Tafakkur ziyosi

раздела 
и 
соответственно, 
болшим 
запасом 
свободной поверхностной энергии
2
на 
границе раздела фаз. Это приводит к 
термодинамической неустоичивости этих 
систем. В силу этого в них постоянно 
происходят самопроизволные процессы, 
1 Гельфман, М.И. Коллоидная химия: Учебник / М.И Гельфман, О.В Ковалевич, В.П. Юстратов. - СПб.: Лань, 2010.
2 Кругляков, П.М. Физическая и коллоидная химия. Практикум: Учебное пособие / П.М. Кругляков, А.В. Нуштаева, Н.Г. Вилкова и др. - СПб.: Лань, 2012. - 208 c.
3 Кудряшева, Н.С. Физическая и коллоидная химия: Учебник и практикум для СПО / Н.С. Кудряшева, Л.Г. Бондарева. - Люберцы: Юрайт, 2016.
4 Белик, В.В. Физическая и коллоидная химия: Учебник / В.В. Белик. - М.: Академия, 2015. -
5 Вережников, В.Н. Коллоидная химия поверхностно-активных веществ: Учебное пособие / В.Н. Вережников, И. Гермашева. - СПб.: Лань, 2015.
направленные на уменшение поверхности 
раздела фаз, ведущие к агрегации 
частиц твердой фазы и коагуляции 
системы.Глинистые суспензии являются 
кинетически неустоичивыми вследствие 
действия 
гравитационных 
сил 
и 
агрегативно неустоичивыми, благодаря 
силам молекулярного взаимодействия 
между частицами. П.А.Ребиндер и др
3
. 
указывают, что основным свойством 
глинистой суспензии является способност 
к 
образованию 
пространственной 
структуры. на этот процесс существенное 
влияние 
оказывают 
концентрация 
твердои фазы, конфигурация частиц, 
дисперсности их поверхностные или 
ионообменные свойства.одновременно с 
чисто механическим диспергированием 
начинаются 
процессы 
физико-
химического взаимодействия глинистых 
минералов с водои: набухание, обмен 
катионами и адсорбция
4
. Глинистые 
минералы, как водные силикаты со 
слоистыми и цепочечными решетками, 
состоят из слоев кремнекислородных 
тетраэдров[SiO4]4- и алюмосиликатных 
октаэдров, реже тетраэдров, наиболее 
ванными и широко распространенными 
группами 
минералов 
являются: 
монтмориллонит, каолинит, гидрослюда, 
палыгорскит
5
. Принадлежност глин к 
той или иной минералогической группе 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

169 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
может характеризоватся молекулярным 
соотношением 
SiО2: 
R203,где 
R203 
так называемые полуторные окислы, 
включающие сумму Al2O3 и Fe2O3 это 
соотношение 
для 
монтмориллонита 
колеблется в пределах 4-7, гидрослоды 
3-4, каолина - 2-3, палыгорскита 2,1-
2,5. Чем болше это отношение, тем 
силнее 
проявляются 
гидрофилные 
свойства глинистых пород , тем силнее 
набухаемост 
глин 
Исследование 
процессов набухания глин различного 
минералоги-ческого состава показало,что 
наиболшей 
набухаемостю 
отличартся 
монтмориллонитовые 
глины. 
Это 
объясняется двумя явлениями:молекул 
воды 
между 
плоскостями 
решетки 
глинистого минерала и капиллярным 
всасыванием воды внутр кристалла 
глины. 
Набухание 
монтмориллонита 
связано в первую очеред с увеличением 
межпакетного 
расстояния. 
Каолин 
обладает наименшей набухаемостю,объем 
набухания соответствует примерно общей 
пористости образца.
По 
мере 
образования 
новых 
поверхностей контакта глиныи с водой 
происходит диссоциация глинистых частиц 
на 
крупные 
анионы,представляющие 
собой 
основную 
кристаллическую 
част минерала, и катион, состоящий из 
металлов обменного комплекса, Р.Кунин 
и Р.Майер связывают явление катионного 
обменасо строением кристаллических 
структур глинистых частиц и объясняют 
его изоморфным замещением катионов 
кристаллической 
решётки 
на 
ионы 
раствора. Причём, в обмен вступают 
толко те ионы, размеры которых не 
позволяют им диффундироват через поры 
кристаллической структуры. при этом 
способност 
замещения 
определяется 
природой 
сил, 
связн-варщих 
ионы 
в кристалле, размерами, зарядом и 
концентрацией обмениваемых ионов.
Емкост 
катионного 
обмена, 
определяемая энергией связи, зависит от 
положения сорбированных катионов по 
отношению к алюмо-кремнекислородным 
пакетам, природы катионов
6
, формы 
глинистых
частиц, нарушений решетки и т.д. .
Известна 
следующая 
схема 
катионного обмена
6 Белопухов, С.Л. Физическая и коллоидная химия. Основные термины и определения: Учебное пособие / С.Л. Белопухов, С.Э. Старых. - М.: Проспект, 2016.
7 Щукин, Е.Д. Коллоидная химия: Учебник для бакалавров / Е.Д. Щукин, А.В. Перцов, Е.А. Амелина. - М.: Юрайт, 2013
О.М.Мдианишвили 
рассматривал 
гидроксилы как функционалные группы, 
сорбирующие воду и обменные катионы и 
удерживающие ихводородными связями. 
Один из атомов водорода ослабляется, 
прото-низируется и значително легче 
вступает в обменные реакции.Благодаря 
диссоциации 
глинистые 
частицы 
приобретают 
отрицателный 
заряд 
болшой величины, в силу которого и 
держат в сфере притяжения положително 
заряженные катионы и молекулы воды 
последние ориентируются положително 
заряженными участками 
в 
сторону 
глинистой частицы и адсорбируются на 
ее 
поверхности
7
.Поэтому 
поверхност 
глинистых 
частиц 
покрывается 
адсорбционным слоем воды, образующим 
солватные оболочки.Таким образом, все 
дисперсные системы можно разделит 
на два класса: устоичивост первых 
определяется свойствами поверхности т.е. 
имеет термодинамическии смысл; вторых- 
прослойками,
между частицами, т.е. энергетическим 
барером.Физико- 
химические 
исследования 
сводилис 
к 
оценке 
физико-химических свойств образцов. 
Гидрофилност образцов характерисзовали 
через данные, полученные методами 
теплоты сначивания и набухания. При 
выполнении эксперименталных работ 
для приготовления глинистых суспензий 
исползовалас 
монтмориллонитовая 
глина Акойского месторождения для 
сравнения 
были 
взяты 
натриевый 
монтмориллонит 
Азкамарского 
Келесского 
месторождения.Акойское 
месторождение расположено в 40-45 км 
к Северо-Востоку от райцентра Тамды на 
южном склоне гор Джетымтау. (Бухарской 
области).Площад указанного разреза в 
5-6 км Северо-Восточнее гор Тубаберган. 
Мощност глин 8-12м, они приурочены к 
верхнеэоценовым отложениям. Глина 
серая, бескарбонатная, тонкослоистая, 
без 
органических 
включений. 
Эти 
данные говорят о перспективности 
промышленной разработки Акайского 
месторождения, которые представляют 
болшой практический интерес в качестве 
основного сыря в практике бурения и других 
отраслях народного хозяйстяа, которые 
до сих пор базирова лис на привозном 
сыре. 0 принадлежности глин Акойского 
месторождения, 
открытогов 
1972г. 
М.З.Закировом, к щелочным бентонитам, 
впервые упоминается в работах .При 
изучении 
химико-минералогического 
состава образцов глины Акойского 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
170 
месторождения проводилос их сравнение 
с об-разцами изученного бентонита 
Келесского месторождения Узбекистана 
.Для исследования были взяты образцы 
1619,1622,1623 
исредняя 
проба 
из 
разных геологических разрезов, которые 
представлены 
нам 
сотрудниками 
института 
геологии 
и 
геофизики 
им.К.М.Абдуллаева 
АН 
Узбекистан, 
руководимыми 
доктором 
геолого-
минералогических наук М.З.Закировым. 
При изучении химико-минералогического 
состава образцов глины Акойского 
месторождения 
нами 
исползован 
комплекс 
современных 
физико-
химических 
методов 
исследовании, 
включающий 
рентгенографическии, 
э л е к т р о н н о - м и к р о с к о п и ч е с к и и , 
дифференциално-термический 
и 
химический валовый анализы. Из них 
наиболее прямым методом исследования 
является рентгенографический анализ.
Резултаты расшифровки рентгенограмм 
производилис путем их сравнения с 
рентгенограммами, 
приведенными 
в 
литературе 
.Полученные 
данные, 
представлене в табл.
Таблица 1.
Минералогический состав образцов 
глины Акойского и
Келесского месторождении %
8 Қаршиев Э.Б Ўзбекистон гилмояларини озик-овқат саноатида ишлатилиши. сборник научных трудов.Респ. научно-технической конф.Джиззах 2009. 226-228-бет
оказывают, что на рентгенограммах 
всех изученных образцов 1619,1622, 1623 
и природного среднего глин Акойского 
месторождения,отчетливо 
выделяется 
дифракционный спектр монтмориллонита 
с 
определенными 
рефлексами, 
и 
межплоскостными расстояниями d=12,4-
12,6 Анг. На дифрактограммах воздушно-
сухих образцов при межплоскостных 
расстояниях ( d (001)= 12, 4-12,6 А) 
после насыщения образцов глицерином 
происходит их смещение в сторону 
менших углов отражения и фиксируются 
они при 17,7-17,8 А. При этом появляются 
также рефлексы более высоких порядков 
в резултате дополнителной ориентации 
частиц параллелно плоскости отражения 
001. Из рентгенограммы видно
8
, что в 
образцах присутствует незначителное 
количество 
хлорита-минерала 
сложного и неоднородного состава. Он 
регистрируется рефлексом при d (001)=7, 
12 А на дифрактограммах образцов глины, 
нагретых при 550-580ºС .Из таблицы I 
видно, что основными компонентами 
образцов глины является монтмориллонит, 
содержание которого колеблется от 
65до 77%. Кроме монтмориллонита на 
рентгенограммах 
образцов 
акойской 
глины обнаружены рефлексы гидрослюды, 
для которой характерны линии с da /n = 
9,8; 10,1, несмешающиеся при насыщении 
образца глицерином и после нагревания 
его до 550°С . Содержание гидрослюды в 
образцах акойской глины составляет от 19 
до 30%.
Таким 
образом, 
в 
резултате 
рентгенографических 
исследований 
установлено, 
что 
глина 
Акойского 
месторождения 
является 
монтмориллонитовой 
и 
содержит 
помимо основною минерала гидрослюду, 
каолиннит, незначителное количество 
хлорита и других минералов.
TABIIY VA ANIQ FANLAR

171 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
KREDIT – MODUL TIZIMIDA TALABALARNING 
MUSTAQIL TA’LIMINI TASHKIL ETISH
Samar Sattor o‘g‘li Aliqulov -
(PhD), Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Kredit-modul tizimi dunyoning ilg‘or mamlakatlari oliy ta’lim tizimida keng 
qo‘llanilayotgan tizim bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri o‘quv jarayonida asosiy e’tibor 
talabalarning mustaqil ishlashiga qaratilganligidir. Ushbu maqolada pedagogika oliy ta’lim 
muassasalarida kredit-modul tizimida talabalarning o‘qituvchi rahbarligida mustaqil ta’limini 
tashkil etish haqida so‘z yuritiladi.
Аннотация: Кредитно-модулная система широко исползуется в системе высшего 
образования передовых стран мира, и одной из ее уникалных особенностей является то, 
что основное внимание сосредоточено на самостоятелной работе студентов в учебном 
процессе. В данной статъе говорится об организации самостоятелного обучения студентов 
под руководством преподавателя по кредитно-модулной системе в педагогических вузах.
Abstract: The credit-modular system is widely used in the higher education system of the 
advanced countries of the world, and one of its unique features is that the main attention is 
focused on the independent work of students in the educational process. This article deals with 
the organization of self-study of students under the guidance of a teacher on a credit-modular 
system in pedagogical universities.
Kalit so‘zlar: o‘quv jarayoni, kredit-modul tizimi, mustaqil ta’lim, didaktik tamoyillar. 
Ключевые слова: учебный процесс, кредитно-модулная система, самостоятелное 
обучение, дидактические принципы.
Keywords: educational process, credit-module system, independent education, didactic 
principles.
Bo‘lajak mutaxasislarning mustaqil ishini 
tashkil etish mexanizmini takomillashtirish, 
ularning shaxsiy-kasbiy, ijodiy imkoniyat va 
integrativ tafakkurini shakllantirish, onlayn 
ravishda o‘qitishning pedagogik-psixologik 
xususiyatlarini aniqlashtirish, tarmoqlararo 
integratsiyasining pedagogik imkoniyatlarini 
kengaytirish bugungi kunda oliy ta’lim 
tizimi oldidagi dolzarb muammolaridan 
biri bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan bir 
qatorda talabalarda mustaqil ta’lim olish 
kompetensiyalarini rivojlantirishda zamonaviy 
didaktik vositalardan foydalanish, ularning 
kreativ fikrlash qobilyatlarini rivojlantirish, 
axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan, 
shu jumladan, mul’timedia vositalaridan 
foydalanish va ularni amalda qo‘llay olish, 
mustaqil ishini tashkil etish metodikasini 
takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli ilmiy-
tadqiqot ishlari olib borilmoqda. 
So‘ngi 
yillarda 
mamlakatimizda 
xorijiy rivojlangan davlatlarning tajribalarini 
1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги ПФ-5712-сон“ Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш 
концепциясини тасдиқлаш тўғрисида” ги фармони //Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси.–Тошкент, 2019 йил 29 март.
o‘rgangan holda talabalarning mustaqil ishi 
faoliyati, o‘quv-metodik ta’minot, yangi o‘quv 
adabiyotlar hamda o‘qitish texnologiyalarini 
jalb qilish va amaliyotga joriy etish, Respublika 
oliy ta’lim muassasalarining xalqaro oliy 
ta’lim muassasalari bilan o‘quv va ilmiy 
hamkorlik aloqalarini o‘rnatishning huquqiy 
asoslari yaratilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
2019-yil 
8-oktyabrdagi farmoni bilan tasdiqlangan ― 
O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasiga 
ko‘ra yurtimizdagi oliy ta’lim muassasalari 
bosqichma bosqich kredit-modul tizimiga 
o‘tmoqda
1
. Ushbu tizimda talabalarning 
mustaqil ishlashiga asosiy e’tibor qaratilgan. 
Ma’lumki o‘quv jarayoni talabalarni mustaqil 
fikr yurita olishga o‘rgatsa, unday ta’limni 
rivojlantirishga asoslangan o‘quv-metodik 
jarayoni deb qabul qilish mumkin. Talabalarni 
mustaqil fikrlashga yo‘naltirilgan maxsus 
vositalarni qo‘llab, uni fanga qiziqtirish, erkin 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
172 
fikrlashga o‘rgatish, rivojlantirish tizimi yaratish 
orqali ularda kreativ g‘oyalarni shakllantirish 
mumkin.
Kredit-modul tizimi, bu — ta’limni tashkil 
etish jarayoni bo‘lib, o‘qitishning modul 
texnologiyalari jamlamasi va kredit o‘lchovi 
asosida baholash modeli hisoblanadi
2
. Kredit-
modul’ tamoyilida ikkita asosiy masalaga 
ahamiyat beriladi: talabalarning mustaqil 
ishlashini ta’minlash; talabalar bilimini reyting 
asosida baholash.
Shu vaqtga qadar mamlakatimiz oliy 
ta’lim tizimida o‘qituvchilarning asosiy 
vazifalari muayyan fanlardan talabalarga 
bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiya 
berish uchun ma’lumotlar qidirib topish, 
ularni o‘zlashtirish, qayta ishlash va 
talabalarga tarqatishdan iborat bo‘lgan, ya’ni 
ular mutaxassislarni tayyorlashda lozim 
bo‘lgan ma’lumotlarni shunchaki qabul 
qiluvchi va uzatuvchi vazifasini bajarishgan. 
Talabalarning vazifalari esa, auditoriya va 
laboratoriyalarda faqat o‘quv mashg‘ulotlariga 
qatnashib bilim olish va o‘zlashtirishdan iborat 
bo‘lgan, ya’ni ularga etuk mutaxassis bo‘lish 
uchun zarur bo‘lgan ilmiy-texnik yangiliklardan 
foydalanish, tahliliy va mantiqiy fikrlash, 
innovasion loyihalarni yaratish kabi vazifalarni 
bajarishda yordam beruvchi mustaqil ishlash 
ko‘nikmalarini 
shakllantirishga 
ahamiyat 
berilmagan. 
Kredit-modul tizimida talaba ta’lim olishi 
jarayonida mas’uliyatni ma’lum darajada o‘z 
elkasiga olishi, fan bo‘yicha auditoriyadan 
tashqarida mustaqil ishlashi shartdir. Kredit-
modul tizimida auditoriyadan tashqarida 
ishlash o‘qituvchidan talabaning mustaqil 
ishlashini tashkil etishni, mustaqil ishlash 
uchun materiallar va vositalar berishni 
hamda talabalarning o‘zlashtirish darajasini 
nazorat qilishning samarali usullarini yaratish 
kerakligini talab qiladi. Talabalardan esa, 
mutaxassis bo‘lib shakllanishi uchun nafaqat 
material va vositalar, balki ularni qayta 
ishlash, amaliyotga joriy eta olish malakalarini 
shakllantiradigan mustaqil ishlash tajriba va 
ko‘nikmalariga ega bo‘lish talab etiladi. Kredit-
modul tizimida mustaqil ta’lim ulushining 
ortishi tufayli o‘quv jarayonida mustaqil ta’lim 
olishning ahamiyati ortadi va bu kelajakda 
mutaxassislarning 
mustaqilligi, 
ijodiy 
tashabbuskorligi, hamda faolligini oshirishga, 
har qanday ishni bajarishda innovatsion-
2 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 31.12.2020 yildagi 824-son “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq tizimni takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori //Qonun xyjjatlari ma’limotlar milliy bazasi.-Toshkent, 2020 yil 31 dekabr.
kreativ yondashishiga olib keladi. 
Bunda talaba doimo o‘qituvchi va 
tengdoshlaridan yordam hamda maslahat 
olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa o‘z 
natijasida o‘zaro hamjihatlikni mustahkamlaydi 
va 
jamoada 
ishlash 
ko‘nikmalarini 
shakllantirishga xizmat qiladi, natijada bo‘lajak 
mutaxassislarning kasbiy kompetensiyalari 
rivojlanadi.
Ta’limda raqamli texnologiyalarni keng 
qo‘llash tufayli axborot va bilimlar doirasi 
tez sur’atlarda kengayib borayotgan hozirgi 
sharoitda 
barcha 
ma’lumotlarni 
faqat 
auditoriya mashg‘ulotlarida ta’lim oluvchilarga 
etkazish qiyindir. Shuning uchun kredit-modul 
tizimida mustaqil ta’lim olish zamonaviy 
mutaxassis bo‘lib yetishishning muhim omili 
hisoblanadi. 
Mustaqil 
ta’lim, talabalarga 
bilim 
berishda ularni o‘z holiga tashlab qo‘yish 
emas, balki o‘qituvchilar tomonidan muntazam 
boshqariladigan 
talabalarning 
mustaqil 
faoliyatidir. O‘quv jarayonini sifatini oshirishda 
mustaqil ta’limning roli kattadir. Talaba 
mustaqil ta’lim uning manfaati uchun olib 
borilishini tushunishi kerak.
Pedagogning o‘quv jarayonida talabalar 
bilan hamkorligi ularning mustaqil ta’limga 
ishonchini 
shakllantiradi. 
Ma’ruzalarni 
an’anaviy usulda, ya’ni faqatgina ma’lumot 
berish bilan cheklanmasdan, balki muammoli 
interaktiv usulda olib borilishi kutilayotgan 
ijobiy natijalarga olib keladi. Ta’lim oluvchining 
esa mustaqil ishlashi olayotgan bilimiga o‘zi 
mas’ulligini anglatadi va kelajakdagi kasbiy 
muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Ko‘p hollarda 
mustaqil ish va mustaqil ishlash tushunchalari 
bir hil ma’noda qo‘llaniladi, vaholanki, ular 
adabiyotda turli ma’noni anglatadi. Shuning 
uchun ushbu tushunchalar mazmuni, mohiyati 
hamda maqsadini aniqlash lozim. Mustaqil 
ishlash jarayonida talaba o‘ziga berilgan 
ma’lum topshiriq yoki vazifada ko‘rsatilgan 
talablarni qoniqtiradigan mustaqil ishni 
bajaradi va ishlanmani, ya’ni natijani biror 
ko‘rinishda tayyorlaydi hamda taqdim etadi. 
Mustaqil ish, bu – talabaning muayyan 
o‘quv fani bo‘yicha bilim, malaka, ko‘nikma va 
kompetensiyalarni auditoriyadan tashqarida 
ta’lim 
beruvchining 
rahbarligida 
yoki 
individual-ijodiy ravishda o‘zlashtirishi uchun 
raqamli texnologiyalardan foydalanib olgan 
ilmiy ma’lumotlar hamda turli texnik vositalar 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

