Tayanch iboralar: takt, taktika, pedagogik takt, mimika va pantomimika, pozitsiya, pantomimika, his, nutq texnikasi, diksiya, pedogogik odob, muomala odobi, pedagogik etika.
Takt va taktika haqida tushuncha
Pedagogik takt - o'qituvchi kasbiy mahoratining asosi. Takt ahloqiy tushuncha bo'lib, u insonlarning o'zaro munosabatlarini muvofiqlashtirish, tartibga solish, insonparvarlik g'oyalariga asoslangan bo'lib, andishali xulq, har qanday ziddiyatli vaziyatlarda ham inson hurmati saqlanib qolishini talab qiladi. Har bir insondan, ayniqsa o'qituvchidan andishali bo'lish talab qilinadi. Boshqacha qilib aytganda, pedagogik takt bu o'qituvchining talabalar oldida o'zini tutishni bilishi, bolaning holatini, intilishlari, qiziqishlarini tushuna olishi va eng samarali ta'sir yo'lini topa olishidir. Shunday qilib, pedagogik takt bu o'qituvchining talabalarga nisbatan amalga oshiradigan ta'sirining mezonidir. Taktika tanlash turli vaziyatlarda turli rollarni bajarish bilan bog'liq. Bu haqida ma'lumotni psixolog A. B. Dobrovich kitoblaridan olish mumkin. Bu to'rtta pozitsiya bo'lib, ular quyidagicha: «yuqoridan pastga», «pastdan yuqoriga», «yonma-yon» va «aralashmaslik pozitsiyasi». «Yuqoridan pastga» pozitsiyasi o'qituvchi mustaqilligini, barcha mas'uliyatni o'z bo'yniga olishini namoyish etadi. Bu pozitsiya "ota" pozitsiyasi ham deb ataladi. «Pastdan yuqoriga» pozitsiyasida o'ziga ishonmaydigan, tobe' shaxs bo'ladi. A. B. Dobrovich so'zi bilan aytganda, bu "bola" pozitsiyasi.
Pedagogik taktni shakllantirish omillari. Insonparvarlik g'oyalariga asoslangan pedagogikada pedagog quyidagi tamoyillarga amal qilishi lozim, deyiladi: Tarbiyalanuvchilarga mehrli bo'lish, mehrini ko'rsata olisbi; Talabalar hatti-harakatlarining "ichki prajinalarini" ko'ra olish; Vaziyatni to'g'ri baholay olish; Maqsadga muvofiq ta'sir usulini tanlash; Talabalar bilan samarali muloqot qura olish.
Maqsadga muvofiq ta'sir usulini tanlash; Talabalar bilan samarali muloqot qura olish. Pedagog va talaba pozitsiyalarining to'g'ri kelmasligi ko'p konfliktlarga sabab bo'ladi, shuning uchun konflikt vaziyatlarda qo'llaniladigan sinalgan qoidalarni bilish kerak. Birinchi qoida. Konflikt vaziyatini o'z qo'liga olish bu emosional taranglikni bartaraf etishni anglatadi. Buning uchun ortiqcha jismoniy zo'riqishdan, ortiqcha hatti-harakatlardan halos bo'lish. Mimika, poza, jestlar faqatgina odamning ichki kechinmalarini ifodalab qolmay, unga ta'sir ham ko'rsatadi. Shunday qilib, tashqi vazminlik va hotirjamlik! Ikkinchi qoida. O'z hatti-harakatlari bilan sherigiga ta'sir ko'rsatish. Bunda ishtirokchining yuzini diqqat bilan o'rganib chiqish yordam beradi, fikrni jamlaydi va uning holatini aniqlashga imkon yaratadi. Uchinchi qoida. Hamsuhbatning hatti-harkatlari motivlarini tushunishga harakat qilish. Aqliy tahlilning ishga solinishi emosional qizishni pasaytiradi. Yaxshisi holatning mraakkabligini tushunganligini ifoda etish (Men sizning holatingizni tushunib turibman...), o'z holatini tushuntirish (Shu meni o'yiantiryapti...) Ya'ni hatti-harakatni darrov baholamang, oldin tug'ilgan vaziyatga bo'lgan munosabatingizni bildirishga harakat qiling. To'rtinchi qoida. Maqsadni muvofiqlashtirish. Talaba bilan sizni birlashtiruvchi narsani tezroq anglash va uni ko'rsatish. Beshinchi qoida. Samarali echim borligiga ishonishingizni namoyish qiling. Va nihoyat, konflikt hal qilinganidan so'ng uni tahlil qilib chiqing (sababi va oldini olish yo'llari). Muloqot qoidalariga rioya qilish o'qituvchiga har bir talaba uchun muvafaqqiyat vaziyatini yaratishga va u bilan samarali hamkorlikni o'rnatishga, talabaning barcha qobiliyatlarini ochib berishga imkoniyat yaratadi.
O'qituvchining rejissyorlik va aktyorlik ko'nikmalari. Pedagogik va aktyorlikning o'zaro o'xshashliklari ko'p. Bu ushbu faoliyatlar mohiyatidan kelib chiqadi. Har ikkala faoliyat negizida insonlar ongiga ta'sir etish masalasi yotadi. Aktyor sahnadagi rol orqali, pedagog turli pedagogik ta'sir vositalari yordamida inson ongida oldindan ko'zlangan o'zgarishlarni amalga oshirishga harakat qiladilar. Bu kasblarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi yana bir narsa - bu har ikkalasi ham ommaga qaratilib, omma nigohida amalga oshirilishidir. O'qituvchining o'quv-tarbiyaviy mashg'ulot, tadbirlarini "ssenariy"sini ishlab chiqishi, unda o'quvchilar faoliyatini boshqarishi bu kasbni rejissyor kasbiga yaqinlashtiradi. O'qituvchilar talabalar diqqatini jamlash, e'tiborini vaqt davomida yo'naltirib turish qanchalik qiyinligini yaxshi biladilar. Shunda o'qituvchilarga aktyorlik mahorati katta yordam beradi. Buyuk ras dramaturgi K.S.Stanislavskiyning aktyorlar bilan ishlash sistemasi pedagogning aktyorlik mahoratini oshirishga katta imkon beradi.
Pedagog ham aktyor kabi o'zining psixik-jismoniy yaxlitlik holatida farliyat vositasi rolini o'ynaydi. Shuning uchun u o'z organizmini sozlashi, uni zarur paytda to'g'ri harakatni amalga oshira olishini ta'minlashi kerak. Boshqaruv uslublari. Psixologiyada turli tipdagi boshqaruvchilarning ijtimoiy psixologik portreti ishlab chiqilgan - bunda ularning boshqaruvida bo'lgan jamoa bilan muloqoti texnikasi tahlil qilinadi. O'qituvchi ham pedagogik jarayonda boshqaruvchi fiinksiyasini bajaradi. Boshqaruv uslublarining uchta asosiy turini o'zaro ta'sir qilish nuqtai nazaridan ko'rib chiqamiz. Avtoritar uslub. Talabalar faoliyatiga tegishli barcha masalalarni, hattoki kim qaerda o'tirishigacha o'qituvchi yakka o’zi hal qiladiTаktikа tаnlаsh turli vаziyatlаrdа хilmа-хil rоllаrni bаjаrish bilаn bоg’liq. Bu hаqidа mа’lumоtni psiхоtеrаpеvt А.B.Dоbrоvich kitоblаridаn оlish mumkin. Bu to’rttа pоzitsiya bo’lib, ulаr quyidаgichа: “yuqоridаn pаstgа”, “pаstdаn yuqоrigа”, “yonmа-yon” vа “аrаlаshmаslik” pоzitsiyasi.
