdan sharqqa
tomon cho‘zilgan zanjirlari ham joylashgan.
O‘zbekistonning mashhur tog‘li hududidan biri – Chimyon tog‘lari, eng yuqori
cho‘qqisi 3309 metrli Katta Chimyon cho‘qqisi. Mazkur hudud ko‘plab toqqa chiqish
WWW.HUMOSCIENCE.COM
735
yo‘llari, piyoda yurish, qoyaga chiqish yo‘llari, ot minish marshrutlari, tog‘ chang‘isi
yo‘laklari va boshqalar uchun xizmat qiladi.
Bu yerda uchta tog‘-chang‘i kurortlari – Chimyon, Bildirsoy va Amirsoy
joylashgan bo‘lib, ular turli xil qishki sport turlarini sevuvchilarni o‘ziga jalb qilib
kelmoqda. Chang‘i mavsumi dekabr oyining oxiridan boshlab mart oyining o‘rtalariga
to‘g‘ri keladi. Tog‘ chang‘isi uchun eng yaxshi vaqt fevral hisoblanadi.
Boysuntog‘ tizmasidagi Boysun buloq (amplitudasi 1415 m), festivalnaya-
Ledopadnaya (-580 m) va Ural (-565 m) kabi chuqur g‘orlar, Qulasoy, Langar va
Gulkam daralarining g‘aroyib manzaralari, Zomindagi Turkiston tog‘ tizmasi shimoli-
g‘arbiy qoyalarining shifobaxsh havosi – sayyohlar va hayajon izlovchilarning misli
ko‘rilmas sonini o‘ziga jalb qiladi.
Alpinizm va qoyalarga chiqish
O‘zbekistonning ulkan tog‘li hududlari alpinizm, qoyalarga chiqish va muzga
ko‘tarilish sport turlari uchun aynan mo‘ljallangan. O‘zbekiston alpinistlik va
qoyalarga chiqish federatsiyasi o‘z veb-sahifasida O‘zbekistonning 34 ta baland
tog‘laridagi 74 yo‘nalishlar haqida eslatib o‘tadi, ularning balandligi 3099 dan 4326 m
gacha, shundan 15 ta yo‘nalish 4a yoki 4b darajasida, 9 ta yo‘nalish 5a yoki 5b
darajadagi qiyinchiliklarga va faqat bitta yo‘nalish 6a qiyinchilik darajasiga ega.
Alpinizm, qoyalarga chiqish va muzga ko‘tarilishning asosiy yo‘nalishlari asosan
G‘arbiy Tyan-Shanda joylashgan: Maydontol tizmasi, Pskem tizmasi va Chotqol
tizmasi. Har yili bu erlarda alpinizm va qoyalarga chiqish bo‘yicha ochiq musobaqalar
o‘tkaziladi.
Yayov safarlar
Tog‘da yayov safarlar muxlislariga O‘zbekiston nafaqat go‘zal tog‘
manzaralarini, balki tog‘ qalʼalari, qadimgi sug‘orish tizimlari va asrlar davomida
deyarli o‘zgarmagan qishloqlar kabi tarixiy o‘tmish bilan uchrashuvni ham taklif etadi.
Qiziqarli manzara bo‘ylab yayov sayohat yo‘nalishlari Nurato tog‘laridagi
anʼanaviy tog‘ qishloqlari orqali o‘tadi. Xuddi shu manzarali yayov sayohatlari bilan
WWW.HUMOSCIENCE.COM
736
Boysun tog‘li hududi ham o‘ziga jalb qiladi. Sayyohlar Navoiy shahri yaqinidagi
Sarmishsoy darasida va Chimyondagi Gulkam darasida noyob manzaralarni ko‘rishlari
mumkin. Bu mamlakatdagi tog‘ yo‘nalishlarining faqat kichik bir qismidir.