173 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
yordamida bajargan (ijod qilgan va yaratgan) 
yozma ishlar, dasturiy ta’minotlar, ko‘rgazmali 
qurollar, mahsulotlar, jihozlar kabi moddiy 
ishlanmalaridir.
Mustaqil ishlash, bu – talabaning muayyan 
o‘quv fani bo‘yicha bilim, malaka, ko‘nikma va 
kompetensiyalarini auditoriyadan tashqarida 
ta’lim beruvchining rahbarligida yoki individual-
ijodiy ravishda o‘zlashtirish hamda oshirish 
uchun yo‘naltirilgan o‘quv faoliyatidir. Mustaqil 
ishlashdan asosiy maqsad talabada nafaqat 
muayyan fan sohasida didaktik topshiriqlarni 
mustaqil 
bajarish, 
bilimlarni 
oshirish, 
balki mantiqiy fikrlash, ijodiy faollik, o‘quv 
materialini o‘zlashtirishda kreativ yondashuv 
kabi kasbiy kompetentlikni shakllantirishga 
imkon beruvchi amaliy topshiriq va vazifalarni 
bajarishdir. 
Talabalarning 
mustaqil 
ta’limi 
– 
talabaning o‘quv predmetiga aylantiradigan 
bilish faoliyati, kasbiy rivojjlanishda o‘z-o‘zini 
boshqarish mexanizmi shakllanadi, o‘qituvchi 
tomonidan bilvosita nazorat qilinib, kasbiy 
bilim va ko‘nikmalarni takomillashtirishga 
hamda bo‘lajak mutaxassisning kasbiy 
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu 
ta’rifda biz uchun quyidagi xususiyatlar muhim 
ahamiyatga ega:
-talabalarning bilish faoliyati; o‘qituvchi 
tomonidan bilvosita rahbarlik; talabalar o‘z-
o‘zini boshqarish mexanizmini shakllantirish; 
kasbiy bilim va ko‘nikmalarni takomillashtirish; 
mutaxassisning 
kasbiiy 
mahoratini 
rivojlantirish; mustaqil fikrlash vaa qaror qabul 
qilish kompetensiyalari shakllantirish.
Ta’kidlash joizki, talabalarning mustaqil 
ta’limini tashkil etish va uni faollashtirish 
muammosi psixologlar, pedagoglar, hamda 
metodistlar tomonidan keng muhokama 
qilinmoqda. Ularning tadqiqotlari ta’lim 
oluvchilarning o‘quv jarayonidagi mustaqil 
ta’limning didaktik maqsadlarini umumiy 
ko‘rinishda shakllantirishga imkon yaratadi.
Talabalarda mustaqil ishlash metodik 
kompetentlikni shaklllantirishning maqsadi 
kasbiy va shaxsiy rivojlanish jarayonida 
talabaning o‘z-o‘zinni anglash, baholash va 
boshqarish kabi tarkibiy qismlarni rivojlantirish 
va turli ta’lim muassasalarida ishlashga 
tayyorlash sanalsa-da, umumkasbiy va 
ixtisoslik fanlari asoslarini o‘rganish vazifalari 
quyidagilarddan iborat bo‘lishi lozim:
-aniq pedagogik hamda ishlab chiqarish 
muammoli vaziyatllarda masalani ajratib olish 
3 Муслимов Н.А. Каасб таълими ўқитувчисини касбий аклллантиришнинг назарий-методик асослари: Пед. фан. док. ... дис.- Т.: 2007. - 315 б..
va ularni hal qilish usuli sifatida pedagogik 
va texnik-texnologik tafakkurni rivojlantirish; 
bo‘lajak o‘qituvchining pedagogik-shaxsiy 
faoliyati asosi sifatida pedagogik, umumkasbiy 
va ixtisoslikka oid bilimlarni o‘zlashtirishga 
nisbatan ijobiy munosabatda bo‘lishga 
erishish; bo‘lajak kasbiy faoliyat individual 
metodining asosi siifatida, o‘quv-pedagogik 
va ishlab chiqarish harakatlarining reproduktiv 
va ijodiy usullarini shakllantirish; muhim 
kasbiy-pedagogik 
sifatlarini 
rivojlantirish 
(hamddardlik, bolalani sevish va boshqalar), 
kasbiy va shaxsiy o‘z-o‘zini rivojlantirish 
ehtiyojini yuzaga keltirish hisoblanadi.
Ilmiy manbalarda pedagogik kadrlarni 
tayyorlash 
va 
malakasini 
oshirishning 
ta’limiy 
qadriyatlari 
guruhida 
o‘z-o‘zini 
takomillashtirishning omillari - o‘z-o‘zini 
takomillashtirishga 
yangicha yondashuv, 
mustaqil ta’lim olish, mustaqil bilim olish, 
shaxsiy qobiliyatlarni namoyon eta olish, 
ijtimoiy-kasbiy mustaqillik, mustaqil bilim olish 
strategiyasi, rejalashtirish va o‘zini boshqarish, 
o‘zini tarbiyalash, o‘zini o‘zi kasbiy-shaxsiy 
jihatdan takomillashtirish, mustaqil bilim olish 
manbalari, shakli, metod, usul va vositalari, 
ularning turli-tumanligi, ulardan samarali 
foydalanish va hokazolar hisoblanadi.
O‘quv jarayonida mustaqil ta’limni tashkil 
etishda talabalarnning nazariy va amaliy 
tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda 
quyidagi shakllardan foydalanish mumkin: 
fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari 
yordamida mustaqil o‘zlashtirish, o‘quv 
manbalari bilan ishlash; (bitiruv) malakaviy 
ishi uchun materiallar to‘plash; amaliyotdagi 
mavjud muammoning yechimini topish, test, 
munozarali savollar va topshiriqlar tayyorlash; 
ilmiy maqola, tezis va ma’ruza tayyorlash; 
tavsiya qilingan adabiyotlarni o‘rganish va 
tahlil etish; fanni o‘qitishdagi innovatsiyalar, 
pedagogik texnologiyalar hamda ilg‘or xorijiy 
tajribalarni o‘rganish va boshqalar.
Talabalarning mustaqil ishi – bu 
talabaning o‘ziga xos o‘quv faoliyati bo‘lib, 
u didaktik topshiriqlarni mustaqil ravishda 
bajarishga, 
o‘qishga 
qiziqtirishga 
va 
muayyan fan sohasida bilimlarni oshirishga 
yo‘naltirilgan. 
talabaning 
mustaqil 
ish 
mazmuni mantiqiy fikrlashni, ijodiy faollikni, 
o‘quv materialini o‘zlashtirishda tadqiqotchilik 
yondashuvini shakllantirishga imkon beruvchi 
amaliy topshiriqlarni bajarish bilan bog‘liq 
bo‘ladi
3
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
174 
Talabalar 
tomonidan 
bajariladigan 
mustaqil ishlarni bir qancha turlarga ajratish 
mumkin.
1) Mobil qurilmasi orqali bajariladigan 
mustaqil ishlar (darsga tayyorlanish, axborot 
izlash, FAQ-ko‘p so‘raladigan savollar, Forum, 
test yechish, nazorat ishiga tayyorlash).
2) O‘qituvchi rahbarligidagi an’anaviy 
shakldagi mustaqil ishlar (misol va masalalar 
ishlash, referat tayyorlash, kollokvium, esse 
yozish, taqdimot materiallari tayyorlash, keys-
stadilar bilan ishlash, ish o‘yinlari, glossariy, 
kurs ishi va kurs loyihasini bajarish, hisob-
grafik ishlarini bajarish, BMIlarni tayyorlash, 
amaliyot hisobotini tayyorlash, to‘garaklar 
va tanlovlarda ishtirok etish, olimpiadalarda 
ishtirok etish, ilmiy tezis va maqolalar 
tayyorlash, ilmiy anjumanlarda ma’ruza qilish, 
o‘quv-uslubiy 
materiallarni 
tayyorlashda 
ishtirok etish).
3) O‘qituvchi rahbarligidagi elektron 
shakldagi mustaqil ishlar (Link, Chart, Q/A, 
Review, SWOT, Interview, Google Apps, Report, 
dayjest).
ECTS kredit-modul tizimida faoliyat 
yuritadigan oliy ta’lim muassasalari amaliyoti 
tahlil 
qilinganda, 
ularning 
aksariyatida 
auditoriya mashg‘ulotlariga umumiy o‘quv 
yuklamasining 40%i va talabaning mustaqil 
ishlariga 60% ajratilganligini kuzatish mumkin. 
Bu nisbat boshqacha qilib aytganda 1:1.5 
to‘g‘ri keladi. Ya’ni, talaba muayyan fan bo‘yicha 
belgilangan har 1 soat dars uchun unga 
darsdan tashqarida bir yarim soat mustaqil 
o‘qishi, tayyorlanishi kerak bo‘ladi
4
.
ECTS kredit-modul tizimida talabani 
ongidan “bilim olish vaqti auditoriyadagi 
dars 
mashg‘ulotlaridangina 
iborat” 
degan tushunchani chiqarib tashlashga 
erishishimiz kerak. Unda yangi bilimning 
manbai faqat o‘qituvchi yoki auditoriya 
mashg‘ulotlari emas, balki ular uning uchun 
yo‘l ko‘rsatuvchi, yo‘naltiruvchi, dastlabki 
va umumiy ma’lumotlarni beruvchi sifatida 
qarash lozimligi bo‘yicha tushunchalarni 
shakllantirishimiz kerak. Chunki, talaba 
auditoriyada o‘qituvchi tomonidan berilgan 
dastlabki ma’lumotlar va tushunchalarni 
yanada chuqurroq o‘rganib mustahkamlash, 
o‘zida malaka va ko‘nikmalarni hosil qilishi 
o‘zining bajaradigan mustaqil ishlariga, 
umuman olganda o‘zining xatti-harakati va 
intilishiga bog‘liq ekanligini his etishi lozim. 
4 В.Ўринов. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим муассасаларида ECTS кредит-модуль тизими: асосий тушунчалар ва қоидалар. Қўлланма. Эл-юрт умиди жамғармаси ва 
Республика Олий Таълим Кенгаши билан ҳамкорликда. 2020 й. -64 б.
Misol orqali tushuntiradigan bo‘lsak, talaba 
fan bo‘yicha 1 kredit to‘plashi uchun 12 soat 
auditoriya mashg‘ulotlari (ma’ruza, amaliy va 
laboratoriya mashg‘ulotlari, seminar darslari)
da qatnashishi va 18 soat hajmdagi mustaqil 
ish turlarini bajarilishi kerak bo‘ladi. 
Talabalarni mustaqil ishining sifatli 
bajarilishini va talaba faoliyati yaxshi samara 
berishi, eng avvalo, fan o‘qituvchisiga bog‘liq, 
ya’ni o‘qituvchining talabani fanga qiziqtira 
olishi, motivasiya bera olishi, kreativligiga 
bog‘liq. O‘qituvchi talabalarga o‘z vaqtlaridan 
samarali foydalanishlari uchun ularga darsdan 
tashqarida o‘qish uchun adabiyotlarni va 
qiziqarli materiallarni taqdim etib borishi, turli 
topshiriqlar va muammolar berib borishi kerak 
bo‘ladi. 
O‘qituvchi 
rahbarligida 
talabaning 
mustaqil ishi yakka tartibda va guruh tarzida, 
hamda maslahat va interfaol shakllarda 
amalga oshirilishi mumkin. Guruh tarzidagi 
o‘qituvchi rahbarligida talabaning mustaqil 
ishi har bir fan bo‘yicha butun akademik 
o‘qish davrida sana, vaqti, auditoriyasi va 
tyutorlarni ko‘rsatgan holda, tasdiqlangan 
grafik-jadval asosida amalga oshirilishi 
maqsadga muvofiq. Mustaqil ishlarni bajarish 
bo‘yicha yakka tartibda maslahat olgan talaba 
o‘qituvchilarning mehnatini hisobga olish 
bo‘yicha yuritiladigan maxsus qayd jurnaliga 
registrasiyadan o‘tadi va imzo qo‘yadi. Talaba 
mustaqil ishining hajmi, mazmuni va hisobot 
turini, ishning hajmini (soatlarda), ketma-
ketligini va topshirish muddatlarini kafedra 
belgilaydi, shuningdek, bajarilgan talabaning 
mustaqil ishi sifatini nazorat qilib, talabaning 
mustaqil ishi natijalari bo‘yicha talabalar va 
o‘qituvchilarning hisobotlarini ko‘rib chiqadi. 
Buning uchun kafedra miqyosida talabaning 
mustaqil ishi sifatini nazorat qilish bo‘yicha 
maxsus komissiya ham tashkil etiladi. Ushbu 
komissiya fanlar kesimida talabaning mustaqil 
ishilarini tashkil qilish va rejalashtirish, ularni 
tarqatish, topshirish muddatlarini va sifatini 
nazorat qilish va uslubiy ta’minotini yaxshilash 
maqsadida tashkil qilinadi.
Oliy 
ta’lim 
tizimida 
raqamli 
texnologiyalarning tobora keng qo‘llanilishini 
e’tiborga olgan holda, talabaning mustaqil 
ta’lim ishini bajartirishda elektron shakldagi 
o‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil 
ta’lim ishiga ham alohida e’tibor qaratish 
lozim. Ya’ni talabaning mustaqil ta’lim ishining 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

175 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
30-35%ini tashkil etishi maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. Bunda talaba quyidagi mustaqil ish 
turlarini bajarishi mumkin bo‘ladi
5
:
- Chart – jadval, diagramma va sxemalarni 
cheklangan hajmda tahlil qilish; Q/A – 
masofaviy ta’lim platformasida o‘qituvchi 
tomonidan berilgan savollarga belgilangan 
hajmda yozma javob berish;
- SWOT – fan bo‘yicha biror tushunchani 
cheklangan hajmda SWOT- tahlil qiladi;
- Link – internet havolasini ochib 
unda keltirilgan video yoki matn shaklidagi 
materialni belgilangan hajmda izohlash;
- Report – laboratoriya mashg‘ulotlari 
bo‘yicha 
hisobotlarni 
masofaviy 
ta’lim 
platformasiga kiritish;
- Interview – muammoni tadqiq qilish 
bo‘yicha suhbat uyushtirish va uni masofaviy 
ta’lim platformasiga yuklash;
- Google Apps – Google Classroom 
platformasida hamkorlikda slaydlar, jadvallar, 
matnlar shaklidagi topshiriqlarni bajarish;
- Dayjest - berilgan mavzu bo‘yicha 
internet-havolalar to‘plamini keltirish, kartoteka 
tuzish va ularni qisqa izohlash.
Bundan tashqari o‘qituvchi fanning 
xususiyatidan kelib chiqib, talabalarga 
turli komp’yuter o‘quv-dasturlari (MatLab, 
CorelDRAW, AutoCad, Excel) yordamida 
elektron tarzda bajariladigan mustaqil ish 
5 Азизов.У. Кредит-модуль тизими ва унинг ўзига хос хусусиятлари. -http: //uzbekiston ovozi. uz/uz/articles/index. php? ECTION _ID=161&ELEMENТ
topshiriqlarini ham berishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, kredit-modul 
tizimida talabaning mustaqil ishini tashkil 
etish, samaradorligini va sifatli bajarilishini 
ta’minlash hozirgi paytdagi asosiy dolzarb 
masalalardan biri hisoblanadi. 
Talabalarning mustaqil ishini sifatli 
bajarilishini ta’minlashda “O‘qituvchi-talaba” 
mexanizmini shakllantirish va uning uzluksiz 
harakatini ta’minlash lozim. “O‘qituvchi-
talaba” mexanizmi – bu shunday mexanizmki, 
bunda o‘qituvchi talabaga topshiriqlar va 
ularni bajarishga motivasiya berish orqali 
uning harakatini ta’minlasa, talaba esa 
o‘qish, o‘rganish va izlanish natijasida o‘zi 
duch kelgan muammolar yuzasidan murojati 
orqali o‘qituvchining harakatini ta’minlaydi. 
Bu mexanizm o‘zaro aks ta’sir tamoyiliga 
asoslangandir. 
Chunki talaba mustaqil ishlarni bajarishi 
jarayonida qanchalik ko‘p muammolarga, 
savollarga duch kelsa, shunchalik darajada 
o‘qituvchiga yaqinlashib, murojaat qila 
boshlaydi. Talabalarning savollariga yetarli 
darajada javob bera olishi uchun esa o‘qituvchi 
o‘z sohasining bilimdoni bo‘lishi talab etiladi. 
Aks holda o‘qituvchi va u o‘qitadigan fanning 
reytingi tushib ketadi, agar u tanlov fani bo‘lsa, 
o‘quv rejasidan olib tashlanishigacha borilishi 
mumkmin.
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
176 
OLIY TA’LIMDA VIRTUAL LABORATORIYA 
ISHLARI TALABALARNING MUSTAQIL 
ISHI SHAKLI SIFATIDA
Xasan Narzullayevich Karimov -
o‘qituvchi, Toshkent axborot texnologiya universiteti 
Annotatsiya: Ushbu ishda oliy ta’limda virtual laboratoriya ishlaridan mustaqil ta’limda 
foydalanish muammolari muhokama qilingan. Virtual va real laboratoriya ishidan foydalanishdagi 
muammolar taqqoslangan. Virtual laboratoriyadan mustaqil ish sifatida o‘z-o‘zini o‘qitishda 
foydalanish muammolari uslubiy jihatdan hal qilingan. Fan va texnika rivojlangan davrda texnik 
ta’lim yo‘nalishlaridagi universitetlar uchun muhum bo‘lgan talabalarning mustaqil o‘z-o‘zini o‘qitish 
qoidalari tahlil qilingan, kamchiliklari ko‘rsatilgan va takliflar ishlab chiqilgan. Fizika darslarida axborot 
kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish, ularning o‘rni va roli haqida fikr mulohaza yuritilgan.
Аннотация: В данной работе рассмотрены проблемы исползования виртуалной 
лабораторной работы в высшем образовании в самостоятелном образовании. Сравнивалис 
проблемы исползования виртуалной и реалной лабораторной работы. Методически 
решены проблемы исползования виртуалной лаборатории как самостоятелной работы в 
самообразовании. В период развития науки и техники были проанализированы важные 
для вузов по направлениям технического образования правила самостоятелного обучения 
студентов, указаны недостатки, разработаны предложения. На уроках физики обсуждалос 
исползование информационно-коммуникационных технологий, их место и рол.
Abstract: In this work, the problems of using virtual laboratory work in higher education in 
independent education are considered. The problems of using virtual and real laboratory work were 
compared. The problems of using a virtual laboratory as an independent work in self-education are 
methodically solved. During the development of science and technology, the rules of independent 
study of students, important for universities in the areas of technical education, were analyzed, 
shortcomings were indicated, proposals were developed. The use of information and communication 
technologies, their place and role were discussed at physics lessons.
Каlit so‘zlar: mustaqil ish, virtual laboratoriya, real laboratoriya, AKT, innovatsion texnologiya.
Kлючевые слово: самостоятелная работа, виртуалная лаборатория, реалная лаборатория, 
ИКТ, инновационные технологии.
Keywords: independent work, virtual laboratory, real laboratory, ICT, innovative technologies.
Yuqori 
innovatsion 
texnologiyalar 
va fan texnika rivojlangan davrda texnik 
ta’lim yo‘nalishlaridagi universitetlar oldida 
muhandislik-texnik muammolarni hal qiladigan 
yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash 
vazifa turibdi. Shuning uchun fizika fanini 
ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari 
shaklida o‘qitishning an’anaviy usullaridan voz 
kechmasdan, yangi texnologiyalarni qo‘llagan 
holda o‘qitish uslublarini qayta ko‘rib chiqish 
zaruriyati paydo bo‘ldi. Zamonaviy talabada 
mustaqil o‘z-o‘zini o‘qitish ko‘nikmalarini 
shakllantirish muhim vazifadir. Sifatli bilimlarni 
rivojlantirish talaba tomonidan ana’naviy 
auditoriyada va mustaqil auditoriyadan 
1 Козел С.М. Открытая Физика 1.1. Интерактивный курс физики для использования в вузах / С.М. Козел. – М.: ФИЗИКОН, 2002.
2 Лаптенков Б.К., Тихомиров Ю.В. Физика. Виртуальный лабораторный практикум. В 2 х частях. – Чебоксары, 2014.
tashqari o‘rganilgan bilimlarni birlashtirish 
orqali amalga oshiriladi. Zamonaviy oliy ta’lim 
o‘quv jarayoniga AKT-axborot va kompyuter 
texnologiyaning turli shakllari va qurilmalarini 
faol joriy etish orqali, talabaning mustaqil 
auditoriyadan tashqari faoliyatini prinsipial 
jihatdan ta’limning yangi shakli sifatida joriy 
qildi
1
. Hozirgi vaqtda talabalar tomonidan 
uyda bajariladigan mustaqil ishlarning hajmi 
va ahamiyatini yo‘qotmasdan ko‘p sonli 
mavzularni o‘zlashtirilishini rivojlantirishning 
yangi shakli AKT qurilmalarining o‘rni va rolini 
oshirish orqali amalga oshirilmoqda
2
. 
Mustaqil ish — bu, qoida tariqasida, 
o‘qituvchi tomonidan auditoriyada batafsil 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