“Yuqоridаn pаstgа” pоzitsiyasidа o’qituvchi mustаqil hаl etishni nаmоyish etаdi, mаs’uliyatni o’z zimmаsigа оlаdi. Bu pоzitsiya “оtа-оnа” pоzitsiyasi.“Pаstdаn yuqоrigа” pоzitsiyasi tоbеlik, shахsning o’zigа ishоnmаsligi. А.B.Dоbrоvich so’zi bilаn аytgаndа, bu “tа’lim оluvchi” pоzitsiyasi.“Yonmа-yon” pоzitsiyasidа fаrоsаtlilik vа vаzminlik, vаziyatgа qаrаb ish tutish, bоshqаlаrning hаm mаnfааtini o’ylаsh, o’zi vа ulаr o’rtаsidа mаs’uliyatni to’g’ri tаqsimlаsh ifоdа etilаdi. Bu “kаttа оdаm” pоzitsiyasi.«Аrаlаshmаslik» pоzitsiyasi – аrаlаshmаslik, fаоllikni nаmоyon etmаslik. Hаr bir pоzitsiyaning qo’llаnishi vаziyat tаlаbigа mоs tаnlаnаdi. Mulоqоt ikki tоmоnlаmа jаrаyon bo’lgаnligi uchun o’qituvchi tа’lim оluvchi rоlini hаm inоbаtgа оlishi shаrt. O’qituvchining оdаtiy pоzitsiyasi bu hаmkоrlikdа ish оlib bоrаyotgаn “kаttа оdаm”, ya’ni ishgа аlоqаdоr dаrаjаni tаlаb qiluvchi pоzitsiyadir. Bu pоzitsiya tа’lim оluvchidа tеng huquqli shеriklikni shаkllаntirаdi, o’zаrо ishоnch muhitini yarаtаdi. Bundа quyidаgi jumlаlаrni qo’llаsh mumkin: “Sizlаr bilаn mаslаhаtlаshmоqchi edim”, “Kеlinglаr, o’ylаb ko’rаylik” vа hоkаzо. Pеdаgоg оdоbi umuminsоniy vа milliy ахlоqning qоnuniyatlаri, vаzifаlаri, tаmоyillаri, tushunchаlаri, tаlаblаri, mеzоnlаrini tа’lim-tаrbiya jаrаyonidа оydinlаshtirib, pеdаgоgning tа’lim оluvchilаr, kаsbdоshlаri, оtа-оnаlаr, tа’lim muаssаsаsi rаhbаrlаri bilаn munоsаbаtlаridа nаmоyon bo’lаdigаn kаsbiy-ахlоqiy хususiyatlаri yig’indisidir.
Pеdаgоg оdоbi eng аvvаlо, tаrbiyachi vа tаrbiyalаnuvchilаrning o’zаrо munоsаbаtlаridа nаmоyon bo’lаdi. Birоq bundаy yondаshuv bir qаdаr chеklаngаn nuqtаi nаzаr ekаnligini tа’kidlаsh jоiz. Zеrо, tаrbiyachining kаsbiy ахlоqi fаqаt tаrbiyalаnuvchilаr bilаn mulоqоti jаrаyonidаginа nаmоyon bo’lmаydi, bаlki uning butun fаоliyati dаvоmidа birinchi dаrаjаli ehtiyoj sifаtidа ifоdаlаnаdi. Bоshqаchа аytgаndа, pеdаgоg оdоbi tushunchаsi tаrbiyachi dunyoqаrаshining hаyotiy tizimini аnglаtаdi. Pеdаgоg оdоbi tushunchаsining mаzmuni ахlоqiylik bilаn birgа iqtisоdiy, siyosiy, huquqiy jihаtlаrni hаm o’z ichigа qаmrаb оlаdi.
Ахlоqiy tа’lim-tаrbiyaning tаrkibiy qismi sifаtidа pеdаgоg оdоbi fаzilаtlаrini shаkllаntirishdа ikki yo’nаlishdаgi аlоqаdоr tushunchаlаrni tаhlil qilish mаqsаdgа muvоfiqdir: birinchisi – jаmiyatning o’qituvchi shахsigа munоsаbаti; ikkinchisi – o’qituvchi shахsining jаmiyatgа munоsаbаti.
O’qituvchi odobining mohiyati, asosiy mazmuni pedagogik faoliyat uchun muhim bo’lgan axloqiy sifatlarda ifodalanadi. Umuminsoniy va milliy-axloqiy fazilatlar barcha kishilar, hamma kasb egalari, jumladan, o’qituvchi-tarbiyachilar uchun ham juda zarurdir.
Axloqiy fazilatlar mehnat jarayonida kishining xulqi, fe‘l-atvorini tartibga solib turuvchi axloqiy qoidalar, normalar, talablar, mezonlar shaklida ifodalanadi. Axloq normalari davlatning turli qonunlari bilan amalga oshiriladigan huquq normalaridan farq qilib, ommaviy odat va namuna kuchi, jamoatchilikning fikri ta‘sirida yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy voqelik shaxs oldiga ma‘lum axloqiy talablar qo’yadi, bu talablar axloq normasi, axloqiy fazilatlar shaklida ifodalanadi. Jamiyat o’z faoliyati va istiqboli uchun xizmat qiladigan axloq normalari, talablari, mezonlarini belgilaydi.
O’qituvchi umuminsoniy va milliy-axloqiy fazilatlarni o’zlashtirib olishi, tajribada qo’llashi, o’zining dunyoqarashi, mafkurasi vaa axloqiy tajribasi bilan taqqoslash lozim. Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko’rish natijasida umuminsoniy va milliy-axloqiy sifatlar, qoidalar, normalar o’qituvchining o’z axloqiy fazilatiga, e‘tiqodiga aylanadi. Bular muallimning dunyoqarashi, fikr va mulohazalari bilan qo’shilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish sharoitida uning o’rni va rolini belgilaydi.
O’qituvchi odobining normalari har bir muallimning shaxsiy fikriga, axloqiy fazilati va e‘tiqodiga aylanishi lozim. Axloqiy e‘tiqod va sifatlar o’qituvchining dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarida, o’quvchilar, ota-onalar va boshqa kishilar bilan muomala, munosabatlarida, kundalik turmushda o’zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy ta‘sir o’tkazishida ko’zga tashlanadi. Pedagogik takt o’qituvchi axloqining amaliy ko’rinishlaridan biridir. Muallim xulqining natijalari uning yoshlarga axloqiy ta‘sirining samaradorligida, axloqiy tarbiya sohasida erishgan yutuqlarida namoyon bo’ladi.
O’qituvchi odobining asosiy sifatlari umuminsoniy va milliy-axloqiy fazilatlar, tushunchalariga mos keladi va ularni pedagogik faoliyat bilan bog’liq tarzda bir qadar oydinlashtiradi, aniqlaydi. Insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy g’urur, baynalmilalchilik, adolat, yaxshilik qilish, burch, qadr-qimmat, mas‘uliyat, vijdon, halollik, rostgo’ylik, poklik, talabchanlik kabi axloqiy fazilatlar o’qituvchi odobida pedagoglik faoliyati bilan bog’liq ravishda tahlil qilinadi. Bolalarga yaxshilik qilish, o’qituvchilik burchi, o’qituvchilik sha‘ni, qadr-qimmati, o’qituvchilik mas‘uliyati, o’qituvchilik vijdoni, talabchanlik va adolatli bo’lish, o’qituvchining ma‘naviy qiyofasi halolligi, pokligi, rostgo’yligi kabilar o’qituvchi axloqining muhim fazilatlari hisoblanadi. Ularning chuqur va puxta o’zlashtirish bo’lajak o’qituvchi uchun katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Muomala odobi o’z tabiati, mohiyatiga ko’ra ijtimoiy hodisadir. Ijtimoiy qonuniyatlar pedagogik jarayondagi muomala odobida namoyon bo’ladi. Pedagogik odob jamiyatda qabul qilingan ma‘naviy, umuminsoniy va milliy axloqiy qadriyatlarga asoslanadi. Ijtimoiy munosabatlar pedagogik jarayonda qatnashuvchilar o’rtasidagi muomala odobini tartibga solib, boshqarib boradi.
Ijtimoiy munosabatlarning har biri o’ziga xos xususiyatga, mezonlarga ega. Bu xususiyat va mezonlar ijtimoiy faoliyatning sohasi, shaxslararo aloqalarning xarakteri bilan belgilanadi. Muomala odobi kishi bajarishi lozim bo’lgan axloqiy qoidalar bilan shaxs ularni qay darajada qabul qilishi o’rtasidagi, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar orasidagi bog’lanishlarga asoslanadi.
Muomala odobi bevosita baho beruvchanlik xususiyatiga ham ega. Axloqiy baho esa kishilarning xulqini, xatti-harakatlarini nazorat qiladi, tartibga soladi. Muomala-munosabatlar kishi o’z xulqi va faoliyatida axloqiy printsiplar, qoidalar, talablar, an‘analarga, urf-odatlarga qay darajada amal qilayotganiga qarab baholanadi.
Pedagogik jarayonda sodir bo’ladigan muomala odobida muallimning axloqiy madaniyati, tarbiyalanganlik darajasida aks etadi. Muallimning pedagogik kasb egasi sifatida o’ziga, o’z kasbiga, o’quvchilarga, kasbdoshlariga, ota–onalariga muamolasini belgilovchi asosiy qoidalar, talablar mavjud. Bu mezonlar jamiyat, davlat o’qituvchiga, ta‘lim–tarbiya ishlariga nisbatan qo’yayotgan axloqiy talablariga, pedagogik faoliyatning axloqiy xarakteri va xususiyatlariga asoslanadi. Pedagogik jarayonda muomila odobi o’qituvchining faoliyatida namoyon bo’ladi. O’qituvchilik faoliyatida qo’yiladigan axloqiy talablar, o’z navbatida, O’zbekiston Respublikasi rahbariyati yosh avlodni umuminsoniy va milliy–an‘anaviy, madaniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash sohasida kun tartibiga qo’yayotgan vazifalariga bog’liq. Ular pedagogik jarayondagi muomala odobida, unda qatnashayotgan kishilaning xulqi, xatti-harakatlarida ifodalanadi. Bu xatti- harakatlar pedagogik jarayon qatnashchilarining ta‘lim-tarbiya maqsadi, vazifalari, usul va vositalarini, axloqiy qadriyatlarni qay darajada qabul qilishlari shaklida namoyon bo’ladi.
