|
Qimmatli qog’ozlarning xususiyatlari
|
| bet | 3/4 | | Sana | 31.05.2024 | | Hajmi | 51,06 Kb. | | #258521 |
Bog'liq kurs ishi 6mm.Qimmatli qog’ozlarning xususiyatlari
Qimmatli qog‘ozlarning asosiy (fundamental) xususiyatlariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatarkiradi.Aylanuvchanlik –bu qimmatli qog‘ozning bozorda harid qilinishga va sotilishga, shuningdek, ko‘pchilik hollarda boshqa tovarlar muomalasini osonlashtiruvchi mustaqil to‘lov vositasi sifatida qo‘llanishiga qodirligidir. Barchaga ma‘lum bo‘lgan P –T (pul –tovar), T –P (tovar –pul) metamorfozalarda qimmatli qog‘ozlar ham tovar sifatida, ham pul sifatida qatnashishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar ma‘lum ma‘noda tovar hisoblanadi, u o‘z qiymatiga va iste‘mol qiymatiga ega. Ushbu alohida turdagi tovarning qiymati bir qancha omillarga bog‘liq, masalan, ular tomonidan keltiriladigan daromadning hajmi, ssuda foizining me‘yori, nisbatan yuqori kurs bo‘yicha sotilishi mumkinligi, korxonani boshqarishda ishtirok etish imkoniyati va hokazolar. Qimmatli qog‘ozlarning iste‘mol qiymati shundan iboratki, ular orqali qimmatli qog‘oz egasi o‘z kapitalini oshirish, saqlash, korxonani boshqarishda ishtirok etishdagianiq talablarini qondiradi. Shu bilan birga, ba‘zi holatlarda qimmatli qog‘ozlarning alohida turlari (davlat obligatsiyalari, veksellar) ma‘lum bir qulay vaziyatlarda pul vazifasini –muomila va to‘lov vositasini ham bajarishi mumkin. Ma‘lumki, ayrim mamlakatlarda ko‘chmas mulk, avtomobil va boshqalar bilan hisob –kitob qilish chog‘ida yuqori likvidli davlat obligatsiyalaridan to‘lov vositasi sifatida foydalaniladi.Likvidlilik –bu qimmatli qog‘ozning uning egasi uchun deyarli zarar keltirmagan holda tezsotilish, pul mablag‘lariga aylayaish qudratidir. Likvidlilikka ta‘sir ko‘rsatadigan omillar uchta guruhga: a) umumiqtisodiy omillar; b) mazkur mamlakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini tashkil qilish darajasi bilan bog‘liq omillar; v) emitentning o‘ziga xosxususiyatlari bilan bog‘liq omillar. Umumiqtisodiy omillarga pul muomalasi, iqtisodiyotni davrning u yoki bu bosqichida bo‘lishi, sarmoyadorlar tomonidan to‘lovga qodir talabning mavjudligi, bank hisob –kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi kabilar kiradi. Fond bozorini tashkil etish bilan bog‘liq omillarga imkoniyatli sarmoyadorlarning axborotga ega bo‘lish darajasi, market–meykerlar muassasasining mavjudligi, bir tranzaktsiya qiymatining miqdorini kiritish mumkin. Alohida emitent darajasida qimmatli qog‘ozlarning likvidliligi, avvalo, uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi muddatiga, zararsiz faoliyat ko‘rsatishiga, to‘lanadigan daromadlarning miqdoriga, rivojlanish taxminlari hamda istiqbollariga va hokazolarga bog‘liq. So‘zsiz, bu ma‘noda fond birjalarida baholanadigan qimmatli qog‘ozlar eng yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi tabiiy.Xatar –qimmatli qog‘ozlar (shu jumladan, investitsiyalar bilan) operatsiyalari bilan bog‘liq yo‘qotishlar va muqarrar ravishda ularga xos ehtimollardir. Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga doir xatarlar qandaydir bir operatsiyani bajarishda ko‘pgina tasodifiy omillarning unga ta‘siri tufayli istalgan natijaga ega bo‘lmaslik extimoli bilan bog‘liq. Ushbu bozordagi deyarli har qanday operatsiya uning ishtirokchilari (emitentlar, sarmoyadorlar yoki vositachilar) u yoki bu xatar darajasini o‘z bo‘yniga olishini anglatadi. Endigina o‘zining fond bozorlarini tashkil etayotgan mamlakatlarda bozorlar ishtirokchilari uchun xatarlar bozor munosabatlarining ko‘p yillik tarixiga ega bo‘lgan mamlakatlardagiga qaraganda bir necha marta yuqori. Fond bozoridagi faoliyat xatarning turli xillari bilan bog‘liq. Shuning uchun qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilariga o‘z faoliyatida xatarlarning turli xillarini inobatga olishiga to‘g‘ri keladi, bular: inflyatsiya jarayonlari, tarmoqlar va mintaqalarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq makroiqtisodiy xatarlar; emitentning to‘lovga qodirligi va kredit qobiliyati bilan bog‘liq korxonaning xatarlari; portfelni boshqarish xatarlari va texnikaviy xatarlar, ularga yilinchalik, operatsion, selektiv xatarlar, hisob–kitoblarni