177 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
bayon qilingan materiallar asosida va batafsil 
namoyish etilgan metodikadan foydalangan 
holda uy vazifasining yozma, og‘zaki va tajriba 
shakldagi variantini tayyorlash jarayoni
3
.
Laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarni 
to‘g‘ri tashkil etish metodikasi ko‘p jihatdan 
nazariy 
materiallarni 
muvaffaqiyatli 
o‘zlashtirishga 
olib 
keladi. 
Universitet 
bitiruvchisi 
eksperimentlar 
o‘rnatish, 
mustaqil tadqiqotlar o‘tkazish, innovatsion 
texnologiyalarni yaratish kabi ko‘nikmalarga 
ega bo‘lishi kerak. Ushbu ko‘nikmalarni 
rivojlantirish uchun talabalar real va virtual 
laboratoriya ishlarini tayyorlash va bajarishda 
mustaqil o‘z-o‘zini o‘qitishning roli muhimdir. 
Talabalarning ilmiy va kasbiy faolligi oliy o‘quv 
yurtlari professor-o‘qituvchilari tomonidan 
yangi innovatsion texnologiyalardan darslarda 
faol foydalanganligi bilan shakllanishi kerak.
Hozirgi vaqtda texnika oliy o‘quv yurtlari 
oldida yuqori innovatsion texnologiyalar 
sharoitida 
murakkab 
muhandislik-
texnikaviy muammolarni hal qilishga qodir 
mutaxassislarni 
tayyorlashning 
dolzarb 
vazifasi turibdi. Shubhasiz, bugungi kungacha 
universitet ta’limida muhim bo‘lgan narsa 
ma’lumotni yodlash amaliyoti zamonaviy ta’lim 
texnologiyalarida o‘z ahamiyatini yo‘qotishi 
kerak. Hech qanday fan dasturlari va o‘quv 
fanlari zamonaviy dunyoda mutaxassisga kerak 
bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarning to‘liq hajmini 
o‘z ichiga olmaydi. Shunday ekan, bugungi 
kunda ta’limning asosiy vazifasi talabalar bilim 
olish va bu bilimlarni ishlab chiqarish faoliyatida 
qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantirishdan 
iborat. Bu ko‘nikmalar faqat talabalarning 
mustaqil ishlashi sharti bilan shakllanadi. 
Hech kimga sir emaski, hozir universitetlarda 
dars 
soatlari 
ma’ruzalar, 
seminarlar 
va laboratoriya mashg‘ulotlari sezilarli 
darajada qisqartirilgan. Bunday sharoitda 
talabalarning mustaqil o‘z-o‘zini o‘qitishni 
samarali tashkil etish fanni o‘rganishning 
muhim omili hisoblanadi. Talabalarni ilmiy va 
o‘quv adabiyotlar, laboratoriya jihozlar bilan 
ishlashga, multimedia vositalaridan, internet 
resurslaridan foydalanishga o‘rgatish zarur
4
. 
Aslida bu juda qiyin vazifa chunki u to‘g‘ri 
tashkillashtirilmasa, oqibatlari ta’lim uchun 
halokatli bo‘lishi mumkin. Oliy o‘quv yurtlarida 
auditoriya soatlarining qisqarishi munosabati 
bilan ko‘plab masalalar mustaqil o‘z-o‘zini 
o‘qitishga topshirilmoqda. Ammo, talabaga 
u yoki bu materialni o‘qituvchining to‘g‘ridan 
to‘g‘ri nazorati va ko‘rsatmalarisiz mustaqil 
3 Э.З.Имамов, Х.Н.Каримов, С.С.Халилов, А.Э.Имамов. Будущее за обучением с активным процессом самообразования студентов. Международный научный журнал “Science 
and Innovation” Volume 1. Issue 5. 2022. –C. 479-489.
4 Лаптенков Б.К., Тихомиров Ю.В. Физика. Виртуальный лабораторный практикум. В 2 х частях. – Чебоксары, 2014.
ravishda o‘rganishga berish orqali o‘qitishning 
natijalariga erisha olmaymiz. Ilmiy adabiyotlarni 
tahlili shuni ko‘rsatdiki texnika faning asosi 
bo‘lgan fizika o‘qitishni takomillashtirish 
zamonaviy muhandislik taʼlimining dolzarb 
muammosi biri bo‘lib hisoblanadi. Muhandislik 
taʼlimining rivojlanish bosqichidan boshlab, 
fizika 
laboratoriya 
darslari 
muhandis-
texniklarni tayyorlashda muhim ahamiyatga 
ega bo‘lgan. Bakalavriaturada fizika kursi 
va boshqa umumtaʼlim fanlari talabalarning 
mustaqil yuqori malakali mutaxassislarni 
shakllantirish 
uchun 
zarur 
bo‘lgan 
ko‘nikmalarini shakllantirish muammolarini hal 
etishga qaratilgan. Mutaxassislik uchun zarur 
qobiliyatlar - bu izchil va mantiqiy fikrlash, 
ishni rejalashtirish va tashkil etish, qurilmalar 
va texnikalar bilan ishlash, ko‘nikmalarni 
kelajakdagi mehnat faoliyatida qo‘llash 
jarayonidir.
Fizika 
texnik 
ta’lim yo‘nalishidagi 
maxsus fanlarning rivojlanishi uchun asos 
yaratadi, shuning uchun har qanday profildagi 
zamonaviy muhandisni tayyorlashda uning 
alohida roli, shubhasiz, kattadir. Ma’ruza, 
laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlari — fizika 
o‘qitishning yillar davomida isbotlangan 
samarali metodidir va bu ta’lim tizimida hozirgi 
sharoitida ham saqlanishi kerak. Ma’ruza 
mashg‘ulotlarida talaba nazariy savollar 
bilan tanishadi, laboratoriya mashg‘ulotlarida 
nazariyada 
olingan 
bilimlar 
qo‘llaydi, 
shuningdek, fizik o‘lchashlarni amalga oshiradi, 
natijalarni qayta ishlash va taqdim etishda 
amaliy ko‘nikma va malakalar shakllantiradi, 
amaliy mashg‘ulotlarda o‘qituvchi va talabalar 
o‘rtasida suhbat o‘tkazish orqali mavzuga oid 
masalalarga yechim topadi.
Mutaxassislar tayyorlashning zamonaviy 
qarashlarida 
asosiy 
nuqtalardan 
biri 
talabalarning mustaqil ishini to‘g‘ri tashkil 
etishdir. Uni fizika fanidan laboratoriya ishlarini 
bajarish misolida tahlil qilaylik. Masalan, 
fizika fanidan laboratoriya ishlarini bajarishda 
talabaning ikki xil mustaqil ishini ko‘rib 
chiqaylik. Birinchisi: talaba mustaqil ravishda 
ta’lim muassasasidan tashqarida, masalan, 
uyda yoki kutubxonada ishlashga tayyorgarlik 
ko‘radi (auditoriyadan tashqari ish), ikkinchisi 
- auditoriya ishi, ya’ni talaba ishga tayyorlanib, 
universitet laboratoriyalarida ishni bajaradi. 
Shu bilan birga shuni ta’kidlash kerakki, 
darslarni optimallashtirish uchun an’anaviy 
o‘qitish usullarini to‘ldiradigan yangi o‘qitish 
usullarini ishlab chiqish kerak.
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
178 
Ushbu ishda biz fizika fanidan real 
laboratoriya ishlarini bajarishga mustaqil 
tayyorlanishning tarkibiy elementi sifatida 
virtual laboratoriya ishlaridan foydalanishni 
tahlil qilib ko‘ramiz.
Laboratoriya ishlarini sifatli bajarish 
uchun laboratoriya mashg‘ulotlariga mustaqil 
ravishda oldindan tayyorgarlik ko‘rish kerak 
bo‘ladi. Eng avvalo, ushbu ma’ruza kursida 
tavsiya qilingan ma’ruza va darsliklardan 
nazariy materiallarni mustaqil o‘rganish kerak. 
Shuningdek, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalardagi 
ishlarning mazmuni bilan tanishish kerak. 
Bugungi kunda “Fizika kafedrasi” tomonidan 
fizikaning barcha bo'limlari bo'yicha o'quv-
uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqilgan.
Bugungi kunda ko‘pchilik o‘qituvchilari 
real laboratoriya ishlarini virtual laboratoriya 
ishlariga almashtirishni taklif etadi. Lekin biz 
buni noto‘g‘ri deb hisoblaymiz. Chunki bo‘lajak 
muhandis haqiqiy qurilmalar bilan ishlashi, 
tajriba o‘tkazishi, o‘lchash va matematik hisob 
kitob ishlarini amalga oshirishi kerak. 
Endi har bir ish turining afzalliklari va 
kamchiliklarini ko‘rib chiqamiz. Kompyuter 
laboratoriyasi 
qurilmalaridagi 
virtual 
laboratoriya ishlari, qoida tariqasida real 
eksperimental 
qurilmaning 
kompyuter 
modelini ifodalaydi. Virtual laboratoriya 
ishlari (VLI) model bo‘lgani uchun u har doim 
ham o‘rganilayotgan hodisa yoki obyektning 
o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettira olmaydi. 
Bundan tashqari, virtual ishning kamchiligi 
ma’lum darajada u yoki bu ishni talaba uyda 
yoki maxsus kompyuter bilan jihozlangan 
laboratoriya xonasida individual bajarishi 
kerak, lekin universitetni bitirgan mutaxassis 
jamiyatda yashashi va jamoa bo‘lib mehnat 
qilishini hisobga olishimiz kerak. Real 
laboratoriya ishlari (RLI) talabalarni guruhda 
ishlashga, eksperimental topshiriqlarni qo‘yish 
va loyihalashga, ularni real bajarishga o‘rgatadi. 
Shunga qaramay, virtual laboratoriya 
ishlarining an’anaviy laboratoriya ishlaridan bir 
qator afzalliklarini ko‘rib o‘tamiz:
-Laboratoriya 
ishlarining 
soni 
va 
ularning hajmi ko‘p jihatdan o‘quv muassasasi 
laboratoriya jihozlarining mavjudlik imkoniyati 
bilan bog‘liqligi;
-O‘quv xonalaridagi laboratoriya jihozlari 
biz xohlagancha yangilanmasligi;
-Ba’zi bo‘limlar (elektromagnitizm, kvant, 
atom va yadro fizikasi)dan ko‘pgina tajribalarni 
o‘quv laboratoriyalarida amalga oshirib 
bo‘lmasligi;
5 Aryana, dkk. 2007. “Pengembangan Peta Pikiran Untuk Peningkatan Kecakapan Berpikir Kreatif Siswa”. Jurnal Universitas Pendidikan Ganesha. Makasar.
6 Дозоров Е.В., Дозоров В.А. «Виртуальный лабораторный практикум как одна из эффективных форм урока в инновационной школе». – Омск, 2012. – С. 27–31.
-Qimmat uskunalarni xarid qilmasdan 
kompyuter modellarini yaratish mumkinligi;
-Real 
vaqt 
rejimiga 
qaramasdan 
virtual ishlarni qayta-qayta amalga oshirish 
mumkinligi.
Shuningdek, zamonaviy ta’lim tizimida 
keng qo‘llanilayotgan masofaviy ta’limning 
ajralmas qismi sifatida virtual laboratoriya 
ishini qaraymiz. Bugungi avlod talabalari 
maktabdan boshlab kompyuter texnologiya 
imkoniyatlaridan keng foydalangan, shuning 
uchun ularni kompyuterda bajariladigan virtual 
ishga tayyor deb qaraymiz.
Mustaqil ish uchun virtual laboratoriya 
ishlari ilovalaridan foydalanishning asosiy 
masalalaridan biri - talabaga real laboratoriya 
ishlariga tayyorlanish imkoniyatini berishdir
5
. 
Natijada amaliy darsga kelgan talaba 
allaqachon laboratoriya jihozlari haqida 
tasavvurga ega bo‘ladi, real laboratoriya 
ishlarini o‘tkazish metodologiyasi tushunib, 
ularni amalga oshirish vaqtini sezilarli darajada 
qisqartiradi.
Agar universitetlarda real laboratoriya 
ishlari virtual laboratoriya ishlari bilan 
almashtirilsa, talabalarni real vaziyatlardan 
ajralishga olib keladi. Virtual laboratoriya 
ishlarini bajarishda asboblar va jihozlar 
yordamida fizik kattaliklarni o‘lchash bo‘yicha 
amaliy ko‘nikmalar, tajriba o‘tkazish, elektr 
zanjirlarini yig‘ish va boshqa malakalari 
shakllanmaydi
6
. Haqiqiy obyektlar bilan ishlay 
olmaydigan mutaxassisni tayyorlash oliy 
ta’limdagi bitiruvchi kadrlarning sifatsizligini 
belgilaydi. Ko‘pincha virtual laboratoriya bilan 
yaxshi ishlay oladigan zamonaviy talaba haqiqiy 
modellar bilan ishlashda amaliy ko‘nikmalarga 
ega bo‘lmaydi, bu esa zamonaviy muhandisni 
tayyorlashdagi yirik kamchilik hisoblanadi.
Har qanday real yoki virtual laboratoriya 
ishining bajarilishi bir necha bosqichlardan 
iborat:
1) ishga tayyorgarlik - talaba ish daftariga 
ishning qisqacha tavsifini kiritadi. Ishning 
tavsifi ishning maqsadini, qisqacha nazariyani, 
zarur jihozlarni, ishni bajarish tartibini, 
o‘lchangan qiymatlarni qayd etish jadvallarini 
aks ettiradi;
2) ishga ruxsat berish – o‘qituvchi ish 
bo‘yicha so‘rov o‘tkazadi; 
3) ishning eksperimental qismini bajarish;
4) o‘lchov natijalarini hisoblash va qayta 
ishlash. Asbobdagi xatolarni aniqlash;
5) laboratoriya ishini himoya qilish. 
Talabalar har bir ish oxirida berilgan nazorat 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