Muomala odobining tuzilishi juda murakkabdir. U pedagogik faoliyatda sub‘ekt-obe‘ktmunosabatlari shaklida ifaodalanadi. Sub‘ekt-obe‘kt munosabatlari muallim o’zining professional burchini bajarayotganida o’quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar, jamoat tashkilotlarining vakillari bilan o’qituvchi o’rtasidagi aloqalarda vujudga keladi. U o’zaro hurmat darajasi, ishonch, talabchanlik, xayrixohlik tashabbuskorlik, o’zaro g’amxo’rlik, har birlarining inson sifatida qadr–qimmatini e‘zozlash kabilarda namoyon bo’ladi.Ular o’qituvchining pedagogik faoliyatida boshqalar bilan muamalasining xarakterini baholashda xizmat qiladi.O’zaro ta‘sirlar o’quv ishida, turmushda, dam olish paytlarida, oiladagi muomala-munosabatlarining xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.
Pedagogik jarayonning o’zida ham faoliyatning turli sohalarida turlicha muomala-munosabatlar mavjud. Masalan, o’quv ishlari sohasida, jamoat toashiriqlarini bajarishda o’quvchilar, bilan sinfdan tashqari ishlarda, dam olish paytlardagi muomala, shuningdek, o’qituvchining Vatanga, xalqqa bo’lgan munosabati o’ziga, xos xususiyatlarga ega. Uning mohiyati shundan iboratki, agar o’qituvchining bu muomala munosabati o’z professional vazifasini burchini bajarish jarayonida sodir bo’lsa, jamiyat o’qituvchining pedagoglik kasbining ijtimoiy mavqeini, unga ma‘lum bir huquq va vakolatlar berilganligini nazarda tutadi.
Pedagogik etikada muomola odobining biror jihati, masalan, o’qituvchining o’z kasbiga munosabati, burchi alohida tahlil etilishi mumkin.O’qituvchilik kasbi kishiga ma‘lum talablarni qo’yadi, lekin muallim bu talablarni qanday bajarayotgani bu talablarda hali aks etmaydi.O’qituvchining pedagogik faoliyati natijalarini xalq ta‘limi bo’limlari, maktab ma‘muriyati, metodik birlashma xodimlari baholaydi. O’qituvchining pedagogik jarayon qatnashchilari bilan muomalasi-bu kishilarning o’zaro bir-birlariga bo’lgan shaxsiy insoniy munosabatlari sifatida ham qaraladi, ular pedagogik jarayon qatnashchilarining xatti-harakatlarida, xulqida, ish shakli va usullarida namoyon bo’ladi. Ular o’rtasidagi o’zaro axloqiy baholashlar ham muhim rol o’ynaydi.
Pedagogik jarayonda o’qituvchi axloqiy munosabatlarning sub‘ekti hisoblanadi. U pedagogik jarayonning asosiy kishisi-figurasi sifatida o’quvchilar, kasbdoshlar, ota-onalar bilan muomalada bo’ladi. Pedagogik muomala odobi tizimida o’qituvchi asosiy figuradir. O’quvchilar, kasbdoshlari, ota-onalar, pedagoglar jamoasi va jamoat tashkilotlarining vakillari o’qituvchi uchun pedagogik muomala-munosabatlarning ob‘ekti hisoblanadi. Ular bilan bo’ladigan aloqalar yosh avlodga ta‘lim-tarbiya berish vazifalarini bajarish jarayonida sodir bo’ladi.Bu muomala jarayonida ishtirok etadigan kishilar bir-birlariga nisbatan xayrixoh, ijobiy hissiyotda bo’lishlari, bir-birlarining fazilatlarini o’zaro baholashlari, qadrlashlarini nazarda tutadi.
Pedagogik muomala-munosabatlarda hissiyot aralashgani uchun ularning axloqiy va ruhiyjihatlarini bir-biridan ajratish qiyin bo’ladi. Shuning uchun ham bunday hodisalar haqida gapirganda, odatda, pedagogik jamoadagi axloqiy-ruhiy vaziyat tushunchasi ishlatiladi.
Demak, o’qituvchining muomala odobi-u aloqa qiladigan odamlar, muassasalar bilan o’zprofessional vazifasini bajarayotganda sodir bo’ladigan axloqiy munosabatlar majmuidir. Bu yondoshuv asosida pedagogik muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muomala; o’qituvchi bilan pedagogik jamoa o’rtasidagi muomala; o’qituvchi bilan ota-onalar o’rtasidagi muomala; o’qituvchi bilan maktab rahbarlari o’rtasidagi muomala.
Muomala odobida o’qituvchining axloqiy ongi, axloqiy faoliyatining yetuklik darajasi, axloqiy ehtiyojlari va axloqiy yo’nalishlari, so’zi bilan ishining birlik darajasi, xullas, muallimning faol hayotiy nuqtai-nazari namoyon bo’ladi.
Hujum taktikasi deganda jamoaning taktik harakati, guruhli taktik harakat va individual taktik harakatlar tushuniladi. Hujumdagi keng qamrovli taktik faoliyat ma’lum bir taktik kombinatsiya asosida boshlanadi va kombinatsiya so‘nggida individual harakat usuli bilan yakunlanadi. Hujum taktikasining mantiqiy ketma-ketligini va mazmunini quyidagi tartibda ko‘rib chiqamiz.
Hujumdagi jamoaviy taktik harakatlar quyidagi uchta yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi: ikkinchi to‘p uzatishdan so‘ng oldingi qator (hujum zonasi) dagi o‘yinchilar tomonidan; ikkinchi to‘p uzatishdan so‘ng ikkinchi qator (himoya zonasi) dagi o‘yinchilar tomonidan; birinchi to‘p uzatishdan so‘ng.
Bog‘lovchi o‘yinchi oldingi zonada joylashganda hujumni uyushtirish variantlari 19-rasmda berilgan. Bunday hujumni uyushtirishning sezilarli kamchiliklaridan biri – bu hujumda oldingi qator o‘yinchilaridan ikki kishining ishtirok etishi mumkinligidir. Lekin zamonaviy voleybolda himoya zonasidan tashkil qilinadigan hujum zarbalari ushbu kamchilikni deyarli bartaraf etgan desa bo‘ladi.
Hujumni uyushtirishda bog‘lovchi o‘yinchi orqa qatordan to‘r oldiga chiqib ikkinchi to‘pni uzatganda, hujum qilish va uning samarasini oshirish imkoniyati kengayadi. Bog‘lovchi o‘yinchi orqada joylashgan 1,5,6-zonalardan to‘r oldiga chiqib, turli hujum kombinatsiyalarini tashkil qilish chizmasi o.
Birinchi to‘pni uzatishdan so‘ng hujum qilish yoki aldab to‘p tashlash (otkidka) hujum harakatlarini (21-rasm) samarali hal qilishga imkon bersa-da, ammo bu usullarni bajarish uchun zarur sharoit (uzatilgan to‘pning juda qulay bo‘lishi) va hujumchidan katta malaka talab etiladi. Aldab to‘p tashlaganda, hujumchi yoki bog‘lovchi o‘yinchi (oldingi zonada joylashgan vaqtdagina) sakrab hujum zarbasini bajarayotganday (imitatsiya) bo‘lib, aldamchi harakatni amalga oshiradi.
Guruhli taktik harakat deganda ikki yoki undan ortiq o‘yinchilarning hujum vazifasini hal qilishi tushuniladi. Guruhli taktik harakatlar quyidagicha amalga oshiriladi:
1. Bog‘lovchi o‘yinchi oldingi qatorda bo‘lganda, uning ishtirokida hujum uyushtirish;
2. Xuddi shunday, faqat bog‘lovchi o‘yinchi orqa qatorda joylashganda;
3. To‘pni qabul qilish va hujumchi tomonidan ikkinchi to‘pning zarba beruvchi hujumchiga yetkazib berilishi;
4. Hujumchining hujum zarbasiga taqlid qilish bilan aldamchi to‘p tashlashni amalga oshirishi.
Har bir guruhli harakat oldindan kelishilgan va o‘rgatilgan taktik kombinatsiyalar orqali bajariladi. Hujumchilar hujum harakatlarini amalga oshirishda quyidagi tartibda harakatlanadilar: harakat yo‘nalishini o‘zgartirmasdan (har kim o‘z zonasida); harakat yo‘nalishini o‘zgartirib; chalkash harakat yo‘nalishida. Yuqorida ko‘rsatilgan yo‘nalishlar bo‘yicha tashkil qilinadigan taktik kombinatsiyalarni ko‘rib chiqamiz.