tartibga solish bilan bog‘liq xatarlar va hokazolar kiradi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti xatarning har bir turiga qarshi turuvchi sug‘urtalash shakllari va usullarini ishlab chiqdi. Sobiq Ittifoq hududi mamlakatlarida qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bilan bog‘liq xatarlarni sug‘urtalash hozircha etarli darajada rivojlanmagan. Bunday xatarlarni sug‘urtalash qimmatli qog‘ozlar bozori va sug‘urta ishining birlashishidagi eng muhim faoliyat sohalaridan biri hisoblanadi, uni mamlakat amaliyotida juda yaqin yillar ichida o‘zlashtirish vazifasi turibdi.3.Qimmatli qog‟ozlarlarning turlari va tavsifi.Aktsiyalarning mohiyatiAktsiya (frantsuzcha action so‘zidan) –o‘z egasining aktsiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aktsiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘oz.Aktsiya o‘zining faqat unga tegishli sifatlari bilan har xil turdagi qimmatli qog‘ozlar ichida alohida o‘rin tutadi.Eng avvalo bu –amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog‘oz bo‘lib, u uni chiqargan aktsiyadorlik jamiyati amal qilib turgan yil mobaynida muomalada bo‘lishi mumkin. Aktsiya egasi aktsiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda uning mol–mulkini taqsimlashda ishtirok etish xuquqiga ega.Aktsiyalar bo‘yicha olingan daromad –dividend, deb nomlanadi. Dividend, odatda, aktsiyadorlik jamiyatining foydasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar kompaniya hisobot yili natijalariga ko‘ra katga foydaga ega bo‘lsa, unda katta dividend to‘lash imkoniyati bo‘ladi va aksincha. Agarda foyda mutlaqo bo‘lmasa, dividend to‘lanmasligi mumkin. Biroq, umumiy qoidalardan istesno hollar ham mavjud. Bu, masalan, imtiyozli aktsiyalarga tegishli, ular qo‘yiroqda ko‘rib chiqiladi.Odatda, kredit quroli bo‘lgan va kredit munosabatlarini o‘zida aks ettirgan boshqa qimmatli qog‘ozlar turlari (obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, veksellar)dan farqli o‘laroq, aktsiya mulqiy munosabatlarni tartibga soluvchi vositadir. Uning egasi kompaniya aktsiyadorlarining umumiy yig‘ilishida u yoki bu qarorga o‘z ovozini bergan holda aktsiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqiga ega.Aktsiyada ko‘rsatilgan pul summasi nominal qiymat, deb nomlanadi. Aktsiya sarmoyadorga birinchi marta sotilganidan keyin bu qiymat aktsiyaning fond bozoridagi keyingi harakati uchun hech qanday jiddiy ahamiyatga ega emas va ulush sarmoyasi hajmini tavsiflagan holda axborot xususiyatiga ega bo‘ladi. Ko‘pchilik, ayniqsa aktsiyadorlik mulki ustun turadigan (AQSh) mamlakatlarda aktsiyalar ularda nominal qiymat ko‘rsatilmagan holda chiqariladi. Faqat kompaniya ustav sarmoyasi muayyan ulush miqdoriga bo‘linganligi ko‘rsatiladi.Ayrim iqtisodchilar umuman aktsiyaga haridor qancha pul to‘lashga tayyor bo‘lsa, uning narxi shuncha, deb hisoblashadi. Biroqaksariyat mamlakatlarning aktsiyalarida nominal qiymat bari bir ko‘rsatiladi.Aktsiyalarga nominal qiymatning belgilanishi fond bozori endigina rivojlanib borayotgan O‘zbekiston uchun ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Bu, birinchidan, nominal qiymat qimmatli qog‘oz egasiga aynan ruhiy ta‘sir ko‘rsatadi va unga bu oddiygina mavxum majburiyat emas, balki ma‘lum bir miqdordagi mulqiy unvon, deb hisoblashga asos beradi. Bundan tashqari, chiqarilgan aktsiyalarning nominal qiymatidan aktsiyadorlik jamiyatining ustav sarmoyasi vujudga keladi. Aktsiyalarni nominal qiymatisiz chiqarish, shubhasiz, hisobga olishda qiyinchiliklar tug‘dirgan bular edi. Va, nixoyat, aktsiyalarni ikkilamchi boz orda sotishda nominal hamda kurs qiymati o‘rtasidagi ijobiy farq imkoniyatlisarmoyador uchun kompaniyadagi ishlar ahvoliga nisbatan ayrim xulosalarni chiqarish imkonini beradi, bu qimmatli qog‘ozlarni harid qilish haqida qaror qabul qilishda juda muhimdir.Turli mamlakatlarda aktsiyalarning eng kam (minimal) nominal qiymatlari turlicha belgilangan. Hozirgi kunda O‘zbekistonda aktsiyaning nominal narxi 5000 so‘m etib belgilangan. Aktsiyaning bozorda sotiladigan narxi aktsiya kursi, deb nomlanadi. Bu aktsiyalar bahosining asosiy shaklidir. Ushbu narx aktsiyaning real qiymatini belgilab beradi. Aktsiyalar kursi aktsiya bo‘yicha olinadigan dividendga bevosita