179 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
savollariga javob beradilar va tadqiqot natijalari 
bo‘yicha yozma hisobot taqdim etadilar.
Ammo asosiy farq shundaki, VLI 
individual ravishda amalga oshiriladi, RLI esa 
2-3 kishidan iborat kichik guruhlarda amalga 
oshiriladi. Guruhda ishlash talabalarda 
hamkorlikda ishlash qobiliyatini, jamoada 
ishlashdagi mas’uliyat hissini shakllantiradi, 
bu ularning kelajakdagi kasbiy faoliyatida 
zarur omil hisoblanadi. Ishning eksperimental 
qismidagi farqni ham qayd etamiz. Keling, 
ushbu farqni elektromagnitizm bo‘limida 
VLI va RLIni bajarish misolida tahlil qilaylik 
“Elektromagnit induksiya hodisasini o‘rganish” 
ishda 3-rasm. VLI va 4-rasm. RLI.
3-rasm
4-rasm
Talaba VLIni bajarishda kompyuter modeli 
bilan ishlayotganda, masalan, Sichqoncha 
bilan ”Run” tugmasini bosib, tajribani 
boshlaydi. Tutashtiruvchi o‘tkazgich harakatini 
va magnit oqimining o‘zgarishini (oynaning 
pastki qismidagi raqamlarni) kuzatadi. RLIni 
bajarayotganda, talaba 4-rasmda ko‘rsatilgan 
qurilmani yig‘adi. Magnit maydonni o‘zgartirib 
induksion tok hosil bo‘lishini kuzatadi. Agar 
kompyuter modeli bilan ishlashda xatolik 
yuzaga kelsa, siz shunchaki maydonni 
tozalashingiz va tajribani yana takrorlashingiz 
mumkin. Ammo RLIni bajarishda xatoni 
tuzatish unchalik oson emas, bu esa talabani 
ehtiyot bo‘lishga va xavfsizlik qoidalariga qa’tiy 
rioya qilishga majbur qiladi.
Xulosa 
qilib 
shuni 
ta’kidlaymizki, 
real laboratoriya ishlarini virtual ishlarga 
almashtirmasdan, balki ularni mustaqil 
ish sifatida to‘ldirish orqali amaliyotga 
joriy etish zarur. Ta’lim jarayoniga axborot 
texnologiyalarini joriy etish ta’limning an’anaviy 
shakllariga nisbatan qo‘shimcha afzalliklar 
mavjud bo‘lsagina o‘zini oqlaydi. Biz talaba 
va o‘qituvchi o‘rtasidagi bevosita muloqotni 
yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashning 
ajralmas qismi deb bilamiz. Laboratoriya 
ishlarining soni va ularning hajmi ko‘p jihatdan 
o‘quv muassasasi laboratoriya jihozlarining 
mavjudlik imkoniyatiga bog‘liq. Agar o‘qituvchi 
laboratoriya ishini o‘tkazish metodikasini 
ishlab chiqmagan va bu haqda yetarlicha 
o‘ylab ko‘rmagan bo‘lsa, u holda hatto eng 
kerakli laboratoriya ishini bajarishda ham 
vaqtni behuda sarflashi, o‘qitish samaradorligi 
tushishi mumkin bo‘ladi. Universitetda o‘qish 
yillari davomida talabaning bilish faoliyati 
o‘qituvchilar tomonidan yangi innovatsion 
texnologiyalardan 
foydalangan 
holda 
tashkillashtirilishi kerak.
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
180 
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA 
MA’LUMOTLAR XAVFSIZLIGINI 
TA’MINLASHDA BLOKCHEYN 
TEXNOLOGIYASIDAN FOYDALANISH
Shokir Ravshanovich Bobobekov -
о‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida amaliyotga kirib 
kelayotgan zamonaviy innovatsion texnologiyalardan biri hisoblangan “Blockchain” texnologiyasi 
va uning ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlashdagi о‘rni haqida fikr yuritilgan. Xususan, blokcheyn 
tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi, kriptografik asosi hamda jamiyat ijtimoiy hayotida tutgan 
о‘rni bevosita va bilvosita tahlil etilgan. 
Аннотация: В данной статъе рассматривается технология Блокчейн, которая считается 
одной из современных инновационных технологий, внедряющихся в практику в условиях 
цифровизации экономики, и ее рол в обеспечении безопасности данных. В частности, 
прямо и косвенно анализируется понятие блокчейна и его история возникновения, 
криптографическая основа, его рол в социалной жизни общества.
Abstract: This article discusses the Blockchain technology, which is considered one of the 
modern innovative technologies coming into practice in the context of the digitization of the economy, 
and its role in ensuring data security. In particular, the concept of blockchain and its history of origin, 
cryptographic basis, and its role in the social life of the society are directly and indirectly analyzed.
Kalit sо‘zlar: blokcheyn, bitkoin, taqsimlangan reestr, kriptovalyuta, blok, tranzaksiya, xesh-
funksiya, kriptografiya, shifr, deshifr, initializatsion vector, shifr kalit.
Ключевые слова: блокчейн, биткойн, распределенный реестр, криптовалюта, блок, 
транзакция, хэш-функция, криптография, шифр, дешифрование, вектор инициализации, ключ 
шифрования.
Keywords: blockchain, bitcoin, distributed ledger, cryptocurrency, block, transaction, hash 
function, cryptography, cipher, decryption, initialization vector, cipher key.
Bugungi kunda inson faoliyatining 
barcha sohalarini raqamlashtirish masalasi 
juda dolzarb va muhim ahamiyatga ega. 
Raqamli texnologiyalarning iqtisodiyot 
tarmoqlariga, ijtimoiy va boshqa sohalarga 
keng joriy etilishi esa nafaqat mahsulot 
va xizmatlar sifatini oshiradi, balki ularga 
sarflanadigan 
ortiqcha 
xarajatlarning 
kamayishiga olib keladi. 
Ushbu sohaga bugungi kunda 
hukumatimiz tomonidan katta e’tibor 
qaratilmoqda. 
Masalan, 
O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston 
Respublikasida 
raqamli 
iqtisodiyotni 
va kripto-aktivlar aylanmasi sohasini 
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni va kripto-aktivlar aylanmasi sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3832-sonli 
Qarori, 03.07.2018 yil
2 О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi PQ-4699-sonli Qarori, 28.04.2020 yil.
gi 2018-yil 03-iyuldagi, PQ-3832-sonli 
Qarori
1
hamda О‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining “Raqamli iqtisodiyot va 
elektron hukumatni keng joriy etish chora-
tadbirlari tо‘g‘risida”gi 2020-yil 28-apreldagi, 
PQ-4699-sonli Qarori
2
da 2023-yilga kelib 
raqamli iqtisodiyotning mamlakat yalpi 
ichki mahsulotidagi ulushini ikki baravarga 
kо‘paytirish nazarda tutilganligi asos 
sifatida keltirish mumkin.
Hozirgi kunda bu muammolarning 
yechimi sifatida ko‘pgina va xavfsizlikni 
ta’minlash 
maqsadida 
ko‘pgina 
kriptografik algoritmlar va dasturiy 
vositalar taklif qilinmoqda. Ko‘pgina 
kriptografik 
algoritmlarda 
hisoblash 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

181 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
masalasi murakkabligi va kriptoanalitiklar 
tomonidan tahlil qilinishi natijasida 
algoritmlarga nisbatan shubhalar kelib 
chiqmoqda. Albatta, bu muammolarni 
yechish yangi zamonaviy konfedentsialligi 
va kriptomustahkamligi yuqori bo‘lgan 
kriptoalgoritm 
yoki 
himoya 
tizimi 
zarurligi 
ko‘pchilik 
mutaxasislar 
tomonidan 
aytilmoqda. 
Bu 
turdagi 
masalalarni 
yechishda 
blokcheyn 
texnologiyasini qo‘llash bo‘yicha ko‘pgina 
mulohazalar keltirilmoqda. Endi, biz 
quyidagicha blokcheyn texnologiyasining 
ijtimoiy,iqtisodiy, 
siyosiy 
sohalarga 
qo‘llashning asosiy bosqichlarini ko‘rib 
chiqamiz. 
Hozirgi kunda, butun dunyoda 
raqamli texnologiyalarni keng joriy etilishi 
ijobiy tomonlari bilan birga bir qancha 
muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. 
Masalan, molyaviy amallar masofaviy 
tizimlar yordamida amalga oshirilishi 
natijasida tizim xavfsizligiga tahdidlar 
paydo bo‘lmoqda. Ushbu muammolarning 
yechimi sifatida konfedentsialligi va 
kriptomustahkamligi 
yuqori 
bo‘lgan 
kriptoalgoritmlarga asoslangan himoya 
tizimlari zarurligini ko‘pchilik mutaxasislar 
ta’kidlaydi. Bu turdagi masalalarni yechishda 
blokcheyn texnologiyasini qo‘llash bo‘yicha 
ko‘pgina mulohazalar keltirilmoqda. Shu 
sababli, quyida blokcheyn texnologiyasi 
hamda uning jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy 
hayotida tutgan о‘rni haqida so‘z yuritamiz.
Bugungi 
kunda 
blokcheyn 
texnologiyalari 
yangi 
innovatsion 
texnologiya 
yo‘nalishi 
bo‘lishiga 
qaramasdan bir qator ijtimoiy sohalarga 
kirib borib, o‘z o‘rnini egallagan. Tarmoqda 
ma’lumotlarni xavfsiz saqlashning eng 
qulay usuli – bu uni taqsimlab qayd etishdir. 
Bugungi kunda blokcheyn texnologiyasi 
taqsimlangan ma’lumotlarning reyestri 
sifatida namoyon bо‘lishi mumkin.
Blokcheyn (inglizcha Blockchain – 
blok zanjiri) – ma’lum qoidalar asosida 
tuzilgan ma’lumotni о‘z ichiga olgan 
bloklarning doimiy ketma-ket zanjiri
3
. 
Taqsimlangan reyestr – ma’lumotlar 
bitta tashkilot reyestrida saqlanmaydi, 
yani 
ma’lumotlar 
nusxalari 
global 
3 Y.Ilxamova, M.Azizova, M.Jumaniyozova, N.Mirzanova. Taqsimlangan ma’lumotlar reyestri (blokcheyn) texnologiyasi va kripto-aktivlar aylanmasi. Uslubiy qо‘llanma. -Toshkent, 2021, 22-б
4 N.Tо‘raqulova. (Blokcheyn texnologiyasi tushunchasi va uning huquqiy maqomi), Central asian academic journal of scientific research, ISSN: 2181-2489, 2022-yil 5-son
tarmoqga ulangan virtual kompyuterlar 
xotirasida saqlanadi va sonidan qat’iy 
nazar bir vaqtning o‘zida yangilanadi. 
Blokcheyn texnologiyada ma’lumotlar 
reyestrini qalbakilashtirish imkonsiz, yani 
ma’lumotlarning to‘liqligi va ishonchliligini 
kafolatlaydi. 
Blok – bu taqsimlangan reyestrda 
amalga oshirilgan tranzaksiyalar haqidagi 
qaydlar hisoblanadi. Unda, bir shaxs 
boshqa shaxsga qancha miqdordagi 
aktivlar o‘tkazmalari aks etgan bo‘ladi. 
Barcha bloklar o‘z o‘rnida bitta zanjirga 
ulangan bo‘ladi
4
.
Bloklar orasidagi aloqa nafaqat 
raqamlash bilan balki, har bir blokda о‘zining 
va о‘zidan oldingi blokning xesh qiymati 
bilan ta’minlanadi. Blokdagi ma’lumotni 
о‘zgartirish uchun keyingi barcha bloklarni 
tahrirlash kerak bо‘ladi. Kо‘pincha blok 
zanjirlarining nusxalari bir-biridan mustaqil 
ravishda turli kompyuterlarda saqlanadi. 
Bu esa о‘z navbatida bloklarga о‘zgartirish 
kiritishni qiyinlashtiradi. 
Blokcheyn atamasi birinchi bо‘lib, 
2008-yil oktabrda Bitkoyn tizimida tо‘liq 
takrorlangan taqsimlangan ma’lumotlar 
bazasining nomi sifatida paydo bо‘ldi. 
Shuning uchun blokcheyn texnologiyasini 
kriptovalyutalar bilan bog‘liq operatsiyalar 
sifatida 
tushuniladi, 
ammo 
ushbu 
texnologiyani istalgan о‘zaro bog‘liq 
axborot (ma’lumot)ni bloklariga qо‘llash 
mumkin. 
Blockchain texnologiyasi g‘oyasi 
birinchi bо‘lib ikki tadqiqotchi olim Styuart 
Xaber va V.Skott Stornetta 1991-yilda 
raqamli hujjatni vaqtini о‘zgartirishi yoki 
buzib bо‘lmaydigan qilib tamg‘alash uchun 
amaliy yechimini taklif qilganda paydo 
bо‘ldi. Vaqt tamg‘asi hujjatlarini saqlash 
uchun tizim kriptografik himoyalangan 
bloklar zanjiridan foydalangan.
Endi Blockchain texnologiyasi asosi 
bо‘lgan blokli shifrlash algoritmlari ishlash 
rejimlari, yani kriptografik asosi haqida sо‘z 
yuritsak. 
Kriptografiya (yunoncha κρυπτός 
(kryptós) – “maxfiy” γράφω (gráfo) – 
“yozish” so'zlaridan tashkil topgan) ochiq 
maʼlumotlarni shifrlashni, maxfiylashtirish 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
182 
usullarini o'rganadi
5
.
Simmetrik shifrlash algoritmlarida 
xavfsizlik nuqtayi nazaridan kriptografik 
tizimlardan 
ma’lum 
ketma-ketliklarga 
asoslanib foydalanish mavjud. Bu toifadagi 
algoritmlar blokli shifrlash algoritimlari 
modellari sanaladi.
Ushbu 
algoritmlarda 
amalga 
oshiruvchi vektor (initialization vector, 
IV) dan foydalaniladi. Amalga oshiruvchi 
vektor ma’lum bitlar ketma- ketligidan 
iborat bо‘lib, ochiq matnga yoki kalitga 
ma’lum algoritm bо‘yicha qо‘shiladi. Bu 
kattalik kalitdan farqli sanalib, odatda 
zarur bо‘lsa ham sir saqlanmaydi. Hozirda 
quyidagi modellar keng qо‘llaniladi
6
:
- Electronic codebook (ECB);
- Cipher-block chaining (CBC);
- Propagating cipher-block chaining 
(PCBC);
- Cipher feedback (CFB);
- Output feedback (OFB);
- Counter (CTR).
Endi ushbu modellardan biri, yani eng 
samarali bо‘lgan Cipher Block Chaining 
(Shifrmatn blok zanjiri) modeli bilan 
batafsil tanishib chiqamiz. 
Ushbu Cipher Block Chaining modeli 
1976-yil IBM tomonidan ishlab chiqilgan 
bо‘lib, dastlab ochiq matn birinchi blokiga 
boshlang‘ich vektor (initialization vector) 
qо‘shilib, natija kalit yordamida shifrlanadi. 
Keyingi bloklar initialization vector о‘rniga 
о‘zidan oldingi shifr matn blokini oladi, 
natijada zanjirli shifr bloklar hosil bо‘ladi(2-
rasm).
5 https://uz.wikipedia.org/wiki/Kriptografiya
6 https://en.wikipedia.org/wiki/Block_cipher_mode_of_operation
7 https://www.online-toolz.com/tools/text-encryption-decryption.php
2-rasm. CBC modelida shifrlash
Deshifrlashda esa dastlab shifr 
matn birinchi blokiga boshlang‘ich vektor 
(initialization vector) qо‘shilib, natija kalit 
yordamida deshifrlanadi. Keyingi bloklar 
initialization vector о‘rniga о‘zidan oldingi 
ochiq matn blokini oladi, natijada ochiq 
matn bloklari olinadi (3-rasm).
3-rasm. CBC modelida deshifrlash
Blockchain texnologiyasi asosi ushbu 
model kabi ishlaydi. Yani bloklar orasidagi 
aloqa nafaqat raqamlash bilan balki, 
har bir blokda о‘zining va о‘zidan oldingi 
blokning xesh qiymati (CBC modelida 
intialization vector) bilan ta’minlanadi. 
Blokdagi ma’lumotni о‘zgartirish uchun 
keyingi barcha bloklarni tahrirlash kerak 
bо‘ladi. Kо‘pincha blok zanjirlarining 
nusxalari bir-biridan mustaqil ravishda 
turli kompyuterlarda saqlanadi. Bu esa о‘z 
navbatida bloklarga о‘zgartirish kiritishni 
qiyinlashtiradi.
Xesh-funksiya ixtiyoriy uzunlikdagi 
(bit yoki bayt birliklarida) ma’lumotni biror 
fiksirlangan(qayd qilingan) uzunlikdagi 
qiymatga о‘tkazadi.
Misol uchun, MD5 algoritmda 
ma’lumotlarning 
xesh 
qiymatini 
hisoblaganda quyidagicha kо‘rinishdagi 
natijalar olinadi
7
:
1) M= “kalit” bо‘lsa, u holda bu 
matnning xesh qiymati:
H=0c56246cbd935ffb8143ddfa
0c427143.
2) M= “pedagogika unversiteti” bо‘lsa, 
u holda bu matnning xesh qiymati:
H= ca4b46b4ba7b724443a92fbf812
a7c1e.
Blokcheyn texnologiyasi moliyaviy 
xizmatlar sektori bajaradigan uch muhim 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