1. To‘pni qabul qiluvchi uni 3-zonada joylashgan bog‘lovchiga yetkazib beradi, o‘z navbatida, bog‘lovchi to‘pni 4 yoki 2-zonaga (bosh orqasidan) uzatadi. Agarda bog‘lovchi 2-zonada joylashgan bo‘lsa, u to‘pni 4 yoki 3-zonalarning biriga uzatadi. Ushbu kombinatsiyani bog‘lovchi orqa zonadan oldingi zonaga chiqib to‘p uzatishda ham qo‘llashi mumkin. Bu kombinatsiyada asosiy vazifani 3-zonadagi o‘yinchi bajaradi. U raqibda past, qisqa yoki tezlashib uchib boruvchi to‘pni hujum qilinishi mumkin degan tasavvurni hosil qilishi kerak.
2. To‘pni qabul qiluvchi uni 3-zonadagi bog‘lovchi o‘yinchiga yetkazib beradi. Bog‘lovchi o‘yinchi esa to‘pni quyidagicha uzatib berishi mumkin: 4–3-zonalar oralig‘iga qisqa zarba uchun; past trayektoriya bo‘yicha o‘z zonasiga; past trayektoriya bo‘yicha bosh orqasiga; 3–2-zonalar oralig‘iga qisqartirilgan masofa bo‘yicha. Hujumchilar zarba berish uchun ma’lum burchak asosida harakatlanadilar. Hujumchilarning shu tartibdagi bir qator harakatlari ma’lum ma’nodagi kombinatsiyalarning nomlanishiga sabab bo‘ladi. Bularga «eshelon» va «to‘lqin» kombinatsiyalarini misol keltirish mumkin.
«To‘lqin» kombinatsiyasida uchta o‘yinchi – bog‘lovchi va 3–4-zonalardagi hujumchi ishtirok etadi (22-rasm). 3-zonadagi o‘yinchi past to‘p uzatish (qisqa, uchishda) bilan bo‘ladigan hujumni boshlab berish uchun yugurib keladi. To‘p 4-zonadagi o‘yinchiga, 4 va 3-zonalar oralig‘iga uzatib beriladi. 3-zonadagi o‘yinchi hujum zarbasiga taqlid qilib, raqibning to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarini chalg‘itadi. Bu esa 4-zona o‘yinchisining hujumni samarali yakunlashiga (to‘siqsiz yoki to‘siq qo‘yish kechikkanligi bilan bog‘liq) imkon yaratadi. Kelishuvga asosan to‘p uzatish uzunligi o‘zgartirib boriladi. Agarda to‘pni qabul qilish 4-zonaga yaqin joyda sodir bo‘lgan bo‘lsa, «eshelon» (23-rasm) kombinatsiyasini amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratiladi. Bu holda 3-zonadagi o‘yinchining harakati yuqoridagi kabi bo‘ladi, 4-zonadagi o‘yinchi yugurish yo‘nalishini o‘zgartirib, 3-zonadagi o‘yinchining orqasiga o‘tmoqchi bo‘ladi, ammo bu harakatni bir temp keyinroq bajaradi. Ushbu kombinatsiyani to‘p 2-zona yaqiniga uzatilgan bo‘lsa, 3 va 2-zonalarda ham bajarish mumkin.
3. Chalkashma kesim harakatlanishlar bilan amalga oshiriladigan taktik kombinatsiyalarni bajarish yuqori tayyorgarlik va malaka talab etadi. Bularga «Krest» (asosiy), «Oldinga krest», «Orqaga krest» kombinatsiyalari kiradi. «Krest» hujumida 3 va 4-zonalardagi hujumchilar ishtirok etadi. 4-zonadagi hujumchi tezkor harakat bilan bog‘lovchi o‘yinchi yoniga past (qisqa, uchib) uzatilgan to‘pga hujum zarbasini berish yoki taqlid qilish uchun boradi (24-rasm). 3-zonadagi o‘yinchi bir oz keyinroq 4-zona o‘yinchisining orqasiga o‘tadi va hujumni yakunlaydi. To‘p uzatish trayektoriyasi oldindan kelishib olinadi, ammo to‘p uzatish o‘rtachadan baland bo‘lmasligi zarur, aks holda kombinatsiya o‘z mohiyatini yo‘qotadi.
«Oldinga krest» kombinatsiyasini 3-zona o‘yinchisi boshlaydi (25 a-rasm), 2-zonadagi sherigi uning orqasiga o‘tib, bir oz kechikib sakraydi va hujumni yakunlaydi.
Taktikaning asosiy vazifasi muayyan raqib jamoaga nisbatan mavjud vaziyatga qarab g‘alaba sari qo‘llaniladigan o‘yin vositalari, usullari va shakllarini aniqlab, qo‘llay olishdan iborat.
Taktik kombinatsiya – bu bir o‘yinchiga hujum qilishi uchun qulay sharoit yaratib berishga qaratilgan bir necha o‘yinchining harakat faoliyatidir.
O‘yin intizomi – har bir o‘yinchi faoliyatining jamoa faoliyatiga bo‘ysunishi, bo‘lajak o‘yinda rejalashtirilgan taktik ko‘rsatmalarni amalga oshirish, o‘yin qoidalari va umuminsoniy xislatlarga amal qilish va hokazo.
O‘yin taktikasida quyidagi tushunchalar qo‘llaniladi:
Birinchi temp atamasi hujum kombinatsiyasini birinchi bo‘lib boshlaydigan o‘yinchiga tegishli bo‘lib, u deyarli «past» va tez uzatiladigan to‘p bilan hujum uyushtiradi.
Hujumchilarni «temp bo‘yicha» ajratish shartli asosda qabul qilingan, shuning uchun hujumchilardan barcha hujum usullarini va taktik kombinatsiyalarni amalga oshirish talab etiladi.
Bog‘lovchi o‘yinchi o‘yinning borishini to‘g‘ri baholay olishi va turlicha bo‘lgan o‘yin vaziyatlaridan hujumni samarali tashkil eta olishi lozim. Shu sababli bu funksiyani bajarishga o‘yinni nozik jihatlarigacha tushunadigan, jamoaning fikrini tezda anglab, o‘yin mohiyatiga mos kombinatsiyalarni tashkil eta oladigan, keng fikrli, vazmin o‘yinchilar tanlanadi.
O‘yinni samarali tashkil etishda jamoa imkoniyatlaridan kelib chiqib, uni quyidagi tamoyilda tashkil etish mumkin: 4+2 (to‘rtta hujumchi va ikkita bog‘lovchi o‘yinchilar) va 5+1 (beshta hujumchi va bitta bog‘lovchi o‘yinchi). Oxirgi variant hozirgi zamon voleybolida juda keng qo‘llaniladi.
Taktikaning yakka guruh va jamoa shakllari mavjud. Taktikaning usullari o‘yin tizimlaridan va kombinatsiyalardan iborat. Taktikaning vositalariga esa o‘yin malaka (priyom)lari va ularni barcha turlari kiradi.
Muayyan musobaqalarga mo‘ljallangan taktik yo‘nalish, taktik shakl, usul va vositalar oldindan rejalashtirilgan strategik dasturga bo‘ysinishi lozim. Barcha taktik harakatlar taktik bilimlar, fikrlash, vaziyatni to‘g‘ri baholash, maqsadga muvofiq qaror qabul qilish, jismoniy qobiliyat, texnik mahorat va iroda imkoniyatlariga asoslanishi kerak.
Taktik harakat kibernetika nuqtayi nazaridan murakkab vaziyatda eng samarali qarorni topish va unga munosib harakat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘z-o‘zini sozlab boshqaruvchi faoliyatni anglatadi.
Taktik harakat MNSning afferent – efferent nerv retseptorlari, tolalari ishtirokida tashqi muhit ta’sirotlarini qabul qilish, xotirada saqlash, tahlil qilish, vaziyatga munosib ravishda qayta ishlab, motivizatsiyani qoniqtiruvchi qarorga kelish kabi faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan psixofiziologik jarayondan iboratdir.
Taktik harakatning samarali bo‘lishida bosh miya yarim sharlarit vaziyatini oldindan bilish (aks ettirish) qobiliyati alohida o‘rin egallaydi. Mazkur qobiliyat musobaqa vaziyatlariga nisbatan to‘g‘ri qarorga kelish va maqsadga muvofiq taktik harakat qilish samarasini oshirishga imkon yaratadi. Albatta, bunday qobiliyatni takomillashuvi sportchini o‘yin tajribasiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun o‘quv-mashg‘ulotlar jarayonida hali ro‘y bermagan vaziyatni oldindan fahmlash, unga xos qarorni tayyorlash va taxminiy harakat rejasini xotirada aks ettirish qobiliyatlarini rivojlantirishga oid mashqlarni tanlash va ulardan unumli foydalanish juda katta ahamiyatga ega. Yuqori darajada takomillashgan mazkur qobiliyat taktik va strategik rejani amalga oshirishda muhim poydevor bo‘lib hisoblanadi.
