Qishloqxojalik ishlab chiqarishida tutgait o ‘rniga ko‘ra
qishloq
xo'jaligi korxonalarining ishlab chiqarish zaxiralari asosiy va yordamchi
ishlab chiqarish zaxiralariga bo‘linadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida asosiy ishlab chiqarish zaxiralariga
dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlami yetishtirishda ishlatiladigan
urugiiklar, mineral o‘g‘itlar, em-xashak, dori-darmonlar vashu kabi
boshqa materiallar kiradi. Ushbu ishlab chiqarish zaxiralarisiz dehqonchilik
va chorvachilik mahsulotlarini yetishtiiib boimaydi.
Y ordam chi ish lab c h iq a rish z a x ira la rig a dehqonchilik va
chorvachilikda ishlatiladigan turli xo‘jalik materiallari, ehtiyot qismlar,
yoqilg‘ i, moylash materiallari, idish va idishbop materiallar, plenkalar, o‘rov
materiallari va shu kabilar kiradi.
Saqlash usidiga ko‘ra
qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlatiladigan
ishlab chiqarish zaxiralari ochiq va yopiq usullarda saqlanadigan
materiallarga boiinadi. Urugiiklar, mineral o‘g‘itlar, dorilangan don, dori-
dannonlar maxsus joylarida va moslamalarda saqlanadi. Yontoq, karrak,
somon, beda va shu kabi em-xashaklar ochiq joylarda, usti yopiq
ayvonlarda, shuningdek omborlarda saqlanadi.
Kelib tushisli manbalariga ko‘ra
qishloq xo ‘jaligi korxonalarida
ishlatiladigan ishlab chiqarish zaxiralari ularning o ‘zlari tomonidan
yyetishtirilgan hamdachetdan sotib olingan guruhlarga ajratiladi. Yordamchi
ishlab chiqarish boiinmalari tomonidan o‘z maqsadlarida ishlab chiqilgan
ko‘k massa, makkapoya, somon, arpa, bug‘doy, urugiiklar o‘z ishlab
chiqarishidan olingan materiallar hisoblanadi. Ta’minotchilardan,
ta’sischilardan va boshqa tashqi manbalar kelib tushgan ishlab chiqarish
zaxiralari o‘zi ishlab chiqmagan materiallar hisoblanadi.
Ishlab chiqilgan mamlakatiga ko(ra
dehqonchilik va chorvachilik
sohalarida qo‘ llaniladigan ishlab chiqarish zaxiralari mahalliy va xorijdan
keltirilgan ishlab chiqarish zaxiralariga boiinadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlatiladigan har bir ishlab chiqarish
zaxirasini nomi, navi, hosildorligi va boshqa jihatlari bo‘yichatasniflash
hamda hisobga olish zarurati ham mavjud. Bu, chunonchi, urugiik va
o‘g‘itlarga bevosita tegishli. Olinadigan mahsulotning hosildorligi ushbu
ishlab chiqarish zaxiralarining aniq navlariga, sepilgan mineral o‘g‘itlaming
turiga bevosita bogiiqdir. Masalan, g‘allachilikda ishlatiladigan urugiikning
«Elita» navi boshqa navlarga nisbatan hosildorlikni ko‘proq beradi.
Kartoshkaning ayrim mahalliy navlari 60-70 sentnergacha hosil bersa,
uning Gollandiya navi respublikamizning iqlim sharoitida gektariga 400
sentnergacha hosil berishi mumkin. Xuddi shunday chigitning turli navlari
paxtani tez yoki kech pishishiga, shuningdek har chanoqdan turlicha
iniqdorda hosil olinishiga olib keladi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralariga turli
maqsadlarda ishlatiladigan xo‘jalik inventarían v a anjomlari ham kiradi.
Bunday ishlab chiqarish zaxiralari bo‘lib, chunonchi, dehqonchilik va
chorvachilikdako‘p ishlatiladigan ketmon, kurak, panshaxa, tirnagichlar,
xalatlar, qo‘lqoplar, fartuklar, samavar, qozon, o‘choq, kosa vatovoqlar,
bidonlar, flyagalar, xaltalar, ip, arqon, to‘l, brezent va shu kabi ko‘plab
boshqaturdagi xo‘jalik inventarlari va anjomlari hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralarining muhim
turlaridan biri - b u o‘stirishdagi va boquvdagi mollardir. Chorvachilik ishlab
chiqarishida ushbu ishlab chiqarish zaxiralari, bir tomondan ishlab chiqarish
natijasi, ikkinchi tomondan esa, bevosita uning maxsus yo‘nalishi
hisoblanadi. Shu bois ham qishloq xo‘jaligi korxonalarida o‘stirishdagi va
boquvdagi mollar hisobining xususiyatlariga darslikning keyingi qismlarida
alohidato‘xtalamiz. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobining
muhim vazifalaridan biri ishlab chiqarish zaxiralari qiymatini to‘g‘ri baholash
hisoblanadi. Respublikamizning 4-son BHMS «Tovar-moddiy zaxiralar»ga
muvofiq ishlab chiqarish zaxiralarining hisob bahosi, ulaming tannarxi
hisoblanadi. Ishlab chiqarish zaxiralarining tannarxi ulaming kelib tushish
manbaigako‘ra turli elementlardantashkiltopadi. Chunonchi, sotibolingan
ishlab chiqarish zaxiralarining tannarxi o‘z ichiga ulaming sotib olish
baholaridagi qiymatini hamda sotib olishga doir barcha qo ‘shimcha
xaraj atlar (tashib keltirish, boj xona to ‘ lovlari, sertifikatlash, brokerlaming
xizmat haqlari va boshqalar)ni oladi. Sotib olishdata’minotchilarga
to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) summasi ham qishloq xo‘jalik
korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralari qiymatiga qo‘shiladi. Chunki, ular
yyetishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotish bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘ini to ‘lovchilari b o ‘lib hisoblanmaydilar. 0 ‘z ishlab
chiqarishidan olingan ishlab chiqarish zaxiralarining tannarxi ulami ishlab
chiqarish bilan bog‘ liq barcha moddiy, mehnat va boshqa xarajatlardan
tashkil topadi. Bunda ishlab chiqarish zaxiralari bir birligining o‘rtacha
tannarxi kalkulyatsiya qilish yo‘li bilan topiladi.
|