183 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
rolni о‘z zimmasiga olishi mumkin: bitimlarni 
rо‘yxatdan о‘tkazish, shaxs haqiqiyligini 
tasdiqlash va shartnomalar tuzish. 
Bugungi kunda, banklar tomonidan amalga 
oshirilayotgan operatsiyalarning bir qismini 
blokcheyn texnologiyasiga о‘tkazilishi, 
banklarda mijozlar bilan munosabatlarda, 
xizmat kо‘rsatishda muayyan muddatda 
uzilishiga olib kelishiga qaramasdan, 
moliya tashkilotlarida ish hajmining 
kamayishiga, xizmatlarning samaradorligi 
oshishiga imkoniyat yaratadi. 
Blokcheynnning rasmiy sayti interfeysi 
1-rasmda keltirilgan
8
.
1-rasm. www.blockchain.com rasmiy 
sayt interfeysi.
Blokcheyn hamyonidagi mablag’larga 
faqat egasi kirish huquqiga ega. Pul odatda 
bank bo‘lgan vositachilarga topshirilmaydi. 
Shu tufayli tranzaktsiyalar hech kimning 
nazorati ostida bo‘lmaydi.
Blockchain texnologiyasi quyidagi 
asosiy afzalliklarga ega
9
: 
-О‘zgarmaslik 
– 
barcha 
qatnashchilarning 100% roziligisiz tuzatish 
kiritish mumkin emas; 
-Ishonch 
– 
provayderning 
infratuzilmani tekshirishiga ehtiyoj yо‘q; 
-Auditosonligi – istalgan qatnashchi 
audit о‘tkazishi mumkin; 
-Foyda – xarajatlarning sezilarli 
8 https://www.blockchain.com/explorer
9 Y.Ilxamova, M.Azizova, M.Jumaniyozova, N.Mirzanova. Taqsimlangan ma’lumotlar reyestri (blokcheyn) texnologiyasi va kripto-aktivlar aylanmasi. Uslubiy qо‘llanma. -Toshkent, 2021
10 https://uz.rancholaorquidea.com/4200-blockchain-technology-what-is-it-in-simple-words-and.html
darajada qisqarishi.
Bugungi 
kunda 
blokcheyn 
texnologiyasi qo‘llanilayotgan sohalar 
ro‘yxati doimiy ravishda o‘sib bormoqda.
Blockchain texnologiyasidan quyidagi 
jarayonlarda foydalanish mumkin
10
:
-moliyaviy 
jarayonlarni 
amalga 
oshirishda;
-shartnomalar va bitimlar tuzishda;
-turli xil tijorat amallarida;
-tovar va xizmatlarni sotib olishda;
-maxfiy ma’lumot almashish paytida;
-sug’urta 
polisini 
ro‘yxatdan 
o‘tkazishda;
-mulk huquqlarini himoya qilish, 
shuningdek, 
ularni 
yangi 
egasiga 
o‘tkazishda;
-shaxsiy ma’lumotlarni boshqarishda;
-intellektual 
mulk 
xavfsizligini 
ta’minlashda;
-hujjatlar arxivlarini yaratishda.
Xulosa. Bugungi kunda umumjahon 
tendentsiyalari va tashqi siyosatda rо‘y 
berayotgan hodisalardan kelib chiqib, 
davlatimiz oldida global raqobatbardoshlik 
hamda milliy xavfsizlik masalasi turibdi. 
Ushbu masalani hal qilishda raqamli 
iqtisodiyotni rivojlantirish muhim rol 
о‘ynaydi. 
Bitkoindan 
foydalanishi 
yoki 
foydalanmasligidan 
qat’iy 
nazar, 
blokcheyn taqsimlangan hisoblanadi. 
U internet tarmog’idagi kompyuterlarda 
markazlashmagan holda ishlaydi, shu 
sababli, uni buzib kirish imkoni amalda 
mavjud emas. Shu bilan birga, uni istalgan 
kishi istalgan vaqtda ko‘rish mumkin. 
Uning ma’lumotlar bazasi assimetrik 
shifrlash tizimi asosida imzolangan 
barcha jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni 
ommaviy ravishda saqlaydi.
Xulosa qilib aytganda, Blokcheyn 
texnologiyasini joriy qilish, faqatgina 
moliya yoki iqtisodiyot sohasida emas, 
balki boshqa bir qator ijtimoiy sohalarda 
ham o‘z samarasini beradi.
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
184 
ERITMA KONSENTRATSIYALARI MAVZUSINI 
O‘QITISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI
Nargiza Isatullayevna Muminova -
dotsent, Jizzax davlat pedagogika universiteti 
Maxsuda Sag‘dullayevna Inatova -
dotsent, Jizzax davlat pedagogika universiteti 
Maftuna G‘anisher qizi Usmanova -
o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti 
Annotatsiya: Ushbu maqolada umumta’lim maktablarida 11-sinf kimyo darslarida Eritma 
va eritma konsentratsiya mavzusini interfaol metodlar, AKT vositalari yordamida o‘rganishda 
kommunikativ kompetentlikni oshirish yo‘llari keltirilgan.
Аннотация: В данной статъе представлены способы совершенствования 
коммуникативной компетентности при изучении темы растворов и концентрации растворов 
на уроках химии 11 класса общеобразователной школы с исползованием интерактивных 
методов и средств ИКТ.
Abstract: This article presents ways to improve communicative competence in studying the 
subject of solution and solution concentration in 11th grade chemistry classes in secondary schools 
using interactive methods and ICT tools.
Kalit so‘zlar: pedagogik texnologiyalar, eritma, eruvchanlik, eritma turlari, foiz, molyar, normal 
konsentratsiyalari, “Assesment”, “Klaster”, “Aylana stol atrofida”.
Ключевые слова: педагогические технологии, раствор, растворимост, виды растворов, 
процентное содержание, молярная, нормалная концентрация, «Оценка», «Кластер», «Вокруг 
круглого стола».
Keywords: pedagogical technologies, solution, solubility, solution types, percentage, molar, 
normal concentrations, “Assessment”, “Cluster”, “Around the round table”.
Ma’lumki, kimyo fani uchun nazariy 
bilimlarni 
mustahkamlashda 
olingan 
bilimlarni asosi sifatida laboratoriya va 
amaliy mashg‘ulotlar muhim o‘ringa ega. 
O‘quvchilarga kimyo fanidan laboratoriya 
va amaliy mashg‘ulotlarini zamonaviy 
pedagogik texnologiya asosida virtual 
tasvir (animatsion tasvir) orqali kompyuter 
yordamida ko‘rsatib tushuntirish yaxshi 
natija beradi
1
.
O‘quvchilаrga ta’lim-tаrbiya beruvchi, 
ulаrni rivojlаntiruvchi innovаtsion pedagogik 
tehnologiyаlardаn hamda interfаol usullаrni 
optimаl tanlаshdan iborat. 
Zаmonaviy pedаgog qandаy bo‘lishi 
kerаk?
Аxborot 
kommunikаtsiya 
texnologiyаlaridan xаbardor bo‘lishi;
O‘quvchilаrning 
psixologik 
xusuyatlаridan kelib chiqib ulаr bilаn 
muomаlada bo‘lish;
Mohir аktyor;
Notiq;
1 S.Masharipov, A.Mutalibov, va boshqalar “Umumiy kimyo” 11- sinf uchun darslik. T.2018. (62-97-b)
2 O‘.X.Muhammedov “Ta’limni tashkil etishda zamonaviy interfaol metodlar” T.2016.
O‘z fаni bo‘yichа chuqur bilimgа ega;
O‘quvchilаr bilаn do‘stonа munosabatdа 
bo‘lа oladigаn, ulаrni dаrdini his qila bilаdigan;
Dаrslarda 
zamonаviy 
pedagogik 
texnologiyаlar, interfаol usullаrni qo‘llаy 
olishi;
Yаngi mavzuni o‘qitishdа ko‘rgаzma, 
tаrqatma, 
multimediа 
vositalaridаn 
foydаlanib ulаrni fаnga bo‘lgаn qiziqishini 
oshirishi;
Fаqatgina darslik bilan chegaralanib 
qolmasdan, 
boshqа 
manbalardаn 
(kitoblar,internet) mа’lumotlar berishi;
Milliy g‘urur, insonpаrvarlik, ona 
tabiаtga muhаbbat ruhida tarbiyalashi, 
hamda o‘quvchilаr olgan bilimlarini hayotdа 
qo‘llay olishga o‘rgаtishi , kasbga yo‘naltira 
olishi zarur
2
.
O‘quvchilаrning 
ijodiy 
tafаkkurini 
rivojlаntirish, ulаrning аqliy qobiliyаtini 
o‘stirish-kimyoni o‘qitishdаgi eng muhim 
psixologik va pedаgogik muаmmo. Buning 
uchun o‘qitishning fаol metodlаridan, 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

185 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
ta’lim va tаrbiyaning noаn’anaviy shаkl va 
usullаridan keng miqyosdа foydalanish, 
predmet va hodisаlarni, ularning o‘zaro 
аloqadorligi, harakаti va rivojlаnib borishi 
orqali o‘rgаnish taqozo etilаdi.
Bunda, аyniqsa, o‘quvchilаrning o‘yin 
faoliyаti yangi bilimlarni o‘zlashtirish, 
ulardа ko‘nikmаlarni shаkllantirish hаmda 
rivojlаntirish, umumаn, kimyoni o‘rganish 
jarаyonining sаmaradorligini oshirishdа 
katta ahamiyаt kаsb etadi. Didаktik o‘yinlаr 
davomidа o‘quvchilarda hosil bo‘lаdigan ijobiy 
his-hayаjon tuyg‘usi ulаrni charchаshdan 
saqlaydi, 
ularning 
kommunikativ 
va 
intellektual imkoniyatini oshiradi. Maktab 
o‘quvchilari uchun “Zamonaviy pedagogik 
texnologiyalar” asosida kimyo fanidan 
laboratoriya va amaliy mashg‘ulot darslarini 
tashkil etish jarayonida o‘quvchilarning o‘quv 
biluv faoliyatini faollashtirishning samarali 
pedagogik shakli, usullarini aniqlash va 
ilmiy amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan 
iborat
3
,
4
.
Umumta’lim maktablarida “Eritma va 
eritma konsentratsiyalari” mavzusi 11-sinfda 
o‘tiladi. 11-sinf darsligida bu mavzular 
chuqurlashtirilgan 
holda 
o‘quvchilarga 
yetkaziladi. 11- sinf o‘quv rejasida IV bobi 
“Eritma” bo‘lib quyidagi mavzularga bo‘lib 
o‘qitiladi: 
Eritma haqida tushuncha. 
Eruvchanlik
Eruvchanlik mavzusiga oid masalalar 
va ularning yechimi
Eritma konsentratsiyasi va uni ifodalash 
usullari. Foiz konsentratsiya 
Foiz 
konsentratsiya 
mavzusida 
masalalar yechish
Foiz konsentratsiya, eritma massasi, 
hajmi va zichligi orasidagi bog‘lanish
Molyar konsentratsiya
Normal konsentratsiya
Foiz 
va 
normal 
konsentratsiya 
o‘rtasidagi bog‘lanish
Foiz 
va 
normal 
konsentratsiya 
o‘rtasidagi bog‘lanish
Ta’lim jarayonlarini interfaol usullarda 
olib borish, o‘qitish samaradorligiga ijobiy 
3 G.A. Ixtiyarova, D.J.Bekchanov. M.Sh. Ahadov “Kimyoni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalar” T.2020.
4 Muftaxov A.G , H.T. Omonov, R.O.MirzayevToshkent-2002 (202-bet)
5 N.A. Parpiev; X.R.Rahimov; A.G.Muftaxov Toshkent-2000 (376-377 betlar)
6 Sh, N. J., Smanova, Z. A., Tojimukhamedov, H. S., & Inatova, M. S. (2013). Synthesis o-nitrosonaphthols and their application in analytical chemistry. The Advanced Science. USA, (10), 
16-22.
7 Inatova, M. (2020). “ECO TEXTILE PRODUCT” МЧЖ Сув таркибидаги темир (II) ионини сорбцион-спектроскопик усулда янги аналитик реагент ёрдамида аниқлаш. Архив Научных 
Публикаций JSPI.
ta’sir etadi. Yangi mavzuni tushuntirish 
jarayonida “Klaster” metodi, “Assesment”, 
“Aylana stol atrofida” kabi metodlardan 
foydalanish ham yaxshi samara beradi
5
.
“Eritma” 
bo‘limining 
asosiy 
tushunchalari “Klaster” metodi yordamida 
keltirib o‘tish va tushuntirish samarali 
hisoblanadi.
Har bir bosqichni taqdimotlar va amaliy 
tajribalar asosida tushuntirib berish zarur.
“ASSESMENT” metodi
Bu metod аsosаn quyidagi uch 
mаqsаdga xizmаt qilаdi: 
1. 
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va 
malakalarini har tomonlama, holis baholash; 
2. o‘quvchilarning bilim, ko‘nikmа va 
mаlаkalarini rivojlantirish imkoniyаtlarini 
аniqlash; 
3. o‘quvchilarning bilim, ko‘nikmа 
va mаlаkalarini rivojlаntirishga xizmаt 
qilаdigan istiqbol rejа (maqsаdli dastur)ni 
shаkllаntirish
6
,
7
.
“ASSESMENT-1”
TABIIY VA ANIQ FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
186 
“AYLANA STOL ATROFIDA” metodi
O‘tilgan mavzu bo‘yicha guruhlarga 
topshiriq beriladi va barcha o‘quvchilar 
faol qatnashadi. Yuqoridagilardan tashqari 
mavzuni yaxshi tushunganlik darajasini 
bilish mumkin. 
Topshiriq: Eritma konsentratsiyalariga 
oid masala tuzish.
Birinchi guruh: 2mol NaOH 160gr H2O 
erishidan hosil bo‘lgan eritmaning molyar 
konsentratsiyasini toping.(p=1.2g/ml)
Ikkinchi guruh: masala guruh a’zolari 
bilan birgalikda yechiladi va uchinchi guruhga 
masala tuzib beriladi.
Masala: 100 g suvga 46 g natriy 
qo‘shilganda hosil bo‘lgan eritmaning foiz 
konsentratsiyasini (%) aniqlang.
Uchinchi guruh: masala guruh a’zolari 
bilan birgalikda yechiladi va uchinchi guruhga 
masala tuzib beriladi.
Masala: AgNO3 ning 0oC dagi 
eruvchanligi 115 ga teng bo‘lsa, ayni 
temperaturada 240 gr suvda qanday massa 
tuz eriydi.
Har bir guruh aytilgan topshiriqni 
bajaradi, o‘qituvchi tomonidan tekshirilib, 
baholanadi.
Darsni mustahkamlash uchun interfaol 
metodlardan va testlardan foydalanish 
o‘quvchilarning 
mavzuni 
o‘zlashtirish 
samaradorligini aniqlash uchun juda qulay 
hisoblanadi.
Xulosa 
qilib 
aytadigan 
bo‘lsak, 
ta’limning sifat va samaradorligini oshirish, 
o‘quvchilarning mustaqil va mukammal bilim 
olishi uchun imkoniyat yaratish, ularning 
dunyoqarashi va tasavvurini kengaytirish, 
fikrlash qobiliyatini o‘stirish o‘qituvchining 
intelektual salohiyatiga, dars jarayonida 
ilg‘or pedagogik texnologiyalardan o‘rinli va 
unumli foydalanishiga bog‘liq. Shunday ekan, 
ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatli kechishi 
uchun pedagog – o‘qituvchilar o‘z kasbining 
ustasi, fidoyisi bo‘lishi kerak. Shu ma’noda 
bugungi o‘qituvchidan yurtimiz kelajagi 
uchun yangicha fikrlaydigan, ertangi kunga 
yangicha nigoh bilan qaraydigan, zamon 
bilan hamnafas komil insonni shakllantirish 
talab etiladi. 
TABIIY VA ANIQ FANLAR

187 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
YOSH TADQIQOTCHILAR
EKOLOGIYAGA OID TUSHUNCHALARNI 
KREATIV YONDASHUV ASOSIDA 
TAKOMILLASHTIRISH (1-4-sinf misolida)
Surayyo Qaxramon qizi Eshboyeva -
o‘qituvchi, Termiz davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ekologiyaga oid tushunchalarni 
shakllantirishda kreativ yondashuvning pedagogik-psixologik asoslari haqida yozilgan. Maqola 
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ekologiyaga oid tushunchalarni shakllantirishda kreativ yondashuvni 
takomillashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari, shakl, metod va vositalarini tanlash va amaliyotga 
tadbiq etishdan iborat.
Аннотация: В данной статъе написано о педагогико-психологических основах 
творческого подхода к формированию экологических представлений у учащихся началной 
школы. Статъя состоит из особенностей совершенствования творческого подхода к 
формированию экологических представлений у учащихся началной школы, выбора форм, 
методов и средств и их реализатсии.
Abstract: In this article, it is written about the pedagogical and psychological foundations of 
the creative approach to the formation of ecological concepts in elementary school students. The 
article consists of the specific features of improving the creative approach to the formation of 
ecological concepts in elementary school students, the choice of forms, methods and tools and 
their implementation.
Kalit so‘zlar: boshlang‘ich sinf, o‘quvchi, ekologiya, tushuncha, kreativ, pedagogika, shakl, 
metod.
Ключевые слова: началный класс, ученик, экология, консепсия, творчество, педагогика, 
форма, метод.
Keywords: primary class, student, ecology, concept, creative, pedagogy, form, method.
Bugungi kunda tabiatni muhofaza 
qilish, ekologik xavfsizlik masalalari jahon 
hamjamiyatining umumiy global muammosiga 
aylandi. Jumladan, mamlakatimizda o‘tgan 
davr mobaynida jamiyat hayotining barcha 
sohalarini isloh qilish barobarida, fuqarolarga 
ekologik barqaror hayot sharoitini yaratish 
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga 
aylandi. Ko‘zlangan maqsadga erishish yo‘lida 
ekologik tarbiyaning jamiyatda ma’naviy hayoti 
bilan aloqadorligi masalalari, shuningdek, 
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ekologiyaga 
oid tushunchalarni shakllantirishda kreativlikni 
takomillashtirish masalalari dolzarb ahamiyat 
kasb etmoqda. 
Ekologik tarbiya inson va tabiat 
munosabatlarini hayotiy timsolllarda aks 
ettirish orqali o‘quvchilarning ekoma’naviy 
- 
madaniy 
saviyasi 
darajasi 
hamda 
dunyoqarashini ifodalash bilan birga inson 
shaxsini tarbiyalash vazifasini ham bajaradi
1
.
Tabiatni e’zozlash atrof-muhitni musaffo 
va go‘zal qilish singari ekologik tarbiya 
1 Файзулина С.Х. Экологическая ответственность важный аспект экологического воспитания // Материалы Республиканской конференции. - ФерГУ, 2003. - С. 41- 42.
masalalari ajdodlardan - avlodlarga, asrlardan 
asrlarga o‘tib, boyib, sayqal topib hozirgacha 
davom etib kelayotgan sharqona, o‘zbekona 
hikmatlar, 
tuzuklar, 
ta’limotlar, 
falsafiy 
qarashlar, milliy qadriyatlar, milliy udum va 
an’analarda o‘z aksini topgan.
Bugungi kunda o‘quvchi yoshlarning 
ekologik tafakkuri, ularning dunyoqarashi, 
xatti-harakati, 
ekologik 
madaniyatini 
shakllantirishda kreativ yondashuv muhim 
pedagogik-psixologik muammo sifatida ko‘plab 
olimlarning ilmiy tadqiqot ishlarida o‘z aksini 
topgan. Jumladan, Sh.Avazov, A.Y.Ko‘chkinov, 
A.N.Zaxlebniy, I.D.Zverev, N.Sh.Bozorova, 
P.U.Berdanova, G.Komilova, N.J.Isaqulova, 
M.G.Nishonboyeva, D.M.Maxmudova, N.O‘.
Nishonova, E.A.Turdiqulov, O.Musurmanova, 
X.B.Norbo‘tayev, 
M.Tilakovalar, 
maqolani 
tayyorlashda ushbu manbalardan foydalanildi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ekologik 
tushunchalarni shakllantirishda kreativlikni 
tarkib toptirishda ularga atrof-muhit bilan 
qanday munosabatda bo‘lishni o‘rgatish 