Oldindan fahmlash va vaziyatga munosib harakat qilish qobiliyatini rivojlantirishga oid mashqlar qo‘llashda 3 ta jarayondan iborat faoliyatni bajarish zarur bo‘ladi.
O‘yin taktikasi ikki qismdan: hujum va himoya taktikasidan iborat bo‘lib, individual, guruhli va jamoa taktik harakatlari asosida amalga oshiriladi. O‘yin taktikasining tasnifi 4-andozada aks ettirilgan.
«Orqaga krest» kombinatsiyasida esa harakatlanishni birinchi bo‘lib 2-zona o‘yinchisi boshlab beradi, 3-zona o‘yinchisi esa uning orqasidan 2-zonada hujum qilish uchun harakatlanadi. Bu variantdagi kombinatsiya birmuncha murakkabroq hisoblanadi.
Guruhli hujum harakatlari birinchi to‘p uzatishdan keyin ham amalga oshirilishi yuqorida bayon etilgan edi. Bunday hujum harakatlarini faqatgina birinchi to‘p sifatli qabul qilinganda (raqib jamoasi o‘z harakatlarini hujum bilan yakunlay olmasa, o‘yinga kiritilgan to‘p qiyinchilik tug‘dirmasa) amalga oshirish mumkin. Bunda hujum ikki xil variantda yakunlanishi mumkin. Birinchi variantda hujum zarbasi beriladi (26 a-rasm), ikkinchi variantda aldamchi to‘p tashlash (26 b-rasm) amalga oshiriladi.
BOSHLANG'ICH FUTBOL ELEMENTLARI SHARTLARI VA VAZIFALARINI KLASTER ASOSIDA O'RGATISH
Annotatsiya: Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarga boshlang'ich futbol elementlarini o'rgatishda nimalarga e'tibor berish kerakligi, qanday boshlash kerak va o'rgatish jarayonida qanday vositalardan foydalanish mumkunligi va barcha futbol uskuna va moslamalar bilan tanishtirish bilan bir qatorda ularga futbol qoidalarini o'rgatish ham yoritib berilgan.
Tayanch so'zlar: Maktabgacha yoshdagi bolalar, futbol, motor reaksiyasi , to'p, texnika, chidamlilik, epchillik, jamoa, o'yin qoidalari, ,gol, tanaffus
объясняется, на что обращать внимание при обучении дошкольников элементарному футболу, с чего начать, какие инструменты использовать в процессе обучения, а также все футбольное оборудование и сооружения, а также освещены правила футбола.
Ключевые слова: дошкольники, футбол, двигательная реакция, мяч, техника, выносливость, ловкость, команда, правила игры, цель, перерыв.
Futbol o'ynash epchillik, tezlik, harakatlarni muvofiqlashtirish, motor reaktsiyasi, kosmosda yo'nalishni rivojlantirishga yordam beradi. To'p o'yinlari jamoada munosib xulq-atvor qobiliyatlarini rivojlantiradi, hamkorlik va o'zaro yordamga asoslangan do'stlikni tarbiyalaydi. Ular chidamlilik, qat'iyatlilik, jasorat
talab qiladi. Bolalar o'z harakatlarini turli sharoitlarda, turli xil o'yin vaziyatlarida boshqarishni o'rganadilar.
O'quv maqsadlari:
1. Maktabgacha yoshdagi bolani futbol o'yini, uning kelib chiqish tarixi bilan tanishtirish.
2. To'p bilan eng oddiy texnik va taktik harakatlarni shakllantirish: dribling, urish, to'pni uzatish, individual taktikalarni o'rganish.
3. Harakatlarni muvofiqlashtirish, chidamlilik, tezkorlik va epchillikni rivojlantirish.
Uskunalar va inventarizatsiya.
Futbol maydonchasi o't bilan qoplangan maydonchada jihozlangan, maydonning uzunligi 24 m, kengligi 18 m dan oshmasligi kerak, agar bolalar bog'chasida yetarlicha o'yin maydonchasi bo'lmasa, unda o'yin jamoalar tarkibidagi kam sonli o'yinchilar bilan o'tkaziladi. barcha o'lchamdagi o'yin maydonchalari. Saytning markirovkasi bo'r bilan amalga oshiriladi. Joy bo'ylab diametri 5 m bo'lgan o'rta chiziq va markaziy doira belgilanadi, uchastkaning baland qismida balandligi 2 m va eni 3 m bo'lgan darvozalar joylashgan bo'lib, eshiklari diametri 12 sm bo'lgan dumaloq tirgakdan qilingan. yoki metall quvurlar. Ular oq rangga bo'yalgan. Saytning qarama-qarshi tomonida darvoza ustiga ilgaklar o'rnatiladi, ular bilan to'r biriktiriladi. O'yinlar paytida bolalarni ko'karib ketishining oldini olish uchun darvoza yon tomondan plastik buyumlar bilan cheklangan. Maydonning barcha burchaklarida va o'rta va oldingi chiziqlar kesishgan joyda balandligi 0,80-1m bo'lgan yorqin bayroqlar joylashtirilgan.Futbol maydonidan shaharlarda ochiq havoda o'yinlar, o'yinlar o'tkazish uchun ham foydalanish mumkin. Futbol. Qishda uni suv bilan to'ldirish va konki bilan jihozlash mumkin
Futbol qoidalari.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan (kichikroq maydonlarda va jamoalarda kamroq o'yinchilar bilan) futbol o'yinining soddalashtirilgan versiyasi o'tkaziladi.
O'yin qoidalari ba'zi o'ziga xos xususiyatlarga ega. Bu erda bolalarga qiyin va erishib bo'lmaydigan talablar, masalan penaltilar, burchak zarbalari va boshqa katta futbol qoidalari qo'llanilmaydi. Bundan tashqari, tarbiyachi ba'zi qoidalar bo'yicha o'zi muzokara olib borishi mumkin: masalan, darvozabon bilan yoki bo'lmasdan o'ynash va h.k.
O'yinning maqsadi. Jamoaning o'yindagi maqsadi raqib darvozasiga imkon qadar ko'proq gol urish va to'pni yo'qotib bo'lgach, o'yin qoidalariga rioya qilgan holda o'zlarini himoya qilishdir.
O'yin ishtirokchilari. Har bir jamoada 5-8 nafar bolalar va bir nechta o'rinbosarlar mavjud. O'yinchilarning biri bu sardor. Jamoa o'yinchilarida o'ziga xos belgilar bo'lishi kerak.
Hukm qilish. O'qituvchi o'yin qoidalarining bajarilishini nazorat qiladi va barcha bahsli holatlarda qaror qabul qiladi. U o'yinchilar qoidalarni buzganda , o'yinni to'xtatadi, cPlay vaqti. O'yin 30 daqiqa davom etadi. O'yin vaqti besh daqiqali tanaffus bilan har biri 15 daqiqadan iborat ikki qismga bo'linadi . O'yin oxirida bola tanasini tinch holatga keltirish uchun harakatsiz o'yin o'tkaziladi (3 - 5 daqiqa davom etadi).
O'yin natijasi. To'p to'sin ostidagi ustunlar orasidagi chiziq chizig'idan to'liq o'tib ketsa va o'yin qoidalari buzilmagan bo'lsa, u darvozaga kiritilgan deb hisoblanadi. Eng ko'p gol urgan jamoa g'olib deb hisoblanadi. Agar gol kiritilmagan bo'lsa yoki ikkala jamoa bir xil miqdordagi gol urgan bo'lsa, o'yin durang bilan tugagan deb hisoblanadi [1, 123]
O'yin qoidalari. O'yinchilar to'pni oyoqlari bilan uzatish, uni (oyoqlari bilan) o'rtoqlariga berish va to'pni darvozaga kiritish huquqiga ega. Raqib jamoa futbolchilarining vazifasi raqibni o'z darvozasi tomon yo'l qo'ymaslik va to'pni urilishiga yo'l qo'ymaslikdir. To'p bilan qilingan barcha harakatlar faqat oyoq bilan bajariladi. To'pga bosh yoki tanasi bilan tegish ayb deb hisoblanmaydi va faqat darvozabon to'pga qo'llari bilan tegishi mumkin.
O'yin boshlanishi. O'yin boshlanishidan oldin tomonni yoki zarbani tanlash uchun qur'a tashlanadi.