Ushbu yayov yo‘nalishlarning ko‘pchiligida qoya rasmlari (petrogliflar) uchraydi,
masalan, Sarmishsoy darasida shunday rasmlardan 4000 dan topilgan.
Ot turizmi
Mashhur naslli, asl zotli o‘zbek otlarini ko‘rish, milliy ot sporti musobaqalarini
tomosha qilish va naslli ot minishdan beqiyos quvonchni his etish uchun O‘zbekistonga
tashrif buyuradigan sayyohlar soni ortib bormoqda. Miloddan avvalgi II asrdanoq
Farg‘ona vodiysidan jang otlari Xitoy imperatori armiyasi uchun Ipak yo‘li bo‘ylab
olib chiqilgan.
Toshkent shahridan unchalik uzoq bo‘lmagan go‘zal vodiyda, Katta va Kichik
Chimyon etagida 1600 metr balandlikda, ot sportini sevuvchilar uchun mo‘ljallangan
“Chimyon Oromgohi” kurort majmuasi joylashgan.
Dam olish maskanidan Chotqol va Ko‘ksu daryolari bo‘ylab Bildirsoy tizmasi
atrofida ot minishingiz mumkin. Tajribali chavandozlar uchun eng mashhur
yo‘nalishlardan biri bu Ugam tizmasining shimoliy yon bag‘rida, Pskem tog‘li daryosi
bo‘yidagi yo‘nalish hisoblanadi. Ot safarining davomliligi 7-10 kun. Ot minish turli xil
va o‘zgaruvchan nabotot va hayvonot ega bo‘lgan qo‘riqlanadigan hududlarda
o‘tkaziladi.
Shuningdek, Ugam-Chotqol milliy bog‘ining Po‘latxon platosi yaqinida, G‘arbiy
Tyan-Shan tog‘larida, Nurota tizmasi va Aydarko‘ ko‘llarida ham bir necha kunlik
otliq sayohatlari bo‘lib o‘tadi.
Hisor tizmasi tog‘larida ot minish yo‘nalishlari alohida qiziqish uyg‘otadi. Ular
Qashqadaryo viloyatining kichik tog‘ qishloqlaridan boshlanadi va Surxondaryo
daryosi vodiyida tugaydi. Yo‘nalishlarning eng yuqori nuqtalari 4000 metrga yetishi
mumkin. Yo‘l davomida sayyohlar balandlik zonalari, archa o‘rmonlari, alp yaylovlari,
tog‘ tundralari va baʼzi yo‘nalishlarda – ko‘p yillik qor va muzliklarni kesib o‘tadilar.
WWW.HUMOSCIENCE.COM
737
Toza va shaffof havosi son-sanoqsiz o‘tlar va gullarning xushbo‘y hidi bilan
to‘lgan tog‘ bo‘ylab sayohat va minglab yulduzlar bilan to‘la, tubsiz tog‘ osmoni ostida
olov atrofidagi romantik kechki ovqat taassurotlari xotirada uzoq vaqt saqlanib qoladi.
Mamlakatda mavjud bo‘lgan ot klublari soni sayyohlarni hayratda qoldiradi – ular
o‘n beshdan ortiq. Ular Toshkent shahrida va uning atrofida, Farg‘ona, Qashqadaryo
hamda boshqa viloyatlarda joylashgan.
Veloturizm
O‘zbekistonda Veloturizm ekzotika, afsonaviy va sharqona mehmondo‘stlikka
boy. Mavsum aprel oyining o‘rtalarida boshlanadi va noyabr oyigacha davom etadi.
Velosiped turlarini Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab sayohat, qadimiy Samarqand,
Buxoro, Xiva va Termiz shaharlari bo‘ylab sayohat, shuningdek hayajonli tog‘
manzaralari va gulli vodiylar bo‘ylab sayohat bilan birlashtirish mumkin.