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
188 
va tashkil etish ta’lim tizimining ustuvor 
masalasiga aylandi.
Yangi asrning barkamol kishisi o‘zida 
ekologik tarbiya unsurlarini ham namoyon 
eta olishi zamon talabidir. Jumladan, ekologik 
muvozanat - bu atrof - muhit to‘g‘risida chuqur 
bilimga, tabiatni asrash tuyg‘usiga ega bo‘lish, 
o‘simlik va hayvonlarga nisbatan g‘amxo‘rlik 
ko‘rsatish, 
tabiat 
zaxiralaridan 
oqilona 
foydalanish, ularni ko‘paytirish borasida 
qayg‘urishga qaratilgan amaliy faoliyatning 
yuksak ko‘rsatkichidir
2
.
Ana shu xislatlarni o‘zida aks ettira olgan 
o‘quvchini ekologik tarbiyaga ega deb atash 
mumkin. Ekologik bilimni o‘quvchi albatta 
dastlab dars jarayonida o‘qituvchidan oladi, 
o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchini qiziqtira 
olsagina o‘quvchi o‘zi mustaqil ravishda 
ekologik bilim olishga harakat qiladi. Shuning 
uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi nihoyatda 
bilimli va o‘zi tabiatni sevgan va tushungan 
inson bo‘lsagina, o‘quvchini o‘z ortidan 
ergashtira oladi. 
Ekologik 
tarbiya-ekologik 
bilimdan 
oldin shakllangan bo‘lib, qadimdan tuproqni 
asra, toza saqla, degan undov so‘zlar 
bizga Zardo‘shtiylarning muqaddas kitobi 
‘‘Avesto”dan ma’lum. Tabiiy fanlarni o‘qitish 
tamoyillari bizda qadimdan shakllangan va 
jamiyatdagi tizimning almashishi, siyosiy 
qarashlarning u yoki bu tomonga shakllanishi 
natijasida ekologiya faniga e’tibor biroz 
sustlashdi. 
Boshlang‘ich 
sinf 
o‘quvchilarida 
ekologiyaga oid tushunchalarni kreativ 
yondashuv 
asosida 
takomillashtirish 
jarayoni muammoli, vaziyatli va ijodiy o‘quv 
topshiriqlarni ishlab chiqishda quyidagi 
qoidalarga rioya etish tavsiya etiladi:
topshiriqlar haqiqiy vaziyatlar bilan 
bog‘liq muammolarga qaratilishi kerak; 
yangiliklarni 
izlash 
va 
topishga 
yo‘naltirish - o‘quv topshirig‘idagi muammoni 
hal etishda o‘quvchilar aqliy faoliyatini turli 
usullar yordamida rivojlantirishni ko‘zda tutadi; 
topshiriqlar mazmunida aks ettirilgan 
hodisalar va jarayonlar o‘rtasidagi muhim 
bog‘liqlik ko‘rsatilishi kerak; 
topshiriqlar yechimini aniqlash va 
o‘quvchilar ongida hodisalar yoki jarayonlar 
o‘rtasida 
bog‘liqlikni 
mustahkamlash 
imkoniyatlari nazarda tutilishi lozim; 
topshiriqlarni bajarish jarayonida o‘quvchi 
oddiy tushunchalardan, u hali o‘zlashtirilmagan 
yanada murakkabroq tushunchani keltirib 
2 Surayyo Eshboyeva. (2022). CREATIVE APPROACH TO FORMING ECOLOGICAL CONCEPTS IN PRIMARY CLASS STUDENTS. European Scholar Journal, 3(10), 93-95.
3 Сагилян Э.М. Индивидуализaция домашней учебной деятельности младших школьников: Дисс. ... канд. психол. наук. - Сочи, 1999. -136 с.
4 Cадовая В.В. Творческая самореализaция учащихся в познавательной деятельности в условиях индивидуализaции обучения: Дисс. ... канд. пед.наук. - Казань, 1999. - 177 с
chiqarish imkonini berishi lozim; 
topshiriqni bajarish jarayonida oddiy 
tushunchalar o‘quvchiga ma’lum bo‘lmagan 
tushunchalar bilan o‘zaro tahlil qilinadi; 
ijodiy (kreativ) fikrlash asosida yangi 
bilimlar shakllanadi. 
Ta’kidlash lozimki, ekologik ta’lim 
berish murakkab pedagogik jarayon bo‘lib, 
ekologiya asoslarini bilish maktab o‘quvchilari 
tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan muhim 
tarkibiy qismidir. Bugungi kunda maktab va 
maktabdan tashqari ta’lim va tarbiya tizimi 
tarkibiga ekologik madaniyatni rivojlanishi, 
qo‘yilgan talablarga javob beradigan ko‘p 
miqdordagi ekologik bilim, ko‘nikma va 
malakalar kiradi. Shu asosda beqaror ekologik 
vaziyat sharoitida yosh avlodga ta’lim-tarbiya 
berishning butun tizimini ekologizatsiya qilish 
muhim hisoblanadi. Ekologik ta’limning muhim 
tamoyillaridan biri bu uzluksizlik tamoyili, 
ya’ni insonni butun hayoti davomida o‘qitish, 
tarbiyalash va rivojlantirishdir. 
O‘quvchilarning ekologik tushunchalarga 
asoslangan nazariy fikrlash tarzi, hayotiy 
hamda o‘quv vazifalarini yechish jarayonida 
turli tushunchalarga murojaat qilgan holda 
fikrlashini ifodalaydi. Bu jarayonda o‘quvchilar 
turli tushunchalarga murojaat qilgan holda 
o‘z harakatlarini bevosita aql yordamida 
bajaradilar. Bunda tajribaga asoslangan 
holda hissiy organlar faoliyatiga tayaniladi. 
Obrazli fikrlash jarayonida esa, muayyan 
materiallardan u yoki bu vazifalarni bajarish 
maqsadida foydalaniladi. Bu o‘rinda obrazlar 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular o‘quvchining 
xotirasi yoki kreativ faoliyati natijasida tug‘iladi. 
Ular o‘quv vazifalarni yechish jarayonida o‘zaro 
aloqador obrazlar sifatida namoyon bo‘ladi. 
Buning natijasida esa, o‘quvchilar muayyan 
o‘quv-bilish harakatlarini bajaradilar va o‘zlarini 
qiziqtiradigan 
masalalarning 
yechimini 
izlaydilar
3
.
O‘quvchilarning 
fikrlash 
faoliyatiga 
asoslangan o‘quv jarayonida ular axborotlarga 
tayanish va mazkur axborotlarning mazmunini 
qayta ishlashga harakat qiladi. O‘quvchilarning 
bunday tafakkur tarzi ularning idroklari, 
tasavvurlari va dunyoqarashlarida aks etadi. 
Bu tarzdagi tafakkurning reproduktiv (mustaqil 
bo‘lmagan) hamda mustaqil tarzda namoyon 
bo‘ladigan produktiv (mahsuldor), konvergent 
(o‘zaro o‘xshash) hamda divergent (tafovutli) 
turlari mavjud
4
.
O‘quvchilarning bilishga asoslangan 
tafakkur tarzi uchun asosan mustaqil 
YOSH TADQIQOTCHILAR

189 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
bo‘lmagan 
reproduktiv 
hamda 
o‘zaro 
o‘xshash, ya’ni konvergent fikrlash tarzi xosdir. 
O‘quvchilarning reproduktiv tafakkur tarzlari 
tayyor bilimlarni o‘zlashtirishga asoslangandir. 
Bu ularga o‘quv materiallarini o‘zlashtirish va 
esda saqlab qolish imkonini beradi. Bu asosan 
diqqat va xotiraning imkoniyatlariga tayanilgan 
holda amalga oshiriladi. O‘quvchilarning 
bunday tafakkur tarzi muayyan pedagogik 
qimmatga ega. Ularning rivojlanishi esa, o‘quv 
jarayonining muayyan bosqichlarida amalga 
oshiriladi. O‘quvchilarning konvergent, ya’ni 
o‘zaro o‘xshash tafakkur tarzining rivojlanishi 
ularga muammoning yagona, eng qulay yo‘lini 
topish imkonini beradi. Bu esa, o‘quvchilar 
oldiga qo‘yilgan savollarga ularning to‘g‘ri 
javobni izlashlari va topishlarida namoyon 
bo‘ladi . 
Boshlang‘ich 
sinf 
o‘quvchilarida 
ekologiyaga oid tushunchalarni kreativ 
yondashuv 
asosida 
takomillashtirish 
ularni intellektual rivojlantirishning muhim 
shartidir. Bugungi kunda intellektual jihatdan 
taraqqiy 
etgan 
shaxsni 
shakllantirish 
uchun, o‘quvchilarning bilishga asoslangan 
tafakkur tarzlarinigina rivojlantirish yetarli 
emas. O‘quvchilar tabiat va kishilik jamiyati 
qonuniyatlarini tushunishlari uchun, ularni 
ijodiy o‘zlashtirishlari va tabiat hamda jamiyat 
olamiga olib kirishlari lozim. Buning uchun, 
o‘quvchilarning ko‘pdan-ko‘p masalalarda o‘z 
shaxsiy nuqtayi nazarlariga ega bo‘lishlari 
talab etiladi. Shu maqsadda ularni ma’naviy, 
intellektual jihatdan takomillashtirish kerak. 
Shuning uchun ham o‘quvchilarda kreativ 
tafakkurni shakllantirish nihoyatda zarur. 
O‘quvchilarning ijodiy tafakkuri tabiiyligi, 
betakrorligi, hozirjavobligi bilan ajralib turadi. 
Tafakkurning bunday tarzi uchun divergent, 
ya’ni tafovutli hamda produktiv, ya’ni mahsuldor 
fikrlash tarziga xosdir. Mahsuldor fikrlash 
tarziga ega bo‘lgan o‘quvchilar axborotlarni 
tanlash, to‘plash va muammolarni yechishda 
o‘zlarining mustaqilliklari bilan ajralib turadi. 
Divergent, ya’ni tafovutli fikrlash tarziga ega 
bo‘lgan o‘quvchilar esa, muammolarning 
yechimiga turli tomondan yondasha olishlari 
bilan alohida namoyon bo‘ladi
5
.
Shuning uchun ham o‘quvchilarni 
intellektual rivojlantirish maqsadini qo‘yganda 
ularga individual yondashgan holda, fikrlash 
tarzining turli ko‘rinishlarini egallashlariga 
5 Қаландарова М.Қ. Таълим жараёнида ўқувчиларни индивидуал ёндашув асосида интеллектуал ривожлантириш тизими. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) 
диссертaтсияси. Чирчиқ, 2021. - 145 б
6 Eshboyeva S.K. Use of people's oral creativity in the formation of ecological concepts of primary school students on a creative basis. //Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural 
and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 November 2021 ilmiy jurnal 10-son www.oriens.uz Doi 10.24412/2181-1784-
2021-10 763-769-page
7 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.- СПб.: Питер, 2006.-с. 713.
8 Мамашокиров С., Усмонов Э. Барқарор тараққиётнинг экологик хавфсизлик масалалари. -Тошкент: Фан, 2009. -247 б
alohida e’tibor qaratish lozim. Har bir 
o‘quvchining fikrlash tarzi o‘ziga xos jihatlari 
bilan ajralib turadi. O‘qituvchi ulardagi o‘ziga 
xosliklar, yutuqlar, kamchiliklarni o‘z vaqtida 
payqay olishi lozim, aks holda o‘quvchilarda 
ekologiyaga oid tushunchalarni kreativ 
yondashuv asosida takomillashtirish natijalari 
ijobiy ko‘rsatkichni bermaydi. 
O‘quvchilarning intellektual rivojlanishida 
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan holat, ular 
tafakkurining boshqa barcha ruhiy jarayonlarga 
ko‘rsatadigan ta’sirini har tomonlama hisobga 
olishdan iborat. Bunda eng asosiy narsa, 
o‘quvchi tafakkurining uning xotirasi va idrokiga 
ko‘rsatadigan ta’sirini hisobga olishdadir
6
. 
O‘quvchilarning 
idrokida 
moddiy 
borliq, xalqning turmush tarzini anglash 
imkoniyatining kengayishi, uning kuzatish 
jarayoniga aylanishi natijasida nazariy bilish 
faoliyati sifatida namoyon bo‘ladi
7
.
O‘quvchi xotirasining mantiqiy jihatdan 
boyishi natijasida u kreativ fikrlay boshlaydi 
va bu esa o‘quvchilarni topilishi zarur bo‘lgan 
tushunchalarni izlashlariga undaydi. Natijada, 
o‘quvchilarda erkin tarzda shakllangan 
xotiraning mustahkamlanishiga olib keladi. 
Ushbu holat o‘quvchilarning eslab qolish 
usullarini egallaganliklarida namoyon bo‘ladi. 
Shuningdek, o‘quvchilarning mayllariga 
asoslangan qadriyatli yo‘nalishni ajratish 
muhim 
pedagogik 
ahamiyatga 
ega. 
O‘quvchilarning 
mayllariga 
asoslangan 
qadriyatli yo‘nalishlar ularni qadriyatlar haqidagi 
bilimlarni o‘zlashtirish hamda intellektual 
faoliyat ko‘rsatishga yo‘naltiradi. Mazkur 
yo‘nalish ham mayllar, ham qadriyatlar sifatida 
o‘quvchilarning intellektual taraqqiyotlari bilan 
bog‘liqdir.
Ko‘rinib turibdiki, boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilarida ekologiyaga oid tushunchalarni 
kreativ yondashuv asosida takomillashtirishda 
ularga individual yondashuv nihoyatda zarur 
ekan. Bugungi kunda pedagogika fani oldidagi 
o‘quvchilarni intellektual rivojlantirish vazifasi 
o‘z yechimini kutmoqda, buning uchun har bir 
o‘quvchi va o‘quvchilar guruhining o‘ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni 
intellektual 
rivojlantirishga 
yo‘naltirilgan 
didaktik tizimni vujudga keltirish alohida 
ahamiyat kasb etmoqda
8
.
Yuqoridagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, 
boshlang‘ich sinflarda “Tabiiy fanlar”ni 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
190 
o‘qitishda ekologiyaga oid tushunchalarni 
kreativ yondashuv asosida takomillashtirish 
o‘quvchilarning yaxlit, bir butun tarzda ongli, 
samarali o‘zlashtirishlarini hamda ularning 
mushohada, tafakkur qilish faoliyatlarini 
rivojlantirishga xizmat qiladi. 
Shuningdek, 
boshlang‘ich 
ta’limda 
“Tabiiy fanlar”ni o‘qitishda ekologiyaga oid 
tushunchalarni kreativ yondashuv asosida 
takomillashtirishda 
oddiydan-murakkabga 
tomon izchil va uzviy tarzda, ilgari egallangan 
bilimlarga tayangan holda amalga oshiriladi. 
O‘quv dasturi yoki o‘quv materiallari mavzulari 
orasida mantiqiy bog‘liqlik, uzviylik va 
izchillikda amalga oshirilmasa, bunday o‘quv 
materiallarining o‘quvchilar tomonidan to‘liq 
o‘zlashtirilishiga erishib bo‘lmaydi. Mavjud 
bilim va tushunchalarni alohida kichik tarkibiy 
qismlarga bo‘lib o‘rganish, keyinchalik ularni 
bir butun, yagona tizim shaklida uzviy tarzda 
o‘zlashtirishlarini 
ta’minlash 
maqsadga 
muvofiq sanaladi
9
. 
Bunda, albatta, dastlab asosiy obyekt 
xususidagi asosiy tushuncha o‘quvchilar 
diqqatiga yetkazilishi va shu tushunchadan 
kelib chiqqan holda obyektning qismlari 
mohiyatini ochib berishga o‘tilishi lozim bo‘ladi. 
“Tabiiy fanlar” o‘quv fani ta’lim doirasida 
izchillik va uzviylikni nazarda tutgan holda 
ekologiyaga oid tushunchalarni ta’lim dasturida 
nazarda tutilgan barcha tanlangan mavzularni 
o‘quvchilar tafakkurida uzviy ravishda to‘liq 
o‘zlashtirish jarayonini pedagogik va psixologik 
jihatdan to‘g‘ri tashkil qilish lozim. Jumladan: 
materialni to‘liq, aniq puxta va ketma-
ket o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tafakkur 
faoliyatning ma’lum shakllarini yuzaga 
9 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.- СПб.: Питер, 2006. -с. 713.
10 R.A.Mavlonova., N.H. Rahmonqulova “Boshlang‘ich ta’limning integrasiyalashgan pedagogikasi”. O’quv qo’llanma. - Toshkent. “Ilm Ziyo”, 2009. -192 b.
keltiradi, natijada to‘liq, aniq, puxta va ketma-
ket eslab qolish ta’minlanadi; 
o‘quv 
materialini 
o‘zlashtirishga 
o‘quvchilar faoliyatining motivlari, ularning 
o‘rganilayotgan ekologiyaga oid tushunchalarni 
kreativ yondashuvlari, qiziqishlari, ijobiy 
hissiyotlar, materialning muhimligini anglash, 
shuningdek, 
qiziqish 
va 
ehtiyojlarning 
turg‘unligi katta ta’sir ko‘rsatadi; 
material mohiyatini ma’lum darajada 
tushunish, uni xotirada muvaffaqiyatli saqlab 
qolishning zarur shartlaridan biri ijodiy (kreativ) 
yondashuv bo‘lib hisoblanadi;
agar anglashdan oldin xotirada to‘liq 
va aniq anglash sodir bo‘lsa, unda material 
mazmunini yaxlit holda tushunish qiyinlashadi;
material 
mazmuni 
tushunishga 
yo‘naltirilgan faol tafakkur faoliyati uning 
xotirada bevosita saqlanib qolishini ta’minlaydi. 
Tabiat haqidagi fanlar tizimi bu tabiiy 
fanlar majmui hisoblanadi. “Tabiiy fanlar”ning 
maqsadi tabiat hodisalarining mohiyatini 
aniqlash, tabiat qonunlarini bilish, ularda 
amalda foydalanish imkoniyatlarini ochib 
berishdir
10
.
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinfda 
o‘rganiladigan tabiiy bilimlar o‘quvchilarni 
olamni yaxlit idrok etishga undaydi. Buning 
natijasida o‘quvchilarda tabiiy-ilmiy bilimlarni 
o‘zlashtirishga nisbatan individual yondashuv 
va hissiy-qadriyatli faoliyat tajribasi hosil 
bo‘ladi. Atrof - olamga moslashish uchun 
o‘quvchilar ta’limning ilk bosqichlaridan 
boshlab, mustaqil harakatlanish, tabiat bilan 
ongli muloqotni o‘rnatish, tabiat hodisalarining 
mazmun - mohiyatini to‘g‘ri anglash layoqatiga 
ega bo‘lishlari lozim. 
YOSH TADQIQOTCHILAR

191 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
SPORTS ORIENTED GAMES FREESTYLE 
WRESTLERS MUST PERFORM TO ENHANCE 
THEIR GENERAL PHYSICAL PREPARATION
Nodir Azimovich Khanturayev -
teacher, Jizzakh state pedagogical university 
Abstract: It can be inferred that not only physical exercises, but also different forms of sports 
oriented games mostly focused on enhancing techniques and tactics are used in freestyle wrestling 
to improve the physical preparation of wrestlers. This article covers our detailed recommendations 
on the use of sports oriented games to improve their physical fitness level. 
Annotatsiya: Erkin kurashchilarning jismoniy tayyorgarligini takomillashtirishda jismoniy 
mashqlar bilan bir qatorda turli xil ko'rinishdagi sportga yo'naltirilgan harakatli o'yinlardan foydalanish 
mumkin. Ushbu maqolada erkin kurashchilarning jismoniy tayyorgarligini takomillashtirishda 
harakatli o'yinlardan foydalanish bo'yicha tavsiyalar berilgan hamda ularning ahamiyati to'g'risida 
taʼkidlab o'tilgan.
Аннотация: В волной борбе для совершенствования физической подготовки борцов 
исползуются не толко физические упражнения, но и различные формы спортивно-игровой 
направленности, в основном направленные на совершенствование техники и тактики. В 
этой статъе представлены наши подробные рекомендации по исползованию игр спортивной 
направленности для повышения уровня их физической подготовки.
Keywords: overall physical preparation, physical qualities, general physical preparation, sports 
oriented games, freestyle wrestling. 
Kalit so'zlar: jismoniy tayyorgarlik, jismoniy sifatlar, umumiy jismoniy tayyorgarlik, sportga 
yo'naltirilgan harakatli o'yinlar, erkin kurash.
Ключевые слова: общая физическая подготовка, физические качества, общая физическая 
подготовка, игры спортивной направленности, волная борба.
Our research will serve to ensure the 
implementation of Resolution of the President 
of the Republic of Uzbekistan dated June 3, 
2017, No PP-3031 “On measures for further 
development of physical culture and mass 
sports”, Decree of the President of the Republic 
of Uzbekistan dated March 5, 2018, No. PF-
5368 “On measures to radically improve the 
system of public administration in the field 
of physical culture and sports”, Decree of 
the President of the Republic of Uzbekistan 
dated October 30, 2020, No. DP-6099 “On 
measures for the widespread introduction of 
a healthy lifestyle and further development of 
mass sports”, Decree of the President of the 
Republic of Uzbekistan dated November 3, 
2020, No. PP-4877 “On measures to improve 
the training system and increase the scientific 
potential in the field of physical culture and 
sports”. 
Freestyle wrestling is one of the most 
acclaimed and popular sports around the 
globe, and it is one of the first sport disciplines 
to be included in the program of the ancient 
Olympic Games. As with most sports, freestyle 
wrestling carries a risk of injury for athletes. 
From a personal perspective, general physical 
preparation is of paramount importance in 
preventing injuries, and thus sports oriented 
games play a leading role in improving the level 
of general physical preparation of wrestlers, to 
my mind. 
“Practicing sports oriented games on a 
daily basis during trainings is considered to 
be one of the best ways to enhance overall 
performance not only in the training, but also 
in the international competitions. Even though 
they seem to be some risks associated with 
physical activities, they are far outweighed 
by the long-term health benefits. They are 
able to prolong life, improve life quality and a 
significant component of weight management 
since they have a major influence not only on 
health, but also physical appearance as well 
as well-being. An adequate level of physical 
activity guarantees a higher quality of life and 
helps prevent many diseases such as obesity. 
To engage children in freestyle wrestling from 
an early age, one of the forms of physical 
activity are specific exercises, in which children 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
192 
are able to participate with their partners or 
under the guidance of a coach”
1
.
“Freestyle wrestling is about controlling 
somebody else’s body, and if you are not able 
to control your own, you will never control 
theirs,” says Travis Rutt, assistant wrestling 
coach at Rochester Community and Technical 
College (Rochester, MN).
Practicing sports oriented games always 
helps wrestlers concentrate on proper stance 
and position (head up, back straight, hips in, 
knees off the mat) while incorporating the 
most crucial footwork movements, circling to 
find an attack angle. Similarly, they have the 
possibility to cultivate circling skills from a 
modified snap-down position, as it is great for 
developing both the offensive and defensive 
skills of the wrestler.
When we studied the attitude of coaches 
and athletes towards sports oriented games 
in the training process of freestyle wrestling, 
found out, coaches and athletes have been 
utilizing them less often. Both coaches and 
athletes admit that these exercises play an 
essential role in the training process, and they 
have a will to use more than they are using 
now. 
MATERIALS AND METHODS 
The aim of the research is to provide 
information on general physical preparation of 
freestyle wrestlers and a set of specific, upper 
and lower body exercises which intend to be 
done on the wrestling mat with an opponent 
or a partner. These exercises given below are 
hugely recommended for the development 
of general physical preparation, as well as 
the following methods were used in the 
implementation of research:
–pedagogical observation; 
–interviews;
–analysis 
of 
scientific 
and 
methodological literatures on the subject; 
–surveys. 
Sports oriented games can stretch 
muscles and joints, which in turn can increase 
flexibility and help prevent injuries, and may 
also improve balance by increasing strength of 
the tissues around joints and throughout the 
body. They make muscles stronger, allowing 
wrestlers to do tasks that they otherwise might 
not be able to do, or to do them more easily.
RESULT AND DISCUSSION
General Physical Preparation in Freestyle 
Wrestling – wrestlers are prepared in order 
to partake in fitness. They are prepared not 
only for being prepared to train, but having 
a general physical level so that as wrestlers 
begin to work with more specific exercises, 
or start to do more specific training towards 
1 Kerimov F.A., Yusupov N “Active games for Kurash” Tashkent – 2003; 71 pages.
2 Salomov R.S. "Theory and methodology of physical education." Volume I, Textbook. ITA-PRESS. T. -2014 y. 297 pages.
a chosen athletic venture, a higher level of 
general physical preparation can help them 
prevent loss of gains from time off and a 
sports injury. “…General physical preparation 
is a way for physical qualities coaches to 
prepare wrestlers for fitness goals and to 
sustain a level of sports performance”
2
. 
Whilst the training goal of Freestyle 
Wrestling is to bring wrestlers a high level of 
physical fitness as well as aimed at wrestlers 
competing in the international tournaments 
where they are required to be fit perfectly. 
Sports oriented gameswhich seem to increase 
and enhance a level of general physical 
preparation of freestyle wrestlers are listed 
below:
YOSH TADQIQOTCHILAR