bog‘liq bo‘lsa, ssuda foizining me‘yoriga nisbatan teskari munosabatda bo‘ladi. Aktsiyalar kursi –bu kapitallashtirilgan dividend bo‘lib, u pul sarmoyasi summasiga tenglashtiriladi, ushbu kapital bankka qo‘yilgan yoki qarzga berilgan holda aktsiya bo‘yicha olinadigan dividendga teng miqdorda daromad keltiradi. Kurs bahosiga, dividend va qarz me‘yoridan tashqari, boshqa omillar ham ta‘sir ko‘rsatadi, bu haqda keyinroq so‘z yuritiladi.O‘zbekiston qonunchiligida aktsiyalarning har xil turlari –oddiy va imtiyozli, egasining nomi yozilgan va "ko‘rsatuvchi egalik qiladigan", shuningdek, kumulyativ aktsiyalarning ta‘rifini uchratish mumkin. Biroq mazkur bobda qayd etilgan aktsiyalarningboshqa turlari amalda bo‘lish xuquqiga ega emasligini anglatmaydi. Ularni chiqarish, muomalada bo‘lishi va so‘ndirish shartlari, shuningdek, alohida o‘ziga xos xususiyatlari aktsiyadorlik jamiyati ning tashkil etilishida uning ta‘sis hujjatlarida ko‘rsatilishi mumkin.Qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qog‟ozlarObligatsiyalarObligatsiya (lotincha obligatio so‘zidan, majburiyat) –obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulqiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada nazarda tutilgan muddatda olishga, obligatsiyaning nominal qiymatidan qayd etilgan foizni olishga bo‘lgan huquqini yoxud boshqa mulqiy huquqlarini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog‘oz.Soddaroq qilib aytganda bu uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog‘ozning nominal qiymatini unda ko‘rsatilgan muddatda belgilangan (qat‘iy) foiz to‘langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog‘ozdir.Aktsiyadan farqli ravishda obligatsiya emitentning mol–mulkiga nisbatan mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz berish va boshqarish xuquqini bermaydi. Obligatsiya –bu bir shaxsning (sarmoyador –kreditorning) boshqa bir shaxsga (emitent –qarzdorga) mablag‘larni yilinchalik foydalanish uchun berganligi (kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar ma‘lum muddatga chiqariladi va so‘ndirilishi shart. Emitentning faoliyati tugatilgan yilda ularning egalari qimmatli qog‘ozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda an‘anaviy tarzda ustunlikka ega bo‘ladi.Emitentning xususiyatiga ko‘ra obligatsiyalar quyidagi uchta katta guruhga bo‘linadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korxonalar obligatsiyalari.
Davlat obligatsiyalariDavlat qimmatli qog‘ozlari -O‘zbekiston Respublikasining g‘azna majburiyatlari va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan organ tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari.Davlat obligatsiyalari monopolistik kapitalizmgacha bo‘lgan davrda paydo bo‘ldi. Obligatsiyalar o‘zida kredit munosabatlarini aks ettiradi, bunda davlat qarzdor, aholi yoki korxona va tashkilotlar kreditor sifatida ishtirok etadi (davlat krediti). Bugungi kunda davlat obligatsiyalari obligatsiyalarning eng keng tarqalgan turidir. Davlat obligatsiyalari emissiyasini hukumat, aksariyat hollarda, davlat byudjeti taqchilligini qoplash maqsadida amalga oshiradi. Bevosita davlat obligatsiyalari operatsiyalari bilan kredit muassasalari shug‘ullanadi. Foizlarni to‘lash manbasi –davlat xazinasiga korxonalardan soliq ko‘rinishida kelib tushadigan, amalga oshirilgan qo‘shimcha qiymatdir. Davlat obligatsiyalari, odatda, mamlakatning mol–mulki, boyligi bilan kafolatlangan va shuning uchun ham investitsiya aktivlarining eng ishonchli turi hisoblanadi. Davlat obligatsiyalari bo‘yicha olingan daromadlar soliqqa tortilmaydi. Shuning uchun ular bo‘yicha foiz stavkalari korporatsiyalarning eng birinchi darajali obligatsiyalari bo‘yicha to‘lanadigan foiz stavkalariga qaraganda past. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jami davlat qarzining katta qismini aynan turli yilrlarda chiqarilgan obligatsiyalar tashkil etadi.Sobiq Ittifoq davridagi adabiyotlarda kapitalistik davlat kreditining mavjudligi tegishli mamlakatlar hukumatlari tomonidan o‘zining harbiy va boshqa noishlab chiqarish harajatlarini qoplash zarurati bilan bog‘liq, deb ko‘rsatilar edi. Bunday hollarga deyarli hamma yilrlarda bir salbiy baho berilar edi. Shuni ta‘kidlash lozimki, yuqorida aytilgan harajatlar har qanday davlat byudjetining majburiy unsuri hisoblanadi.Davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini tashkil qilish va uning rivojlanishi o‘zining salbiy holatlari bilan birga, deyarli hamma yilda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar uchun kreditdan davlat byudjeti daromadarini shakllantirishning manbasi sifatida foydalanish va bu bilan xo‘jalikni moliyalashtirishning resurs salohiyatini kengaytirish imkonini berdi.Davlat qimmatli qog‘ozlari bilan turli operatsiyalar qilish, masalan, ularni kredit tizimi ishtirokida ochiq bozorda sotib olish yoki sotish yordamida ko‘pchilik zamonaviy kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini pul –kredit jihatdan tartibga solishga erishiladi. Aholi hamda korxonalar uchun davlat majburiyatlarini harid qilish o‘z omonatlari va jamg‘armalarini nisbatan ishonchli saqlash shakli hisoblanadi. Bu qandaydir darajada o‘zini inflyatsiya jarayonlari ta‘siridan chegaralash imkonini beradi.Munitsipal obligatsiyalar (mahalliy zayomlar obligatsiyalari)Bunday obligatsiyalarning emitentlari sifatida O‘zbekiston Respublikasining milliy –davlat va ma‘muriy –hududiy tuzilmalarining hokimiyat idoralari qatnashishi mumkin. Obligatsiyalarni chiqarish to‘g‘risidagi qaror davlat hokimiyatining mahalliy idoralari: Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, shaharlar, tumanlar hokimiyatlari tomonidan qabul qilinadi.Munitsipal obligatsiyalarni chiqarishning eng asosiy masalalaridan biri –bu ularni ta‘minlash masalasidir. Shunga ko‘ra ular qoplanishning quyidagi asosiy manbalari bilan chiqarilishi mumkin:Qarzlarni to‘lash to‘g‘risidagi umumiy majburiyat zamirida. Bunday obligatsiyalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishi hokimiyat idorasining obligatsiyalarning keyingi so‘ndirilishi va ular bo‘yicha foizlar to‘lanishi uchun mahalliy byudjetning qandaydiraniq manbalarini biriqtirmasdan soliqlar, bojlar, ijara to‘lovlari va boshqa to‘lovlarni undirishga qodirligi bilan ta‘minlanadi.Soliq qudrati chegaralangan qoplashning umumiy majburiyati zamirida. Ushbu holatda davlat hokimiyati idoralari mahalliy byudjetga tushumlarning qaysi bir turi hisobiga kelajakda obligatsiyalar egalari oldidagi majburiyatlarning bajarilishi ta‘minlanishini belgilaydi.Maqsadli tushumlar zamirida. Obligatsiyalarni chiqarish shartlarida aniq loyixa ko‘rsatiladi, uni amalga oshirishga qimmatli qog‘ozlarning haridorlaridan olingan mablag‘lar yo‘naltiriladi va u obligatsiyalarning egalari oldidagi majburiyatlarning bajarilishi uchun ma‘lum daromadlar keltirishi lozim. Bu munitsipal mulk ob‘ektlari (aeroportlar, vokzallar, bunda terminaldan foydalanganlik uchun to‘lov so‘ndirish manbasi hisoblanadi), mahalliy elektr stantsiyalari, gaz o‘tkazgichlar, suv o‘tkazgichlar, issiq suv o‘tkazgichlar, yo‘llarning qurilishi (to‘lov manbasi ko‘rsatilgan xizmatlar va foydalanish xuquqi uchun muayyaniste‘molchilar tomonidan to‘langan to‘lovlar), kasalxonalar, istiroxat bog‘lari, o‘yingohlar, munitsipalitet (hokimiyat)ning boshqa to‘lovli jamoat ob‘ektlarining qurilishi bo‘lishi mumkin.Bunday qimmatli qog‘ozlarni chiqarish shartlarida keladigan daromadlarning qaysi qismi obligatsiyalar egalari oldidagi majburiyatlarni so‘ndirishga va qaysi biri daromadlar keltirayotgan ob‘ektdan foydalanishning joriy harajatlarini qoplashga hamda munitsipalitetga yo‘naltirilishi haqida kelishib olinadi.Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda munitsipal obligatsiyalar, odatda, banklar, nufuzli firmalar kafolati ostida chiqariladi va birinchi darajali aktsiyalar darajasida baholanadi.Ular juda ommabop bo‘lib, eng foydali investitsiya aktivlaridan biri hisoblanadi.Korxonalar obligatsiyalariKorporativ obligatsiyalar -ochiq aktsiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan obligatsiyalar.Korxonalar obligatsiyalari tijorat krediti va munosabatlarining asosiy quroli bo‘lib, unda bir turdagi korxonalar qarzdorlar, boshqa korxonalar yoki aholi esa, kreditorlar bo‘lishadi.Korxonalar obligatsiyalari sanoat korxonalarini kreditlash jarayonlarida, ya‘ni banklar berilgan kreditlarga qarshi ulardan yanada mayda summalarga bo‘lingan qarz majburiyatlari (obligatsiyalar)ni olgan yillarda paydo bo‘ldi. Sanoat obligatsiyalari o‘rniga