Boshlanadigan to'p maydon markazida erga qo'yiladi va o'yinni boshlang'ich jamoadagi o'yinchilarning biri murabbiyning ishorasi bilan boshlaydi. Bola to'pni raqib tomon yo'naltiradi. Raqib jamoa o'yinchilari to'pdan kamida 3 m masofada bo'lishlari kerak.Tikma tepgan bola boshqa bolalardan oldin ikkinchi marta to'pga tegishga haqli emas.
Bolalarning xatti-harakatlarini tahrir qiladi, o'yin vaqtini boshqaradi.
Gol urilgandan so'ng, o'yin xuddi o'yin boshidagi kabi, jamoaning o'yinchisi tomonidan to'p berilgan darvoza tomon davom ettiriladi.
O'rnatilgan tanaffusdan so'ng jamoalar tomonlarini almashtiradilar va zarbani maydon markazidan raqib jamoa o'yinchisi amalga oshiradi, ya'ni. bu o'yinni boshlamagan.
O'zgartirish qoidalari. Tarbiyachi o'yin davomida o'yinchilarni o'zgartirishi mumkin. Jamoadagi istalgan o'yinchi darvozabonni almashtirishi mumkin. Agar bolalardan biri juda charchagan bo'lsa, jarohat olgan yoki o'zini tutmagan bo'lsa,
o'qituvchi o'yinni to'xtatadi, agar kerak bo'lsa, bolaga yordam beradi yoki uning o'rnini egallaydi .
To'p o'yindan tashqari. Erga yoki havoga tegib turgan chiziq yoki darvoza chizig'ini kesib o'tgan to'p o'yindan tashqarida. To'p ofsayd deb hisoblanadi va o'yinni instruktor to'xtatganda. Qolgan vaqt davomida to'p maydon maydonidagi darvoza ustunidan yoki to'sinidan sakrab chiqqanda ham, o'yin qoidalari buzilganligi va hakam to'xtab qoladi degan taxmin bilan bolalar o'yinni to'xtatadilar o'ynash.
Qoidalarni buzish va ularni jazolash. O'yinchilarga do'stini aldash, raqibni tepish, itarish, kiyim, qurol tortish, darvozabonga hujum qilish, to'pni undan tortib olishga harakat qilish taqiqlanadi. To'p bilan qo'lda yugurish, uni ushlab olishga harakat qilish ham o'yinni buzish hisoblanadi. Agar o'yinchi qoidalarni buzsa, o'qituvchi o'yinni to'xtatadi va unga eslatma beradi. Bunday holda, to'p raqib jamoasiga uzatiladi va qoidabuzarlik sodir bo'lgan joydan o'yinga kiritiladi. Agar qoidabuzarlik ikkala jamoaning futbolchilari tomonidan bir vaqtning o'zida sodir etilgan bo'lsa, bu holda ikkala jamoaga qoidabuzarlik joyidan jarima zarbasi (statsionar to'pga) beriladi.
Shunday qilib, bolalarga futbolning elementlarini o'rgatishda bir qator vazifalarni bajarish va tegishli sharoitlarni yaratish kerak
.
Taktik kombinatsiyalarni qo‘llashda quyidagi ikki holatdan kelib chiqish zarur:
Taktik kombinatsiyalarni qo‘llash aniq o‘yin sharoitidan kelib chiqishi kerak;
Kombinatsiyalar jamoaning texnik-taktik tayyorgarlik imkoniyatlariga asoslanishi kerak.
Yakka taktik harakatlar jamoa va guruhli o‘yin harakatlarining asosiy tarkibi bo‘lib hisoblanadi. Ular to‘psiz va to‘p bilan bo‘ladigan harakatlarga bo‘linadi. To‘psiz harakatlarga to‘pni o‘yinga kiritish, to‘p uzatish, hujum qilish uchun joy tanlash va jamoa, guruhli harakatlarga ko‘ra mos harakatlanishlar kiradi.
Hujum zarbasi uchun to‘p uzatishda o‘yinchining harakatlariga quyidagilar kiradi:
1) bog‘lovchi o‘yinchi oldida turgan hujumchiga to‘p uzatish;
2) bog‘lovchi o‘yinchi orqasida turgan hujumchiga to‘p uzatish;
3) hujumchilarga bir me’yorda to‘p uzatishni taqsimlash;
4) raqib jamoasining kuchsiz to‘siq qo‘yuvchisiga nisbatan to‘p uzatish;
5) to‘pni qabul qilish va o‘yinning taktik rejasidan kelib chiqib to‘p uzatish trayektoriyasini belgilash;
6)to‘pni aldamchi harakatlar bilan taqlid tarzida uzatishlar: oldinga to‘p uzatayotganday bo‘lib, uni raqib maydonchasiga tashlash; oldinga to‘p uzatgandek ko‘rsatib, bosh orqasiga to‘p uzatish; bosh orqasiga to‘p uzatishni ko‘rsatib oldinga to‘p uzatish.
To‘pni o‘yinga kiritishda quyidagilar asosiy taktik harakatlar hisoblanadi:
1) to‘pni kuch jihatiga ko‘ra navbatlashtirish;
2) to‘pni raqib jamoasining samarasiz qabul qiluvchi o‘yinchisi tomon yo‘naltirish;
3) to‘pni raqibning asosiy hujumchisiga yo‘llash;
4) to‘pni yangi tushgan o‘yinchiga yo‘llash;
5) to‘pni orqa zonadan chiqayotgan bog‘lovchi o‘yinchiga yo‘llash;
6) to‘pni o‘yinchilar orasiga yo‘llash;
7) to‘pni maydonning bo‘sh va qiyin qabul qilinadigan joylariga yo‘llash.
Hujumdagi va hujum zarbalarini berishdagi asosiy taktik harakatlarga quyidagilar kiradi:
1) hujum qilish usulini tanlash;
2) hujum zarbasini va aldamchi harakatlarni imitatsiya qilish;
3) o‘yin vaziyatidan kelib chiqib, hujum zarbalarini berish usullarini navbatlashtirish;
4) to‘siq ustidan zarba berish, to‘siq uchun ko‘tarilgan qo‘llar orasidan, to‘pni to‘siqdan maydon chekkasiga chiqarib yuborishni mo‘ljallab zarba berish;
5) hujum zarbasini imitatsiya qilib, sakrab to‘p uzatish;
6) sakrab to‘p uzatishni imitatsiya qilib aldamchi harakat bilan to‘pni raqib maydoniga tashlash.
Himoya taktikasi
Himoyadagi taktik harakatlarning asosiy maqsadi – raqibning hujum harakatlarini bartaraf etish va unga qarshi turishdan iborat.
Himoyadagi taktik harakatlarga jamoa, guruh va yakka tartibdagi harakatlar kiradi. Jamoali taktik harakatlar o‘yinda jamoaning himoyadagi harakatlari uchta asosiy vaziyat bilan ifodalanadi: o‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilish; hujum zarbasini (harakatini) yoki to‘siqdan qaytgan to‘pni qabul qilish; hujum qilayotgan o‘yinchini himoyalash. Jamoa harakatlarining mazmuni quyidagi asosiy omillar: raqib jamoasi hujum harakatlarining xususiyatlari; o‘yinchilarning o‘yin mahoratlari; o‘yin xususiyatidan kelib chiqib navbatdagi harakatlarni amalga oshirish bilan belgilanadi.
Zamonaviy voleybolda jamoa o‘z himoya taktikasini burchagi oldinga va burchagi orqaga tizimi asosida tashkil qiladi.
.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillar va o‘yin vaziyatidan kelib chiqib, maqbul bo‘lgan himoya taktikalaridan birini qo‘llashi kerak bo‘ladi. Quyida ushbu taktik usullarni va uning variantlarini ko‘rib chiqamiz.
O‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilishda o‘yinchilarning maydon bo‘yicha joylashuvi asosan ikki variantda bo‘ladi: chiziqli va pog‘onalar bo‘yicha. Chiziqli variantdan (28 a-rasm) barcha o‘yinchilar to‘pni qabul qilish malakasiga ega bo‘lganda va hujumda murakkab bo‘lmagan kombinatsiyalarni uyushtirish rejalashtiril-ganda foydalaniladi.
Bu variantda o‘yinchilar maydon bo‘ylab bir tekisda joylashadilar. Bunda raqibning to‘p uzatishidagi quyidagi taktik xususiyatlarni hisobga olish zarur:
a) maydonda joy tanlash (to‘rdan qancha masofada joylashish);
b) raqib tomonidan o‘yinga kiritilgan to‘pning turli kuchlanishdagi navbatlashuv ehtimoliga;
v) o‘yinchilar orasiga berish ehtimoliga;
g) to‘r yoniga chiqayotgan bog‘lovchiga to‘p yo‘llash ehtimoli.
Zamonaviy voleybolda ko‘p hollarda o‘yinchilarning pog‘ona bo‘ylab joylashuvi kuzatiladi. Bunda o‘yinga kiritilgan to‘pning malakali voleybolchilar tomonidan qabul qilinishiga va hujum harakatlarining samarali tashkil etilishiga imkon yaratiladi.