Velosipedchilar qishloqlar va tog‘ ovullari bo‘ylab sayohat qilganda, u yerdagi
mahalliy aholining turmush tarzi bilan tanishib olishlari mumkin. Ekstremal sport
turlarini yaxshi ko‘radiganlar uchun esa, Samarqand yaqinida Oqtog‘ tizmasi bo‘ylab
yo‘nalish mavjud.
Bundan tashqari, tog‘li hududlarda va yirik shaharlarda deyarli har oy issiq
mavsumda ochiq tanlovlar va velosiped musobaqalari o‘tkazilib, unda hamma
qatnashishi mumkin!
2025 yil Toshkentda bo‘lib o‘tadigan IV Osiyo O‘smirlar o‘yinlari ham sport
turizmini rivojlantirish va ommalashtirishning yaqqol natijasidir.
Yosh sportchilar orasidagi eng ajoyib sport tadbirlarini ko‘rishni xohlaysizmi?
Unda O‘zbekiston poytaxti - Toshkent shahrida bo‘lib o‘tadigan 2025 yilgi yoshlar
o‘rtasidagi Osiyo o‘yinlarini o‘tkazib yubormang.
O‘smirlar o‘rtasidagi Osiyo o‘yinlari - har to‘rt yilda bir marta bo‘lib o‘tadigan
butun Osiyo yosh sportchilarining sport musobaqasidir. O‘yinlar Osiyo Olimpiya
Kengashi (OOK) tomonidan tashkil etiladi.[4]
WWW.HUMOSCIENCE.COM
738
Musobaqalar dasturida 19 sport turi - basketbol, yengil atletika, badminton, plyaj
voleyboli, bouling, qilichbozlik, futbol, golf, gandbol va boshqalar mavjud.
O‘zbekiston, musobaqalarda juda faol ishtirok etadi. O‘smirlar o‘rtasidagi Osiyo
O‘yinlarining butun davrida mamlakatimiz medallar soni bo‘yicha - 8 ta bronza, 2 ta
kumush va 1 ta oltin 31 mamlakat orasida 17-o‘rinni egallab turibdi.
Xulosa
Bugungi kuda yurtimizda sport turizmi ham ommalashib bormoqda. Yuqorida
keltirlgan maqolada sport turiz turlari, sport turizmi bilan shug`ullanishdagi talablar
batafsil keltirilgan.
Bunga qo`shimcha rasvishda shuni kelirish mumkinki Sport turizmida birinchi
o`rinda xavsizlikka amal qilish, shuningdek, quyosh va issiq urishi, sovuq yeyish,
hushdan ketish, nafas olish va yurak urishining bexos to`xtashi, zaharli o`simliklar va
mevalar iste’mol qilganda, zaharli hashoratlar, ilon va yirtqich hayvonlar hujumida,
suvda va ko`chkida cho`kkanda, qor ostida qolganda, yashin urganda, kuyganda
jarohatlanish va zaharlanishlardan ehtiyot bo`lish shartdir. Tunash joylarini albatta
tekshirish va tozalash zarur.
Sayohatchilar shaxsiy gigiyena va jamoat gigiyena talablariga rioya qilishlari, o`z
vaqtida dam olishlari va ovqatlanishlari zarur. O`simliklar va hayvonot dunyosiga,
ekologiyaga zarar yetkazmaslik, ruxsatsiz ov qilmaslik, o`simliklarni nazoratsiz
iste’mol qilmaslik kerak. Aloqa vositalari yordamida sayohatchilar kayfiyati, tadbirlar,
o`tkazilgan masofa xaqida doimo ma’lumot berib borish kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. http://www.tssr.ru/main/structura/history/592/
2. https://cyberleninka.ru/article/n/sport-turizmi-mashg-ulotlarini-tashkil-
etishdagi-yondoshuvlar
3.
https://yuz.uz/uz/news/turizm-va-sport-uygunlikda-rivojlanadi
.
4.
https://www.actualidadviajes.com/uz/sport-turizmi
| 