beriladigan bunday kredit ko‘pincha bank kreditining boshqa turlariga qaraganda arzonroq bo‘lgan. Sanoat obligatsiyalari bo‘yicha, odatda, ancha yuqori foizlar to‘lanar edi. Chunki obligatsiyalar bo‘yicha foiz to‘lovlarini korxonaning soliqqa tortiladigan foydasidan chiqarib tashlash mumkin bo‘lib, aktsiyalar bo‘yicha dividendlar esa, soliqqa tortilar edi.Moliyalash vositasi sifatida obligatsiyalar o‘zlarining ustun tomonlari bilan bir qatorda kamchiliklariga ham ega. Sanoat obligatsiyalari bo‘yicha qat‘i foiz kompaniya uchun doimiy harajatlarning o‘sishini anglatadi. Tanglikka uchragan davrlarda bunday harajatlar dividendlardan farqli ravishda, emitent uchun juda sezilarlidir, chunki dividendlar kompaniyaning daromadlariga qarab ancha past darajada belgilanishi yoki umuman to‘lanmasligi ham mumkin.Belgilangan daromadga ega bo‘lgan korxonalar obligatsiyalarining jozibadorligi shunda namoyon bo‘ladiki, ular aktsiyalardan farqli o‘laroq, o‘z nominal qiymatidan past bo‘lgan kursda sotilishi mumkin, masalan, 1000 so‘m o‘rniga 970 so‘mga. Narxning bunday arzonlashuvi dizajio deb nomlanadi. Shuningdek, obligatsiyalarni so‘ndirish nominal bo‘yicha emas, balki ancha yuqori bo‘lgan bozor narxida o‘tkazilishito‘g‘risida kelishuvga erishish ham mumkin, masalan, 1000 so‘m o‘rniga 1025 so‘mdan. Ustama xaqi, yoki ajio obligatsiyalarning tegishli muddatida (foizli to‘lovlar bilan bir qatorda) qo‘shimcha daromadni o‘zida namoyon qiladi.Rendit (rendite) –obligatsiyalarning umumiy daromadi obligatsiyalar shartlarini baholashda muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Odatda, omonatchilar mazkur qimmatli qog‘ozlarni ularning nominalidan farq qiladigan narxda harid qilishadi. Shuning uchun rendit (daromad) va obligatsiya bo‘yicha nominal foiz bir –biridan katta farq qilishi mumkin.G’azna majburiyatlariO‘zbekiston Respublikasining g‘azna majburiyatlari -emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar egalari O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjetiga pul mablag‘lari kiritganliklarini tasdiqlovchi va bu qimmatli qog‘ozlarga egalik qilishning butun muddati mobaynida qat‘iy belgilangan daromad olish huquqini beruvchi emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar.O‘zbekistonda g‘azna majburiyatlarining quyidagi turlari chiqariladi:Uzoq muddatli –5 va undan ortiq yil muddatga chiqarilishimumkin (xalqaro amaliyotda ular BOND degan nomni olishgan).O‘rta muddatli –1 yildan 5 yilgacha bo‘lgan muddatga chiqariladigan (NOTE)Qisqa muddatli –1 yilgacha, 3, 6 va 9 oygacha bo‘lgan muddatgachiqariladigan (BILL).―Uzoq muddatli va o‘rta muddatli xazina majburiyatlarini chiqarish to‘g‘risida‖gi qaror O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan, qisqa muddatlilarni chiqarish qarori esa –Moliya vazirligi tomonidan qabul qilinadi.O‘z tabiatiga ko‘ra xazinamajburiyatlari davlat obligatsiyalariga juda yaqin. Amalda xazina majburiyatlari jismoniy shaxslar uchun chiqariladigan davlat obligatsiyalaridan boshqa narsa emas, ular bo‘yicha daromadlarni qimmatli qog‘ozlarga egalik qilishning butun muddati davomida olish mumkin.Depozit sertifikatlariDepozit sertifikati (ingl.Certificate of deposite) –bankka qo‘yilgan omonat summasini va omonatchining (sertifikat saqlovchining) omonat summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdanyoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz.Depozit sertifikatlari 60–yillardan boshlab AQSh va Buyuk Britaniyada omonat depozit guvohnomasining bir turi kredit muassasasiga pul qo‘yilganligini tasdiqlovchi hujjat sifatida faol taraqqiy etdi. Ushbu hujjat orqali omonat talab qilib olinishi mumkin. Yuqorida qayd etilgan mamlakatlarda muddatli muomalada bo‘ladigan depozit sertifikatlarini chiqarish keng tarqaldi, ular omonatchilar tomonidan dilerlarga emas, balki bankka foizlarning yo‘qotilishi bilan sotilishi yoki o‘tkazma yozuvlar yordamida bir shaxsdan ikkinchi shaxsga qayta sotilishi mumkin. Bunday sertifikatlar AQShda yirik summalarga chiqariladi. 100 mingdan 1 mln.dollargacha. Sarmoyador sifatida yirik korxonalar, horijiy omonatchilar, mahalliy xokimiyat idoralari ishtirok etishi mumkin. Sertifikatlar ayniqsa ularni soliq to‘lashga qabul qilinishi tufayli juda ommabop bo‘lib qoldi.