Agarda 3-zonadagi o‘yinchi to‘pni yaxshi qabul qilish, 4-zonadagi o‘yinchi esa yaxshi hujum qilish mahoratiga ega bo‘lmasa, 28b-rasmda keltirilgan joylashuvdan foydalanishi mumkin. 3-zonadagi o‘yinchi to‘pni yaxshi qabul qila oladigan bo‘lsa, u maydonchaning orqarog‘iga surilib turadi (6-zonadagi o‘yinchidan o‘tib ketishi mumkin emas).
Bog‘lovchi o‘yinchining 5-zonadan chiqish vaqtidagi jamoa joylashuvi 18 v-rasmda keltirilgan. Bu joylashuv birmuncha qiyin bo‘lishiga qaramasdan, tez-tez uchrab turadi. Bunda jamoaning 5+1 tizimidan foydalanishi ayniqsa qo‘l keladi.
Hujum zarbalarini qabul qilishda himoyani uyushtirishning asosan uchta varianti mavjud: chiziq bo‘ylab – bunda oldingi qator o‘yinchilaridan biri to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni himoya qiladi (26-rasm); oldingi pog‘onali – bunda to‘siq qo‘yuvchilarni 6-zonadagi o‘yinchi himoya qiladi; orqa pog‘onali – bunda to‘siq qo‘yuvchilarni 1 yoki 5-zonadagi o‘yinchilar himoya qiladi. Bu tizimlar to‘siq qo‘yish va hujum zarbalarining xususiyatlariga qarab tanlanadi. Himoya harakatlarini tashkil qilishda raqibning hujumdagi harakatlari asos qilib olinadi. Birinchi variantdan o‘yinchilarning birgalikdagi harakatini o‘zgartirishda, ikkinchi variantdan raqib jamoasi to‘siq ustidan aldamchi harakatlarni tez-tez qo‘llaganda, uchinchi variantdan raqib tomonidan kuchli hujum zarbalari berilganda foydalaniladi. Hujum qiluvchi o‘yinchining himoyasini tashkil qilish eng murakkab o‘yin vaziyatlaridan biri hisoblanadi. Bu to‘pning uchish tezligi, yo‘nalishi va to‘siqdan qaytgan to‘p yo‘nalishini aniqlashning qiyinligi bilan izohlanadi.
Har bir o‘yinchining harakat qilishi tanlangan himoya tizimiga bog‘liq. Hujumchi yoki to‘siq qo‘yuvchini himoyalash quyidagicha bo‘lishi mumkin: bog‘lovchi o‘yinchi (agarda u hujum qilayotgan o‘yinchiga yaqin bo‘lsa) tomonidan, himoyachilar (6- yoki 5-, 1-zonadagilar) tomonidan va hujum harakatlarida ishtirok etmayotgan eng yaqin turgan hujumchi tomonidan (27 a-rasm). Himoya qilishda eng samarali joylashuvlardan biri 27 b-rasmda keltirilgan.
Guruhli taktik harakatlarga bir necha o‘yinchilarning ayrim o‘yin vaziyatlarida birgalikda qilgan harakatlari kiradi. Bu vaziyatlarga to‘pni qabul qilish, hujum zarbalarini qabul qilish, to‘siq qo‘yish, hujum zarbasini beruvchi va to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni himoyalash kiradi.
Guruhli taktik harakatlarga asosan guruhli to‘siq qo‘yish (ko‘p hollarda ikkitalik) kiradi. Uch kishilik to‘siqdan nisbatan kam foydalaniladi. To‘siq qo‘yuvchilar o‘rta va chekka to‘siq qo‘yuvchilarga ajratiladi. Ikki kishilik to‘siq qo‘yilganda, asosiy rolni hujum yo‘nalishini to‘suvchi o‘yinchi egallaydi. Masalan, raqibning hujumi diagonal bo‘yicha bo‘lsa, unda to‘rning o‘rtasida kuchli to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi bo‘lishi kerak. Uchtalik to‘siqda (ko‘p hollarda to‘r o‘rtasida qo‘yiladi) o‘rtada turgan o‘yinchiga chekka o‘yinchilar yondashib keladi. Guruhli to‘siqdagi natija to‘siqda ishtirok etgan o‘yinchilarning o‘zaro kelishib qilgan harakatlariga bog‘liq. Ikki kishilik to‘siq qo‘yishda eng muhim omillar quyidagilar:
a) yuqori to‘p uzatishdan so‘ng to‘g‘ri yo‘nalish bo‘yicha hujum uyushtirilganda, to‘siq qo‘yuvchilarning qo‘llari bir-biriga tegib turishi kerak;
b) 4-zonadan chapga tomon hujum qilinganda, o‘rta o‘yinchi to‘pdan chaproqqa joylashib, qo‘llarini to‘rga nisbatan burchak qilib turadi, chekka to‘siq qo‘yuvchi to‘p qarshisiga turadi va qo‘llarini o‘rtada turgan o‘yinchining qo‘liga yaqinlashtiradi.
O‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilishda ham guruhli harakatlarga e’tibor qaratish lozim. Bunda asosan to‘rtta vazifa hal etiladi:
a) to‘pni qabul qiluvchi o‘yinchini himoyalash;
b) to‘pni qabul qilish malakasi sustroq bo‘lgan o‘yinchini himoyalash;
v) ayrim o‘yinchilarni to‘pni qabul qilishdan chetlashtirilgandan so‘ng o‘zaro harakat qilish;
g) to‘pga chiquvchi o‘yinchi bilan o‘zaro kelishib harakat qilish.
Yakka taktik harakatlar himoyada yakka tartibdagi taktik harakatlarga: o‘yinga kiritilgan to‘pni, hujum zarbasini, to‘siqdan qaytgan to‘pni qabul qilish, to‘siq qo‘yish, to‘siq qo‘yishdan so‘ng o‘z-o‘zini himoyalash kiradi. O‘yinga kiritilgan to‘pni qabul qilishda o‘yinchi o‘z zonasini (radius bo‘yicha) va to‘p kiritish xususiyatini anglagan holda joy tanlaydi. Raqibning o‘yinga qanday usulda to‘p kiritishini uning to‘p urishdagi harakati (amplitudasi) bo‘yicha aniqlash mumkin. Har qanday holatda ham o‘yinchi o‘z zonasidan orqaroqda joylashgani ma’qulroq bo‘ladi, chunki to‘p qabul qilish uchun oldinga harakat qilish orqaga harakat qilishdan ancha yengildir.
Hujum zarbalarini qabul qilishda joy zarba yo‘nalishi, uzatilgan to‘pning trayektoriyasi va yo‘nalishi, uning to‘rdan uzoq-yaqinligi, hujum qilayotgan o‘yinchining individual xususiyatlari va jamoa qabul qilgan o‘yin tizimiga ko‘ra tanlanadi.
Himoyada o‘ynaganda, quyida keltirilgan ma’lumotlarga tayanish ayniqsa qo‘l keladi:
a) to‘p to‘rdan uzoqroq uzatilgan bo‘lsa, demak hujum zarbasining orqaroq zonalarga berilishi kutiladi;
b) to‘p pastlatib berilgan bo‘lsa va hujumchi tezligini oshirib yugurib kelsa, zarba egri yoki aldab tashlash bilan bajariladi;
v) hujum past bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi tomon uyushtirilgan bo‘lsa, zarba orqa zonalarga beriladi yoki to‘p to‘siqqa tegib qaytadi.
Hujumchini himoyalashda unga nisbatan bo‘lgan masofani, raqib tomonidan qo‘yilgan to‘siq xususiyatini, zarba uchun uzatilgan to‘pning holatini bilish zarur. Agar to‘p to‘rga yaqin berilib, zarbaga to‘siq qo‘yilgan bo‘lsa, to‘p ko‘pchilik hollarda vertikal ravishda qaytadi.
Shuning uchun hujum qilayotgan o‘yinchiga yaqin turgan himoyalovchi unga nisbatan 1 m atrofida past turish holatini egallaydi va to‘pni pastdan qabul qiladi. Pastlab berilgan va to‘rdan uzoqlashgan to‘pga zarba berilganda, uning to‘siqdan (yoki to‘rdan) sapchib orqa zonalarga tushish ehtimoli yuqori bo‘ladi.