193 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
“During a general physical preparation 
phase, the only goal is to cultivate an overall 
foundation for the inclusion of more freestyle 
wrestling specific training, movements, and 
intensities to best prepare freestyle wrestlers 
for the specific demands
of their sport. The GPP phase will further 
their baseline potential and can allow them for 
greater advanced in sport”
3
. 
A successful GPP phase transition 
freestyle wrestlers to a Specific Physical 
Preparedness (SPP) phases of training, often 
when preparing for a specific sporting event, 
such as World Championships or Summer 
Olympic Games. Coaches and freestyle 
wrestlers must comprehend that the ability 
to train and compete at high levels is earned 
3 Adilov Sarvar Kakhramonovich, “Improving sports and pedagogical skills (Freestyle wrestling) textbook, Toshkent-2019; 197 pages.
as time passes, and developed through 
systematic increases in volume, intensity and 
preparation. Dedicating energy and time into 
more general physical preparation phases 
can be a very beneficial part of the overall 
health and physical performance of freestyle 
wrestlers at nearly every level.
As we have mentioned above, general 
physical preparation training focuses on 
mostly developing the foundation on which 
physical qualities and cardiovascular capacity 
are built. As a pyramid can only be as tall as its 
foundation, freestyle wrestlers are capable of 
obtaining high levels of athletic performance if 
they have the firm base to allow for it. A common 
weak point in beginning and intermediate 
freestyle wrestlers is back strength.
If you recognize this is an area that needs 
improvement, a general physical preparation 
training period can be the perfect time to cope 
with it. 
Recommended sports oriented games 
will help freestyle wrestlers familiarize and 
obtain the elements of techniques of freestyle 
wrestling, ways for peak performance and 
various complex combinations as well.
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
194 
Believe or not, the more you work on your 
overall physical preparation by paying great 
attention to specific but acceptable exercises 
concentrated on mostly physical qualities, the 
better you will perform not only in trainings, 
but also international competitions. In reality, 
the vast majority of Freestyle wrestlers find 
themselves improving their lifts after adding 
specific approaches they have never done 
before to their training, as a consequence 
have the possibility to make their whole body 
stronger, more flexible as well as unstoppable. 
Freestyle wrestlers should think hard about 
their sport. What kind of movements are they 
likely to do? Study workouts mostly focused 
on developing physical qualities.
4 Khanturayev, N. (2022). GENERAL PHYSICAL PREPARATION OF FREESTYLE WRESTLERS. Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal, 2022(1), 80-95.
“Organizing sports oriented games on 
a daily basis effectively and efficiently during 
trainings is one of the important means 
of general physical preparation. Exercises 
specifically approached can be used for the 
general physical development of freestyle 
wrestlers, mastering skills that are of 
paramount importance in freestyle wrestling”
4
.
CONCLUSION
Those above-mentioned sports oriented 
games will absolutely generate concrete 
wrestling skills and teach mobilizing all 
spiritual and physical strengths and qualities 
for achievement of a competition in freestyle 
wrestling. During a GPP phase, the aim is to 
develop and improve an overall foundation 
for the inclusion of more sport specific 
training. We are not just saying that the only 
sports oriented games we have offered will 
improve freestyle wrestlers’ overall physical 
preparation.
YOSH TADQIQOTCHILAR

195 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
O‘QUVCHILARDA HUQUQIY 
DUNYOQARASHNI RIVOJLANTIRISHDA 
PEDAGOGIK PRAKSIOLOGIYA
Zafar Usmonov -
mustaqil tadqiqotchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Maqolada o‘quvchilarda huquqiy dunyoqarashni rivojlantirishda praksiologik 
bilimlarni pedagogik talqin qilishning ahamiyati asoslab berilgan. 
Аннотация: В статъе обосновано значение педагогической интерпретации 
праксиологических знаний в развитии правового мировоззрения учащихся.
Abstract: The article substantiates the importance of pedagogical interpretation of praxeological 
knowledge in the development of legal outlook in students
Kalit so‘zlar: praksiologiya, ta’lim, dunyoqarash, rivojlantirish, huquqiy dunyoqarash, 
optimallashtirish, pedagogik praksiologiya.
Ключевые слова: праксиология, образование, мировоззрение, развитие, правовое 
мировоззрение, оптимизация, педагогическая праксиология.
Keywords: praxisology, education, outlook, development, legal outlook, optimization, pedagogical 
praxiology.
O‘quvchilarning huquqiy dunyoqarashni 
rivojlantirishda zamonaviy ta’lim standartlarini 
joriy etish sharoitida uning samaradorligi, 
ratsionalligi nuqtai nazaridan muvaffaqiyatli 
faoliyatni tashkil etish asosida o‘quv ishlarini 
optimallashtirish imkoniyatlarini o‘rganish 
ayniqsa muhimdir. Bunday faoliyatni tashkil 
etish nazariyasini ko‘rib chiqish mavzusi 
ilmiy bilimlarning integral sohasi - pedagogik 
praksiologiyadir.
O‘zbekiston 
Respublikasini 
yanada 
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasida 
“yuksak bilimli va intellektual rivojlangan 
avlodni tarbiyalash, oliy ta’lim muassasalarida 
kompetentli ilmiy-pedagogik kadrlar zaxirasini 
yaratish» kabi ustuvor vazifalar belgilandi. 
Ushbu vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishi 
jarayonida bugungi ta’limni raqamlashtirish 
muhitida pedagogik faoliyatga inson amaliy 
faoliyati samaradorligi haqidagi ta’limot 
borasida dunyoqarashni shakllantirish bo‘lajak 
o‘qituvchilarda intellektual bilimlar zaxirasini 
puxta egallash, ta’lim sohasida huquiy 
dunyoqaraga oid ko‘nikmalari va malakalarini 
oshirish orqali qo‘yilgan maqsadga erishish 
imkoniyati kengayadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
«Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish 
to‘g‘risida»gi, 
2017-yil 
PF-4947-son 
«O‘zbekiston 
Respublikasini 
yanada 
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi 
to‘g‘risida»gi, 
2019-yil 
PF-5847-son 
«O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini 
tasdiqlash to‘g‘risida»gi, 2020-yil PQ-4699-son 
«Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni 
keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, 
2020-yil PQ-4623-son «Pedagogik ta’lim 
sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida»gi, 2020-yil PF-6079-son «Raqamli 
O‘zbekiston 
30» 
dasturini 
tasdiqlash 
to‘g‘risida»gi, 2020-yil PF-6097-son «Ilm-fanni 
2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini 
tasdiqlash to‘g‘risida»gi farmon va qarorlari, 
shuningdek, mazkur faoliyatga tegishli 
boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlar ham 
aynan yoshlarda huquqiy dunyoqarashga oid 
bilimlarni takomillashtirishga xizmat qiladi.
Pedagogik praksiologiyaning mohiyatini 
tushunish 
uchun 
biz 
“praksiologiya” 
atamasiga murojaat qildik. “Praksiologiya” 
tushunchasi 
birinchi 
marta 
1897-yilda 
A.Yespinas tomonidan Les Origines de la 
Technogi” (texnologiyaning paydo bo‘lishi) 
kitobida qayd qilingan. U “hunarmand yasaydi, 
dehqon shudgor qiladi, kemachi kemada 
suzib yuradi, askar jang qiladi, savdogar savdo 
qiladi, professor o‘qitadi, menejer turur. Va 
shuning uchun “amaliyot” so‘zi praksiologiya 
atamasini ularning birligida ko‘rib chiqilgan, 
tirik mavjudotlar dunyosidagi harakatning 
eng umumiy shakllari va tamoyillari haqidagi 
fanni aniqlash uchun ishlatiladi”,hamda 
“Praksiologiya” ilmiy talqinda “faoliyatni 
samarali tashkil etish nazariyasi” degan 
xulosaga kelgan.
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
196 
XX asr o‘rtalarida polyak faylasufi 
va mantiqchisi T.Kotarbinskiy “yaxshi ish 
to‘g‘risida risola” kitobini nashr etdi, bu 
unga butun dunyodan shuhrat keltirdi va 
praksiologik yondashuvni inson faoliyatini 
maqsadga muvofiqligi, ratsionalligi jihatidan 
tahlil qilish va tushuntirishning maxsus usuli 
sifatida shakllantirishga asos bo‘ldi. Muallif 
praksiologiyani faoliyatni samarali (“xizmatga 
yaroqli”) tashkil etishning umumiy nazariyasi 
deb ta’riflagan. T.Kotarbinskiyning fikriga 
ko‘ra, praksiologiya-bu mehnatni tashkil qilish 
bilan bog‘liq turli fanlarning ma’lumotlarini 
sintez qiluvchi fan. U faqat har qanday 
faoliyat uchun qo‘llaniladigan va universal 
xarakterga ega bo‘lgan narsalarni birlashtiradi. 
“Praksiologiya-bu amaliy maslahatlarni ishlab 
chiqishga tarafkashlik bilan, o‘nlab fanlardan 
olingan ma’lumotlarni o‘zlashtirish bilan, 
ushbu ma’lumotlarni ushbu faoliyat sohasi 
vazifalari nuqtai nazaridan tizimlashtirish 
bilan tashkiliy fanning tipik modeli” shu 
bilan bir qatorda muallif “Praksiologiya o‘quv 
intizomi sifatida insonning dunyoga amaliy 
munosabatini, amaliy aql va donolikni tashkil 
etish tamoyillarini shakllantirishning ta’lim 
amaliyoti vazifasini bajaradi” degan xulosaga 
kelgan. 
Ilmiy va ma’rifiy ishlarning tahlili 
shuni ko‘rsatadiki, “praksiologiya” atamasi 
turli xil sharoitlarda qo‘llaniladi: oilaviy 
munosabatlar praksiologiyasi, falsafiy va 
huquqiy praksiologiya, yurist praksiologiyasi, 
siyosiy praksiologiya, refleksiv praksiologiya, 
pedagogik praksiologiya va boshqalar.
Prakeologiya, shuningdek praksiologiya 
(boshqa yunon tilidan: “faoliyat, amaliyot” + “fan, 
o‘qitish”, so‘zma — so‘z – “amaliyotni anglash”) 
- bu inson amaliy faoliyati samaradorligi 
haqidagi ta’limotlarning jamoaviy nomi.
Hozircha atamaning yagona talqini yo‘q, 
turli mualliflar uni turli jihatlar bilan bog‘lashadi, 
lekin ko‘pincha bir yo‘nalish haqida gap ketadi
1
Yoshlarni ma’lum bir faoliyat sohasiga 
yo‘naltirishda pedagogik praksiologiyaning 
o‘rnini alohida ta’kidlash kerak. Pedagogik 
praksiologiya uslubiy ko‘rsatma vazifasini 
bajarib, yoshlarni yangi munosabatlarga 
kiritish orqali ma’nan yuksalishning yuqori 
pog‘anasiga ko‘tarilishiga yordam beradi. 
Pedagogik praksiologiya nafaqat ta’lim – 
1 / Г. Д. Гловели // Большая российская энциклопедия [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
2 Колесникова И. А., Титова Е. В. Педагогическая праксеология. - М.: Академия, 2005. - 256 с.
3 https://www.google.com
4 Авалуева Н.Б. Праксеологический подход к пониманию результативности и эффективности воспитательной деятельности // Воспитание. Научные дискуссии и исследования: 
Сб. науч. тр. / Под ред. Е.В. Титовой. СПб.: Издательство РГПУ им. А.И. Герцена, 2005. С. 121-127.
5 А.Э. Абдулатипова,А.Х.Чупанов, Е.С.Сахарчук «Праксиологизация как механизм актуализации содержания профессионального туристского образования»// ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ 
ОБРАЗОВАНИЕ В СФЕРЕ ТУРИЗМА И ГОСТЕПРИИМСТВА УДК 379.851 DOI 10.22412/1999-5644-11 -2-2
tarbiya harakatning zamonaviy maqbul usulini, 
balki harakat haqida fikr yuritishning zarur 
tomonlarini ham ochib beradi. Ushbu fan 
nafaqat o‘qituvchini nima va qanday qilish 
kerakligini, balki yaxshi ishlash uchun qanday 
qilib oqilona o‘ylash kerakligini ham aytadi”
2
Pedagogik praksiologiya o‘quvchilarda 
huquqiy dunyoqarashni rivojlantirish tizimiga 
ham ijobiy ta’sir kuchini o‘tkazadi.
O‘quvchilarda 
huquqbuzarlikka 
oid 
dunyoqarashni rivojlantirishda praksiologik 
modellarini yaratish asnosida praksiologik 
yondashuvning mohiyatini metodologik asos 
sifatida tushunishni ochib berishni talab qiladi.
Praksiologiya-bu 
inson 
amaliy 
faoliyatining 
samaradorligi 
to‘g‘risidagi 
ta’limotdir
3
.
O‘quv 
faoliyati 
samaradorligini 
baholashga va ta’limiy faoliyat natijadorlligi 
masalasini N.B.Avaluyeva o‘z izlanishlarida 
yoritib bergan
4
.
“Pedagogik praksiologiya pedagogik 
faoliyat nazariyasi va pedagogik bilimlarning 
integral amaliyotga yo‘naltirilgan sohasi 
sifatida uning samaradorligi darajasini 
oshirishga imkon beradigan o‘quv faoliyatini 
tashkil qilishning bir qator yondashuvlari va 
mexanizmlarini ishlab chiqish imkonini beradi. 
“Modellar 
ishlab 
chiqilgan 
va 
praksiologik yondashuvni qo‘llash bo‘yicha 
tajribalar tavsiflangan bo‘lib, uning asosiy 
ma’nosi maktabda va kasbiy ta’limda 
ham 
o‘quv 
faoliyatining 
maqsadga 
muvofiqligi darajasini (ishlatilgan usullar 
va ishlatilgan manbalarda) oshirishdir. 
Xususan, bizning fikrimizcha, hal qilingan 
vazifalar darajasiga ko‘ra tabaqalashtirilgan 
o‘quv faoliyatini praksiologizatsiya qilish 
modellari qiziqish uyg‘otadi (A.E.Maron, 
L.Y.Monaxova, 
V.S.Fedotova, 
2012), 
amaliy kasbiy tayyorgarlikni tashkil etish 
va 
uning 
samaradorligini 
baholashda 
praksiologik 
yondashuvni 
qo‘llash 
tadqiqotlari 
(N.B.Avalueva, 
Y.V.Voronina, 
N.L.Galeeva, T.N.Tretyakova va boshqalar.). 
“Praksiologizatsiy” 
atamasi”prakiologiya” 
va “praksiologik” ning hosilasi sifatida 
E.N.Mixaylova, E.Y.Semchenko, J.N.Axatovalar 
tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan”
5
. Shu 
bilan bir qatorda o‘qituvchining ilmiy-tadqiqot 
faoliyatiga praksiologik yondashuvni qo‘llash 
YOSH TADQIQOTCHILAR