O‘zbekistonda mustaqillikka erishilganidan keyin 1994 yildan boshlab sertifikatlar ikki turda chiqarila boshlandi:depozit sertifikatlari –yuridik shaxslar uchun, 1 yilgacha muddatga;depozit (jamg‘arma) sertifikatlari –jismoniy shaxslar uchun, 3 yilgacha muddatga.Sertifikatning muomalada bo‘lish muddati berilgan sanadan boshlab uning egasi omonatni talab qilib olish xuquqini oladigan sanagacha hisoblanadi. Agar sertifikat bo‘yicha depozit va omonatni olish muddati kechiktirilsa, u holda bunday sertifikat u bo‘yicha talab qilib olinadigan hujjat hisoblanadi, ushbu sertifikat bo‘yicha bank uning egasining birinchi talabiga ko‘ra zudlik bilan unda ko‘rsatilgan summani to‘lash majburiyatini oladi,Bank sertifikatni muddatidan oldin to‘lovga taqdim etilishi extimolini nazarda tutishi mumkin.Bunday hollarda bank tomonidan oldindan, sertifikatni berish yilida belgilangan sertifikatning unda yozib qo‘yilgan qiymati va pasaytirilgan stavka bo‘yicha foizlar to‘lanadi. Sertifikat egasiga sertifikatning muomalada bo‘lish muddati tugashi bilan uningegasiga tegishli bo‘lgan dastlab chiqarish va muomalada bo‘lish shartlarida belgilangan stavka bo‘yicha foizlar emitent bank tomonidan, ushbu sertifikat harid qilingan yildan qat‘i nazar, to‘lanishi lozim.Sertifikatlar bir martalik qilib ham, seriyali, egasining nomi yozilgan va ko‘rsatuvchi egalik qiladigan turlarda ham chiqarilishi mumkin.Sertifikatni chiqaruvchi bank Markaziy bank bilan kelishgan holda unga boshqa qo‘shimcha shartlar va rekvizitlarni kiritishi mumkin. Sertifikat blankida chiqarish va muomalada bo‘lishining barcha shartlari (sertifikat bo‘yicha talab qilish xuquqini boshqa shaxsga berish shartlari va tartibi) ko‘rsatilishi zarur. Agarda sertifikat bilan uning blankida ko‘rsatilgan shartlarda nazarda tutilmagan operatsiya amalga oshirilgan bo‘lsa, unda bunday operatsiya xaqiqiy emas, deb hisoblanadi.VeksellarVeksel (nemischa Wechsel so‘zidan) –veksel beruvchining yoki vekselda ko‘rsatilgan boshqa to‘lovchining vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan summani to‘lashga doir shartsiz majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz.Oddiy veksel (solo veksel) –bu qarzdorning (veksel beruvchining) muayyan pul summasini ko‘rsatilgan muddatda kreditorga (birinchi oluvchisiga) to‘lash majburiyatini ifodalovchihujjat.O‘tkazma veksel (tratta) –bu veksel beruvchi kreditor(trassant)ning qarzdor(trassat)ga ma‘lum pul summasini ko‘rsatilgan muddatda uchinchi shaxs birinchi oluvchi(remitent)ga to‘lashi buyrug‘ini ifodalovchi hujjat.O‘tkazma veksel, agar u qarzdor –trassat tomonidan aktseptlanmagan bo‘lsa, qonuniy kuchga ega bo‘lmaydi. Aktsept (to‘lash uchun rozilik) yozma ravishda vekselning ustki tomonida amalga oshiriladi.] Aktsept umumiy yoki chegaralangan (qisman) bo‘lishi mumkin. Qismli aktsept –bu qarzdorning veksel valyutasi bir qismini to‘lash uchun yozma ravishdagi roziligidir. Veksel aktseptlanmagan hollarda yoki u bo‘yicha to‘lovdan bosh tortilsa, veksel bo‘yicha da‘vo qilinishi mumkin. Bunda uning egasida veksel bo‘yicha majburiyatga ega bo‘lgan oldingishaxslarga regress, ya‘ni qaytarma talab tartibida to‘lash xuquqi paydo bo‘ladi.Veksel majburiy rekvizitlarga ega bo‘lishi lozim, ulardan hech bo‘lmaganda bittasining yo‘qligi vekselni haqiqiy bo‘lmasligiga olib keladi.O‘tkazma vekselning oddiy vekseldan asosiy farqi shundan iboratki, u qimmatliklarni bir shaxs ixtiyoridan boshqa shaxs ixtiyoriga o‘tkazish uchun mo‘ljallangan.O‘tkazma vekselning mazmunidan shu narsa kelib chiqadiki, u bo‘yicha majburiyat trassat (to‘lovchi) uchun faqat u veksel (aktsept)ni qabul qilgan yildan boshlab paydo bo‘ladi. Aks holda trassat veksel beruvchi uchun mutlaqo begona shaxs bo‘lib qoladi. Bundan kelib chiqib, veksel bo‘yicha pullarni oluvchilar oldindan, to‘lov muddati kelgunga qadar to‘lovchining vekselni to‘lashga bo‘lgan munosabatini aniqlashi mumkin. Bu maqsadga vekselni trassatga uni aktseptlash, demak, o‘z zimmasiga to‘lovni amalga oshirish majburiyatini olish taklifi bilan taqdim etish yo‘li orqali erishiladi.Shu bilan birga, vekselni aktseptga taqdim etish veksel egasi trassat va trassantning qodirligiga ishongan hollar uchun majburiy hisoblanmaydi. Veksel aktseptga istalgan yilda, veksel berilgan kundan boshlab to