To‘siq qo‘yishda joyning to‘g‘ri tanlanishi va to‘siqning o‘z vaqtida qo‘yilishi juda ahamiyatlidir. Zonali (harakatsiz) to‘siq qo‘yishda o‘yinchi faqatgina yo‘nalish yo‘lini berkitadi. Harakatli to‘siq qo‘yilganda, zarba yo‘nalishini berkitadi. To‘siq qo‘yuvchining sakrash vaqti ko‘p hollarda zarba uchun uzatilgan to‘p holati bilan aniqlanadi. Yuqori va o‘rtacha balandlikda uzatilgan to‘plarga to‘siq qo‘yuvchi hujumchidan so‘ng sakraydi. Past va tezkor uzatilgan to‘plarga hujumchi bilan barobar sakraydi. Hujumchi havoda uchib zarba beradigan to‘plarga hujumchidan oldinroq sakraydi. To‘siq qo‘yganda, qo‘llar to‘r ustidan oxirgi vaziyatda o‘tkaziladi. Qo‘llar va, ayniqsa, kaftlarning qanday qo‘yilishi zarba yo‘nalishiga bog‘liqdir.
Sportdagi texnikaning ta'siri ostida biz odatda harakatlarni bajarish usulini tushunamiz. Har bir sport o'ziga xos texnikani talab qiladi. Bu nafaqat Pego uchun zarur bo'lgan maxsus harakatlarga, balki umumiy harakatlarga (yugurish, sakrash va hk) ham tegishli.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, futbol texnikasi ostida biz o'yinga tatbiq etilishi mumkin bo'lgan barcha harakatlarni qanday bajarishni tushunamiz.
Futbol texnikasi juda muhim. Birinchidan, to'p bilan bajarilgan harakatlar haqida ma'lumot zarur. Jismoniy tayyorgarlikning etishmasligi hozirgi paytda yashirin bo'lishi mumkin. Taktikani bilish (futbolda oqilona kurash fani) ham ustuvor emas. Biroq, texnikaning asosiy ahamiyatini ta'kidlash uchun, aytib o'tilgan uchta elementni o'zaro bog'lash va ularning ustuvorligini belgilash tavsiya etiladi.
Futbolchi bo'lish uchun siz texnikani puxta o'rganishingiz kerak. Ammo yaxshi futbolchi bo'lish uchun, muhim musobaqalarda qatnashish uchun albatta jismoniy, shuningdek axloqiy-irodali tayyorgarlikka ega bo'lish, futbol taktikasi va strategiyasi bo'yicha nazariy va amaliy bilimlarga ega bo'lish zarur.
Jismoniy holati, taktik variantlarning nozik jihatlari faqat mutaxassis tomonidan sezilib turishi mumkin, ammo tajribali fanat tomonidan to'pning yo'nalishi aniqligi, tepish yoki tepish paytida uning masofa, darvozabon to'pni qabul qilish uslubi va boshqalar tomonidan tajribali fan tomonidan baholanadi. d) Texnikani darhol ko'rish mumkin bo'lganligi sababli, futbolchilar uni bajonidil o'rganib chiqadilar va rivojlantiradilar. O'yinchilar, masalan, taktik yoki jismoniy mashqlardan farqli o'laroq, to'pni boshqarishni yaxshi ko'radilar, ular o'zlarining ehtiyojlarini inobatga olib, qilishni istashmaydi: bunday mashqlar har doim ham ularga quvonch keltirmaydi.
Shuning uchun uy hayvonlarining taktik va hatto jismoniy tayyorgarligiga erishishga intilayotgan murabbiylar qisman to'p bilan mashq bajarish orqali to'g'ri yo'l tutishadi.
Futbol uslubi to'pni urish, to'xtash, dribling va otish.
Oyoq barmoqlari. Harakatsiz to'pni tepaga qarab, 40˚-50˚ burilish burchagi.
O'yinchi to'g'ri chiziqda tezkor harakatni boshlaydi, to'pga yaqinlashganda harakatni tezlashtiradi. Yugurish to'pni urish rejalashtirilgan oyog'idan oldin kelib tushadigan tarzda tuzilishi kerak. Uchish paytida tanasi egilgan. To'p tepish oldidan oxirgi qadamni qo'yadigan oyoq "qo'llab-quvvatlovchi oyoq" deb ataladi va taxminan 10 12 sm orqada va to'pning yon tomoniga 5 10 sm masofada joylashadi.
Dastlab tizzadan ozgina egilgan kaltak oyog'i to'pni oldinga siljish bilan yo'naltiriladi va qo'llab-quvvatlovchi oyog'idan o'tib, keskin tekislanadi.
Ta'sir qilishdan oldin va ta'sirida tizza va oyoq Bilagi zo'r bo'g'inlarda oyoq barmoqlarini bog'lab turish kerak, etikdagi barmoqlar ko'tarilgan va taranglashgan, tovon pastga tushirilgan.
Ish tashlash paytida tanasi egilib qoladi, ba'zan biroz orqaga suyanib tekislanadi. Qo'llab-quvvatlovchi oyoq tizzadan ozgina egiladi. Qarama-qarshi qo'l keskin orqaga qaytadi. O'yinchi ikkinchi qo'lni ko'krak darajasida oldinga olib keladi. Paypoq gorizontal o'qi ostidagi to'p bilan aloqa qiladi. Agar siz to'pig'idan hosil bo'lgan chiziqni, zarba kuchi qo'llaniladigan joyning to'pi va to'pning markazini uzaytirsangiz, bu to'pning chiqib ketish chizig'i bo'ladi. To'pning parvozi tabiati, yo'nalishi va masofasi zarba qayerda va qaysi burchakka etkazib berilganiga bog'liq.
Olib tashlash zarbasi. Olib tashlash zarbasi - futbol texnikasidagi asosiy va eng qiyin narsa. Ushbu zarbada, katta ko'tarish maydonining to'p bilan aloqa qilishi oyoq barmoqlarining zarbasidan ko'ra ko'proq aniqlikni ta'minlaydi.
Belgilangan to'pni to'g'ridan-to'g'ri tushirishdan tepgan to'p; to'p pastga tushadi. O'yinchi yugurishni amalga oshiradi va to'pga yaqinlashganda, tanani oldinga siljitadi. U barqarorlikni ta'minlash uchun qo'llab-quvvatlovchi oyog'ini tizzadan ozgina egib qo'ydi, to'p bilan yonma-yon yondi. Butun tananing qo'llab-quvvatlaydigan oyog'idagi og'irligi. Kaltaklangan oyoq bir sakrab, to'p tomon yuradi. Harakat boshida, bu oyoq tizzada egilgan, kestirib, orqaga yotqizilgan, oyoq Bilagi zo'r emas. Keyin, pastga va oldinga yiqilib, tizzasi pastki oyog'ini tortadi. Oyoq va pastki oyoq tomonidan hosil bo'lgan burchak iloji boricha uzoqroq tutilishi kerak. Siqishni amalga oshirishdan oldin, pastki oyog'i, go'yo tizzasidan bu tomonga qarab turganda, erga tegmaslik uchun keskin oldinga yuguradi. Ta'sir paytida tizzada ozgina egilgan oyoqdagi tana og'irligi. Kaltaklangan oyoq tizzada qo'llab-quvvatlanadigan oyog'idan bir oz ko'proq egiladi. To'p tepish tizzasi to'pdan yuqori.
To'pga yaqinlashganda, ko'tarish cho'zilgan va tarang, pastki oyoq erga burchak ostida tushiriladi. Ta'sirni kuchaytirish uchun tanani to'g'rilaydi. Xuddi shu nomdagi oyoqni qo'llab-quvvatlovchi qo'l oldinga cho'zilib, ko'kragiga egilib, harakatni tugatadi.
Ish tashlashdan so'ng, urilgan oyoq to'satdan oldinga siljishni davom ettiradi, pastki oyoqning holatini saqlab, bir xil burchak ostida ko'tariladi. Ushbu harakat qo'llab-quvvatlaydigan oyoqning egilishi va tos bo'shlig'ining kengayishi tufayli sodir bo'ladi.
To'p pastga tushishi uchun, zarba berish va joylashtirish paytida oyoq va oyoqning to'g'ri holatini kuzatish kerak (ko'tarilish bilan tepish paytida oyoq to'p bilan bir muddat oldinga siljiydi, go'yo to'pni kuzatib borayotganday, shu sababli "joylashtirish" atamasi futbolda qabul qilingan). .
To'pni yuqoriga yo'naltirish uchun qo'llab-quvvatlovchi oyog'ini orqa tomonga qo'yish kerak yoki urish paytida kaltak oyog'ini bir oz yuqoriga ko'tarib, tosni oldinga siljitmaslik kerak.
Yuqorida tavsiflangan zarba futbolchilar orasida "to'g'ridan-to'g'ri zarba" sifatida tanilgan. Agar o'yinchi ko'tarish bilan urganida, oyog'ini to'pga shu qadar yaqinlashtiradiki, to'p o'rtadagi liftga tegmasin (bo'ylama o'qi bo'ylab, u har doim yuklash nayzasiga tushadi), lekin bog'ichning har ikki tomonida bo'lsa, u holda bunday zarba "deb ataladi. liftning ichkarisiga yoki tashqarisiga urish bilan. "
|
