Monopoliyaning turlari
Davlatning antimonopol siyosati - monopoliyalar faoliyatini
cheklash, tartibga solish va raqobatchilik muhitini vujudga
keltirishga qaratiladi. Bu siyosat o'z ifodasini antimonopol
qonunlarda topadi.
Tabiiy monopoliyalar - iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va
texnologik xususiyatlari taqozo qilib, ular raqobatni qo'llash
mumkin bo'lmagan yoki qiyin bo'lgan sohalarni o'z ichiga
oladi.
■
Suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari.
■
Temiryul transport!.
■
Harbiy - mudofaa majmuasi korxonalari.
Iqtisodiy (sun’iy) monopoliyalar - ishlab chiqarish va
kapitalning to'planishi hamda korxonalarning turli yullar bilan
birlashishi natijasida vujudga keladi.
■
K artel-bir tarmoq korxonalarning ittifoqi bo'lib, uning
ishtirokchilari to'liq iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi,
faqat ishlab chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari
to'g'risida kelishib oladi.
■
S indikat-bir turdagi maxsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalar birlashmasi bo'lib, uning a’zolari ishlab
chiqarish sohasida mustaqilligini saqlab qoladi,
mahsulot
esa sindikat mulki sifatida sotiladi.
■
Trest - ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga
birgalikda egalik qiluvchi korxonalar guruhi bo'lib, foyda
qo'shilgan kapital hajmiga qarab taqsimlandi.
■
Kontsern - bosh kompaniya moliyaviy nazoratida
bo'lgan, turli sohalardagi rasmiy mustaqil korxonalar
uyushmasidir.
146
AQShning antim onopol qonunchiligi
• Sherman qonuni (1890 y) - unda ishlab chiqarish va
savdoni cheklash maqsadida tuzilgan
bitim lar noqonuniy deb
hisoblanadi.
• Kleyton qonuni (1914 y )-is te ’molchilarni narx orqali
kamsitish, majburiy shartnom alar tuzish,
raqobatchi
korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi aksiyalarni sotib olish
taqiqlanadi.
• Seller-Kefover qonuni (1950 y ) - bu qonunda Kleyton
qonuniga o'zgartirish kiritilgan bo'lib,
unda nafaqat raqobatchi
korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi aksiyalarni balki
ishlab chiqarish vositalarini sotib olish ham taqiqlanadi.
Antim onopol faoliyatni tartibga solishning asosiy yo'nalishlari.
• bozorning m onopollashuvini cheklash;
• raqobatchi kom paniyalar qo'shilishini
taqiqlash;
• m onopol narxlar belgilanishini taqiqlash;
• raqobatni madaniylashgan tarzda olib borishni qo'llab-quvvatlash.
O 'zbekiston R espublikasining antim onopol qonunchiligi
• «Monopolistik faoliyatni cheklash to'g'risida» gi qonun (1992 y). Unda
bozorda ataylab
ta q c h illik hosil qilish, narxlarni m onopollashtirish,
ra q o b a tg a to 's q in lik q ilis h va u n in g g 'irro m u s u lla rin i q o 'lla s h
taqiqlanadi.
• «Obyektlarning xo'jalik yurituvchi jam iyatlar va shirkatlar tarkibidan
c h iq is h ta rtib i to ‘g ‘ris id a » g i N izom (1994 y)» U nda o 'z m onopol
m a v q e in i s u iis te ’ m ol q ilg a n m o n o p o lis tik b irla s h m a la rn i b o 'lib
tashlash yoki maydalashtirish ko'zda tutiladi.
• «Iste’m olchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida»
gi qonun
(1996 y). Qonunda g'irrom raqobat va bozorlarga belgilangan talablarga
javob berm aydigan tovarlarni chiqarish taqiqlanadi.
O 'zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshiruvchi
m u a s sa la r
• Moliya vazirligi huzuridagi monopoliyadan
chiqarish va raqobatni
rivojlantirish qo'mitasi (1996 y).
• O'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivoilantirish davlat qo'm itasi._____________________________________
14 7