to‘lov muddati boshlanadigan yilgacha taqdim etilishi mumkin. Veksel hatto to‘lov muddatidan keyin ham aktseptga taqdim etilishi hamda aktseptlanishi mumkin va trassat u bo‘yicha vekselni muddatigacha qabul qilgandek javob beradi.Odatda, veksel aktseptga banklar tomonidan to‘lovchining manzili bo‘yicha taqdim etiladi. Trassat unga veksel birinchi martataqdim etilganidan bir kundan so‘ng uni ikkinchi marta taqdim etilishini talab qilish huquqiga ega. Agar u ushbu muddatdan so‘ng qabul qilinmasa, u holda veksel qabul qilinmagan hisoblanadi. Trassat vekselni aktsept uchun o‘zida qoddirishni talab qilish huquqiga ega emas.Aktsept, odatda, vekselning ustki tomoni chap qismida belgilanadi va to‘lovchining imzosi majburiy ravishda qo‘yilgan holda "aktseptlangan", "qabul qilindi", "to‘layman" so‘zlari bilan ifodalanadi. Vekselning ustki tomonidagi oddiy imzo ham vekselning qabul qilinganligini anglatadi.Veksel istalgan summaga 3 oy muddatgacha, istisno hollarda esa –6 oygacha yozilishi mumkin. U "belgilangan kunga" yoki "tuzilgan kundan qandaydir yilga" mudddt bilan berilishi mumkin. Agar vekselda muddat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u taqdim etilganda to‘lanishi lozim bo‘lgan veksel sifatida ko‘rib chiqiladi. To‘lov muddati kelib, veksel taqdim etilgan yilda veksel beruvchi unda ko‘rsatilgan summani veksel egasiga to‘lashga majbur, shundan so‘ng ikki kunlik muddatda veksel berilganligini ro‘yxatga olgan bankka veksel bo‘yicha to‘lov amalga oshirilganligi haqida xabar berishi kerak. Agar veksel muddatida to‘lanmagan bo‘lsa, bank qarzdor korxonaning hisobraqamiga kelib tushadigan pul mablag‘larini veksel bo‘yicha majburiyatlarni qoplash hisob raqamiga o‘tkazish huquqiga ega.Hosilaviy qimmatli qog’ozlar va ularning xususiyatlariHosilaviy qimmatli qog‘ozlarning umumiy tushunchasiQimmatli qog‘ozlarning hosilalari -o‘z egalarining boshqa qimmatli qog‘ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning optsionlari, qimmatli qog‘ozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog‘ozlarHosila qimmatli qog‘ozlar (HQQ) –bu shartnomalar bo‘lib, ular bo‘yicha bir tomon qimmatli qog‘ozlarning ma‘lum bir miqdorini ma‘lum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Ko‘pincha bazis aktivi (ya‘ni shartnoma asosida yotuvchi qimmatli qogoz) sifatida aktsiyalar va obligatsiyalar ishtirok etadi.O‘zbekistonda xosila qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ular muomalada bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Hosila qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ularning muomalada bo‘lishi haqidagi Nizomga muvofiq respublika hududida faqat ularning negizida akdiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog‘ozlari yotadigan xosila qimmatli qog‘ozlar chiqarilishi mumkin. Mazkur xosila qimmatli qog‘ozlarning emissiya risolasi davlat ro‘yxatidan o‘tishi va belgilangan tartibda ro‘yxatga olish raqamiga ega bo‘lishi lozim.Hosila qimmatli qog‘ozlarning emitenti –bu HQQni chiqaruvchi va ushbu qimmatli qog‘ozlar egalarining oldida ular bo‘yicha o‘z nomidan majburiyatga ega bo‘lgan yuridik shaxsdir. Hosila qimmatli qog‘ozlarni chiqarish to‘g‘risidagi qaror uni chiqarish vakolatiga ega bo‘lgan emitentning boshqaruv idorasi tomonidan qabul qilinadi. Hosila qimmatli qog‘ozlar naqd hamda naqdsiz shakllarda chiqarilishi mumkin. Naqdsiz shaklda chiqarilgan hollarda ular global sertifikat HQQning naqdsiz shaklidagi butun nashrini (yoki bir qismini) tasdiqlovchi va depozitariyda saqlanadigan, shuningdek, bir martalik sertifikat uchun talab etiladigan barcha rekvizitlar, HQQ nashri emissiyasi va muomalasining umumiy shartlari ro‘yxatini o‘z ichiga olgan hujjat bilan rasmiylashtiriladi.Hosila qimmatli qog‘ozlar optsionlar, fyucherslar va varrantlar ko‘rinishida chiqarilishi mumkin.Optsion (nemischa option co‘zidan) –emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qog‘ozlarini optsionda ko‘rsatilgan muddatda qat‘iy belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog‘oz.Optsionning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli qog‘ozning o‘zini harid qilmaydi, balki uni sotib olish yoki sotish huquqiga ega bo‘ladi. Bunda u o‘zining harid qilish yoki sotish xuquqidan foydalanishi yo bo‘lmasa, undan voz kechishi mumkin.
𝐿𝑎𝑧𝑖𝑧 𝑃𝑜̃𝑙𝑎𝑡𝑜𝑣, [27/05/2024 10:26]
Optsion shartnomasida ikki tomon ishtirok etadi optsion haridori (egasi) –ma‘lum miqdordagi qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yoki sotish xuquqiga ega bo‘ladigan shaxs hamda sotuvchi (ustiga yozuvchi) –tegishli ravishda ushbu qimmatli qog‘ozlarni sotish yoki harid qilish majburiyatini o‘z zimmasiga oluvchi shaxs.Barcha optsionlar ikki xilga bo‘linadi. Harid qilish uchun optsion "kolloptsion" (sall) va sotish uchun optsion –po‘toptsion (rut). Harid tsilish optsioni (sall) kelajakda xosila qimmatli qog‘oz tomonidan belgilangan shartlarda bazis aktivini sotib olish xuquqini beradi. Sotish optsioni (rut) o‘z egasiga kelajakda bazis aktivini hosila qimmatli qog‘oz shartlariga muvofiq sotish xuquqini beradi.Optsion va fyuchers savdolarining negazida olibsotarlik manfaati, qimmatli qog‘ozlar kursining ko‘tarilishi yoki pasayishidan pul ishlab olishga intilish yotadi.O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq, optsionlar ular emitentining ilgari chiqarilgan shaxsiy qimmatli qog‘ozlarini ham, uchinchi shaxslar qimmatli qog‘ozlarini ham harid qilish yoki sotish xuquqini tasdiqlashi mumkin. Bazis aktivi emitentning birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan shaxsiy qimmatli qog‘ozlaridan iborat bo‘lgan optsionlarning chiqarilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.Varrant –bu uning egasi ma‘lum muddat davomida yoki ma‘lum bir kunda varrantlar emitenti tomonidan dastlabki chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni harid qilish huhuqini olganligini tasdiqlovchi hujjat. Shunday qilib, varrantlarni chiqarish bazis aktivini tashkil etuvchi qimmatli qog‘ozlarni chiqarish bilan bog‘lanadi. Varrantning bazis aktivi bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning bir nashri faqat varrantning bitta nashriga xuquq beradi.Varrantlar muomalaga chiqarilgan va uchinchi shaxslarning qo‘lidabo‘lgan yoki emitentning o‘zi tomonidan sotib olingan qimmatliqog‘ozlar bo‘yicha chiqarilishi mumkin emas. Bazis aktivining bahosi qimmatli qog‘ozlar nominalidan past bo‘lgan varrantlarnin gemissiyasi taqiqanadi (obligatsiyalar bundan mustasno).Varrant emitentlari varrantlarning dastlabki egalariga ularni harid qilish uchun teng narx shartlarini ta‘minlashi kerak. Varrantlar egalari uchun qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish narxi ushbu qimmatli qog‘ozlarni varrantlar egasi bo‘lmagan sarmoyador tomonidan joylashtirilishi narxidan farq qilishi mumkin. Varrantlar bilan operatsiyalar qimmatli qog‘ozlarning birja va birjadan tashqari bozorlarida bajarilishi mumkin.Qimmatli qog‘ozlarga doir fyuchers (futures) -o‘zida nazarda tutilgan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli qog‘ozlarni qat‘iy belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog‘oz. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qog‘ozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin.Fyucherslarning asosiy belgisi –narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma bo‘yicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir qo‘ldan boshqa qo‘lga zudlik bilan o‘tkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslar yordamida qonun bilan kafolatlangan majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. Fyuchersning o‘ziga xos belgisi shundan iboratki, ular mazkur qimmatliklar (sotuvchilarda yoki umuman) ayni yilda bormi yoki yo‘qmi, undan qati nazar, sotilishi mumkin.Fyucherslarning optsionlar bilan o‘xshash tomoni shundaki, ularning ikkalasi ham fond boyliklarini kelajakda sotib olish imkonini beradi. Farqlarga kelsak, ular quyidagilardan iborat:Fyucherslar oldi–sotdi hujjati sanalmaydi; fyuchers fond boyliklarini etkazib berish qatiy majburiyatidir. Fyuchers belgilangan muddat tugashi bilan majburiy hisob –kitobni talab qiladi.Fyuchers bo‘yicha xatar, optsionnikiga qarganda ancha yuqori, chunki fyuchers haridori optsion haridoridan farqli o‘laroq, optsion bo‘yicha yo‘qotilgan mukofotga qaraganda ancha katta summani yo‘qotishi mumkin.Fyuchers shartnomasining shartlari andozalidir. Fyuchers shartnomasining narxi birja kimoshdi savdolarida talab va taklif muvozanatining natijasi sifatida belgilanadi. Fyuchers bitimlari bo‘yicha hisob–kitoblar, odatda, fyuchers bilan savdo qiluvchilar (sotuvchilar va haridorlar)ning hisob raqamlari ochilgan birjalarning kliring palatalari orqali amalga oshiriladi.
O‘zbekistonning qonun hujjatlariga ko‘ra, fyuchers –bu ma‘lum qimmatli qog‘ozlarni shartnomada belgilangan narxda ma‘lum kelajak sanada sotib olish yoki sotish uchun so‘zsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog‘oz (shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qog‘oz bo‘lgan fyucherslarni chiqarishga yo‘l qo‘yilmaydi. Fyucherslar fyuchers emitentining o‘zi tomonidan yoki uchinchi shaxslar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni harid qilish yoki sotish majburiyatini tasdiqlaydi. Fyucherslar o‘z xuquqini amalga oshirishdan bosh tortishni nazarda tutuvchi optsionlardan yoki varrantlardan farqli ravishda, ijro etish uchun majburiydir. Fyuchers egasi yo qimmatli qog‘ozlarni etkazib berishi yoki uni keyingi muomalada bo‘lishi uchun qontr agentga sotishi lozim.
|
| |