197 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
e.N.Mixaylova tomonidan o‘rganilgan
6
bo‘lsa 
O.A.Langler 
o‘quvchilar 
subektivligini 
shakllantirish 
praksiologiyasi 
bo‘yicha 
izlanishlar olib borgan
7
. Y.V.Voronina uzluksiz 
texnologik tayyorgarlikni tashkil etishga va 
o‘qituvchilar malakasini oshirishda praksiologik 
yondashuv masalasi bilan shug‘ullangan
8
. 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda 
shuni aytish mumkinki, o‘quvchilarda huquqiy 
dunyoqarashni rivojlantirish ta’limi tizimidagi 
pedagogik praksiologiya qoidalar, toifalar, 
qonunlarni to‘playdigan umumiy metodologiya 
vazifasini bajaradi, uning yordamida yuksak 
ma’naviy faoliyat fenomeni tushuntiriladi; 
o‘quvchilarning 
huquqiy 
dunyoqarashni 
rivojlantirish muammolarini ko‘rib chiqish va hal 
qilish bilan bog‘liq umumiy ilmiy yondashuvlar 
amalga oshiriladi; o‘quvchilarda huquqiy 
6 Михайлова Е.Н. Исследовательская деятельность как цель и ресурс профессионального саморазвития педагога в концепции пракселогического подхода // Вестник Томского 
государственного педагогического университета. Томск, 2009. Вып. 6 (84). С. 5-8. Михайлова Е.Н. Праксеологический подход в исследовательской деятельности педагога. // 
Вестник Томского государственного педагогического университета. — Томск, 2006. Вып. 10 (61). С. 25-27
7 Ленглер О.А. Применение праксеологического подхода в процессе становления субъектности учащихся // Актуальные задачи педагогики (III): материалы междунар. заоч. 
науч. конф., г. Чита, февраль 2013 г. Чита: Изд-во Молодой ученый, 2013. С. 110-113.
8 Воронина Ю.В. Использование праксеологического подхода в системе повышения квалификации педагогов // Педагогическое образование и наука. № 2, 2008. C. 35-38.
dunyoqarashni rivojlantirish integratsiyasi 
amalga oshiriladi; natijalarning muvaffaqiyati, 
uning sabablari, shartlari va mexanizmlari 
yoritiladi.
O‘quvchilarda huquqiy dunyoqarashni 
rivojlantirishning praksiologik yondashuv 
mohiyati 
“ratsionallik”, 
“samaradorlik”, 
“ma’naviyat”, “yestetika”, “psixologiya” kabi 
tushunchalarni 
o‘quvchilarning 
ongiga 
singdirish orqali amalga oshirish uchun zarur 
bo‘lgan turli xil vositalarni izlash, tanlash va 
ta’lim amaliyotiga kiritishdan iborat.
Umuman olganda o‘quvchilarda huquqiy 
dunyoqarashni rivojlantirishning praksiologik 
yondashuvini amalga oshrish orqali o‘quv 
jarayoni sub’ektlari faoliyati takomillashtiriladi 
va uni amalga oshirish rejalari ishlab chiqiladi.
OZARBAYJON DIASPORASI VAKILLARINING 
O‘ZBEKISTON MADANIYATI 
TARAQQIYOTIGA QO‘SHGAN HISSASI
Mansur Yangibayevich Boysariyev -
tadqiqotchi, O‘zbekiston Milliy universiteti 
Annotatsiya: Maqolada O‘zbekistondagi ozarbayjon diasporasi vakillarining hayoti, ularning o‘zbek 
san’ati, adabiyoti, madaniyati rivojlanishiga qo‘shgan hissasi haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek, 
ozarbayjon milliy madaniy markazlari faoliyati va turli millatlararo totuvlik, do‘stlik g‘oyalarini 
shakllantirishdagi ahamiyati ko‘rsatib o‘tilgan.
Аннотация: В статъе представлена информация о жизни представителей азербайджанской 
диаспоры в Узбекистане, их вкладе в развитие узбекского искусства, литературы и културы. 
Также показана деятелност азербайджанских национално-културных центров и их значение в 
формировании идей согласия и дружбы между разными народами.
Abstract: The article provides information about the life of representatives of the Azerbaijani 
diaspora in Uzbekistan, their contribution to the development of Uzbek art, literature and culture. It 
also shows the activities of Azerbaijani national cultural centers and their importance in shaping the 
ideas of harmony and friendship between different peoples.
Kalit so‘zlar: ozarbayjon diasporasi, milliy madaniy markazlar, “Gardashlik”, Ozarbayjon milliy 
madaniy markazlari uyushmasi, “Ozarbayjon qizlari”.
Ключевые слова: азербайджанская диаспора, национално-културные центры, «Гардашлык», 
Ассоциация азербайджанских национално-културных центров, «Азербайджанские девушки».
Keywords: azerbaijani diaspora, national cultural centers, “Gardashlyk”, Association of Azerbaijani 
national cultural centers, “Azerbaijani girls”.
Bugungi kunda mamlakatimizda yashab 
kelayotgan 130 dan ziyod millat va elatlarning 
vakillari 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyasi va qonunlari taqdim etgan 
teng huquq va imkoniyatlardan foydalanib, 
iqtisodiyotning turli tarmoqlarida va ijtimoiy 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
198 
sohada, ilm-fan va madaniyat sohalarida 
samarali 
mehnat 
qilib, 
Vatanimizning 
gullab-yashnashiga va uning mustaqilligini 
mustahkamlashga, Respublikaning xalqaro 
maydondagi obro‘-e’tibori va imijini oshirishga 
munosib hissa qo‘shib kelmoqdalar. 
Shunday millatlardan biri ozarbayjonlar 
hisoblanadi. 
Ozarbayjon 
diasporasi 
vakillarining O‘zbekiston ilm-fani va madaniyati 
taraqqiyotiga munosib hissasi yuzasidan 
maxsus tadiqoqotlar olib borilmagan. Bu esa 
ularni ilmiy jihatdan tadqiq etishga, ularning 
ilm-fan, madaniyat sohasida qo‘shgan hissasini 
va faoliyatini ommalashtirish zarurligini 
hamda ilmiy muomalaga kiritish dolzarbligini 
ko‘rsatadi. Bu tadqiqot bilan O‘zbekistonning 
eng yangi tarixi uchun muhim ish hisoblanadi. 
Amalga 
oshirilayotgan 
ustuvor 
yo‘nalishlar sur’atini, keng ko‘lamli demokratik 
islohotlarni, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy 
jihatdan erkinlashtirish va jamiyat hayotining 
boshqa jabhalarida erishilgan salmoqli 
muvaffaqiyatlar tahlili O‘zbekiston xalqi 
yagona g‘oya — O‘zbekiston Respublikasini 
rivojlantirishning 
ustuvor 
yo‘nalishlari 
bo‘yicha olijanob maqsadlar va g‘oyat muhim 
vazifalarga erishishdan iborat yagona maqsad 
atrofida birlashganligini ta’kidlash uchun 
barcha asoslarni beradi. 
O‘zbekistondagi 
milliy-madaniy 
markazlar – mamlakatda yashovchi muayyan 
millat vakillarining milliy-madaniy ehtiyojlarini 
qondirishga 
xizmat 
qiluvchi 
jamoat 
tashkilotlaridir. O‘zbekistonda dastlabki milliy-
madaniy markazlar 1989-yilda tuzilgandi
1
. 
Biroq ularning chinakam rivojlanishi va 
samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun O‘zbekiston 
mustaqillikka erishganidan keyin keng 
imkoniyatlar yaratildi. Markazlarning asosiy 
maqsad va vazifalari o‘z xalqining tarixini 
o‘rganish, ona tilini va yozuvini, adabiyotini, 
xalq og‘zaki ijodi, teatr va rassomlik san’atini, 
milliy urf-odatlar va hunarmandchilikni, milliy 
sport turlarini saqlash, rivojlantirishdan iborat.
O‘zbekistonlik 
ozarbayjonlar 
xalq 
an’analari va urf-odatlarini hurmat qilib, ularni 
avaylab-asrab 
keladilar. 
O‘zbekistondagi 
birinchi Ozarbayjon milliy madaniy markazi — 
“Gardashlik” 1989-yili yanvar oyida Toshkentda 
tashkil etilgan. “Gardashlik” milliy madaniy 
markazi asosan Toshkent shahri va Toshkent 
viloyatidagi ozarbayjon diasporasi vakillaridan 
iborat bo‘lib, ular ozarbayjon xalqining tarixini 
o‘rganish, ona tilini va yozuvini, adabiyotini, 
xalq og‘zaki ijodi, teatr va rassomlik san’atini, 
1 O‘zbekiston – umumiy uyimiz.Toshkent, 2004 y. 32-b.
2 Азербайджанцы за рубежом (краткий биографический справочник). Баку-2016. С 422
milliy urf-odatlar va hunarmandchilikni targ‘ib 
etishga qaratilgan edi.
O‘zbekiston madaniyati san’ati rivojida 
N.Po‘latxonova, R.Po‘latxonova, F.Safarov, 
K.Aliyeva, ilm-fani rivojida S.Ojiyev, R.Ibodov, 
G.Abdullayev xizmatlarini e’tirof etish zarur. 
Ushbu ozarbayjon diasporasi vakillarining 
hayoti va faoliyatini o‘rganish ikki qardosh xalq 
tarixini o‘rganish demakdir.
O‘zbekiston musiqa san’ati rivojiga 
munosib hissa qo‘shib kelayotgan Po‘latxonova 
Nargiz Shamil qizi 1957-yil 12-iyul kuni Toshkent 
shahrida tug‘ilgan
2
. U 1981-yilda M.Ashrafiy 
nomidagi Toshkent Davlat Konservatoriyasini, 
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist, 
professor 
A.M.Gekkelmanning 
maxsus 
fortepiano sinfini imtiyozli diplom bilan 
tugatgan.
Konservatoriyada o‘qiyotganda u milliy 
va xalqaro fortepiano tanlovlarida qatnashdi 
va laureat bo‘lishga sazovor bo‘ldi. Davlat 
imtihon komissiyasi raisi, Rossiya Xalq 
artisti, Moskva konservatoriyasi professori 
M.S.Voskresenskiyning tavsiyasiga binoan 
u Gnessin nomidagi davlat musiqa va 
pedagogika institutida aspiranturada o‘qishni 
davom ettirdi. (hozirgi Rossiya musiqa 
Akademiyasi) 
Po‘latxonova 
aspiranturadan 
so‘ng 
1986-yilda Toshkent davlat konservatoriyasida 
maxsus fortepiano bo‘limida dars bera 
boshladi.
Po‘latxonovaning o‘qituvchilik faoliyati 
boshlanganidan beri uning sinfini 
60 dan ortiq bakalavr, magistr va 
aspirantura bitiruvchilari tugatgan, ularning 
barchasi yaqin va uzoq xorij mamlakatlarida 
faoliyat yuritishmoqda. 
Po‘latxonovaning 
ko‘plab 
talabalari 
xalqaro 
tanlovlarda 
g‘olib 
bo‘lishgan: 
B.Allaberganov (1999, Gollandiya), F.Xaydarova 
(1998, Rossiya, 2000, Fransiya), Ye.Brovkina 
(1999, Qozog‘iston), V.Umarova (2005, Litva; 
2005, 2007, Fransiya), L.Davlyatova (2007, 
Rossiya), I.Sokolova (2009, Shimoliy Koreya). 
Qozog‘istonda 
(1999) 
va 
Litva 
(2007) davlatlarida tashkil etilgan musiqa 
tanlovlarida hakamlar hay’ati tarkibida bo‘lgan 
N.S.Po‘latxonovaga 
xalqaro 
fortepiano 
musobaqalari laureatlarini yuqori darajada 
tayyorgarligi uchun “Eng yaxshi o‘qituvchi” 
diplomi topshiriladi.
N.S.Po‘latxanova samarali pedagogik 
faoliyatni intensiv ijrochilik faoliyati bilan 
muvaffaqiyatli birlashtirgan. U ajoyib pianino 
YOSH TADQIQOTCHILAR

199 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
maktabiga ega, pianino texnikasining barcha 
turlari ustasi, u chuqur, nozik musiqachi.
Uning arsenalida 40 dan ortiq to‘liq 
metrajli konsert dasturlari mavjud. Pianinochi 
repertuaridan jahon klassiklarining: Bax, 
Motsart, Betxoven, Shubert, Shumann, Brams, 
Shopen, List, Debussi, Ravel, Raxmaninov, 
Chaykovskiy, Qoraev, F.Amirov, N.Zokirov, 
A.Hoshimov fortepiano asarlari o‘rin olgan. 
Bugungi kunga qadar u F.P.Blavaskiyning 
butun 
pianino 
sikllarini 
ijro 
etgan 
O‘zbekistondagi 
yagona 
pianinochi 
hisoblanadi. N.S.Po‘latxonova “She’riy va 
diniy uyg‘unliklar”, “Vizyonlar”, “Archa”, “Vena 
oqshomlari” yakkaxon dasturlari 5 ta kompakt 
diskka yozib olingan. 
Uning ijrosidagi F.Shubert va F.List 
asarlari o‘zbek radiosining oltin fondiga 
kiritilgan. 
Maxsus 
fortepiano 
o‘qitish 
metodikasini chuqur, jiddiy o‘rganish professor 
N.S.Po‘latxonovaning ko‘plab ilmiy-uslubiy 
ishlarini aks ettiradi. U o‘nlab ilmiy maqolalar, 
shu jumladan xalqaro nashrlar va fundamental 
asarlarni yozgan va nashr etgan. 
Uning “Katta shakldagi bir qismli 
fortepiano 
asarlarining 
uslubiy 
talqini 
muammolari” nomli oliy musiqa o‘quv yurtlari 
uchun darsligi “2007 yilning eng yaxshi 
darsligi” respublika tanlovida g‘olib deb topildi. 
Po‘latxonovaning bir qator asarlari 
nemis, italyan, fransuz va o‘zbek fortepiano 
musiqalarini talqin qilish muammolariga 
bag‘ishlangan. Uning “Maxsus pianino sinfida 
yosh musiqachining ijodiy shaxsini tarbiyalash 
masalasi to‘g‘risida” asari ingliz tiliga tarjima 
qilingan. 
Professor 
Po‘latxonovaning 
ulkan 
pedagogik, ilmiy-uslubiy va ijrochilik tajribasi 
unga milliy va xalqaro fortepiano tanlovlarida 
hakamlar hay’ati a’zosi sifatida ishtirok etish 
huquqini beradi. Universitet Davlat imtihon 
komissiyasining doimiy a’zosi. 
2008-yilda O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan unga 
professor ilmiy unvoni berildi. San’at va yuqori 
malakali kadrlar tayyorlash sohasida erishgan 
yutuqlari uchun O‘zbekiston Respublikasi 
Madaniyat va sport ishlari vazirligining faxriy 
yorliqlari, “Tasanno” sertifikati, O‘zbekiston 
teatr xodimlari uyushmasining sertifikatlari 
bilan taqdirlangan. 
Hozirgi 
kunda 
N.S.Po‘latxonova 
O‘zbekiston 
davlat 
konservatoriyasining 
maxsus fortepiano kafedrasi professori 
sifatida faoliyat yuritmoqda.
Ya’na 
bir 
ozarbayjon 
diasporasi 
3 Азербайджанцы за рубежом (краткий биографический справочник). Баку-2016. С 427
vakillaridan biri Po‘latxonova Ramida Shamil 
qizi 1955-yil 27-dekabr kuni Toshkentda 
tug‘ilgan
3
. 
1978-yilda 
M.Ashrafiy 
nomidagi 
Toshkent 
davlat 
konservatoriyasini, 
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist, 
professor O.Yusupovning maxsus fortepiano 
sinfini imtiyozli diplom bilan tugatgan. 
Leningrad konservatoriyasida professor 
I.Radin sinfida konsertmeyster sinfi va palata 
ansambli bo‘limida amaliyot o‘tagan.
Konservatoriyaning 
1-kurs 
talabasi 
sifatida R.Sh.Po‘latxonova xor dirijorligi 
bo‘limlarida 
konsertmeyster, 
so‘ngra 
O‘zbekiston xalq artisti, professor N.Hoshimov, 
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat 
xodimi, professor N.Rizayev kabi O‘zbekiston 
vokal san’atining taniqli namoyandalari 
sinflarida akademik qo‘shiqchi sifatida ish 
boshladi. 
Akkompanist sifatida u respublika 
vokal tanlovlarida faol ishtirok etib, eng 
yaxshi akkompaniment uchun diplom va o‘z 
chiqishlari va laureatlarni tayyorlagani uchun 
O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport 
ishlari vazirligining sertifikatlarini oldi. 
1985-yilda R.M.Po‘latxonova O‘zbekiston 
davlat konservatoriyasining konsertmeyster 
mahorati bo‘limiga o‘qituvchi sifatida taklif 
etilib, shu kungacha faoliyat ko‘rsatib 
kelmoqda. 
Kafedrada o‘qituvchilik faoliyati davomida 
u 80 dan ortiq bakalavr, magistr va aspirantlarni 
tayyorladi. Uning ko‘plab talabalari milliy va 
xalqaro tanlovlardagi ishtiroki uchun eng 
yaxshi akkompaniment uchun diplom bilan 
taqdirlandilar.
Jumladan, D.Axmetshina Qozog‘iston 
va Rossiyada (2004, 2009), E.Brovkina 
(2004, Qozog‘iston), E.Tishkunova (1999, 
2002, O‘zbekiston) “Romantika Jozibasi” 
tanlovlarining diplom sohibi, N.Abduraxiymova 
(1998, 2005, O‘zbekiston), G.Musabayeva 
(2007, O‘zbekiston), E.Abdullayeva (2009, 
Fransiya), L.Davlyatova (2008, Qozog‘iston), 
I.Sokolova (2008, Koreya) kabi shogirdlari bor.
O‘zbek 
radiosining 
oltin 
fondiga 
N.Narxodjayev, K.Kenjayev, M.Atajanovlarning 
musiqalari 
R.Po‘latxonova 
tomonidan 
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artistlar 
G.Zokirova va S.Ruziqulovlar bilan yozib 
olingan asarlari kiritilgan. 
Akademik M.Xamidova va O‘zbekistonda 
xizmat ko‘rsatgan artist R.Titeyev bilan 
birgalikda Verdi, Grig, Gadjibekov, Puchchini, 
Mosart, Donizetti, Raxmaninov, Rimskiy 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
200 
Korsakov, Chaykovskiy, Straussning vokal 
kompozitsiyalari kompakt-disklarga yozib 
olingan. 
R.Sh.Po‘latxonovga 
konsertmeyster 
sinfining ilmiy ishlariga, o‘qitish usullariga 
katta e’tibor beradi. 
Uning yelkasida konsertmeyster ishining 
o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan o‘nlab 
nashr etilgan asarlar, ilmiy va uslubiy maqolalar 
mavjud. Uning bu sohadagi tadqiqotlari doirasi 
juda xilma-xil: barokko musiqasining uslubiy 
ishlanmalaridan Shubert, Verdi, Chaykovskiy, 
Braxms, Debussiy, M. Ashrafiy, 
D.Yanov-Yanovskiy 
va 
boshqalar 
asarlarigacha mavjud.
Uning “2006-yilning eng yaxshi darsligi” 
respublika ko‘rik-tanlovida oliy musiqiy 
ta’lim muassasalari uchun “Konsertmeyster 
mahorati sinfida opera sahnasida ishlash” 
nomli fundamental tadqiqotlari vakolatli 
hakamlar hay’ati tomonidan eng yaxshi deb 
topildi.
Bu asar ikki marta nashrdan chiqqan va 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus 
ta’lim vazirligi tomonidan sertifikat berilgan. 
R.Sh.Po‘latxonova bir necha bor “San’at 
g‘unchalari” respublika tanlovi hakamlar 
hay’ati ishida qatnashgan. Universitet davlat 
imtihon komissiyasining doimiy a’zosi. 
1997-2007-yillarda 
O‘zbekiston 
davlat 
konservatoriyasining dekani bo‘lib xizmat qildi. 
2008-yil 
aprel 
oyida 
O‘zbekiston 
Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi 
R.Sh.Po‘latxonovaga professor ilmiy unvonini 
berdi. Hozirgi kunda Po‘latxonova O‘zbekiston 
davlat konservatoriyasi musiqa akademiyasi 
konsertmeyster mahorati bo‘limi boshlig‘i 
bo‘lib xizmat qilmoqda.
Aliyeva Kekyob Miri qizi 1935-yil 
20-sentabrda tug‘ilgan. Uning ota-onasi 
Ozarbayjonning Qorabog‘ viloyati Xojali 
qishlog‘idan bo‘lgan.
Xizmat yuzasidan keyinchalik Eron 
davlati Mashhad shahriga ko‘chib kelishgan. 
Muallifning 2020-yildagi Aliyeva Kekeb bilan 
suhbatidagi ma’lumotiga ko‘ra, 1979-yil Eronda 
shoh hokimiyati ag‘darilishidan keyin harbiy 
Alievlar oilasi O‘zbekistonga ko‘chib kelishadi
4
. 
U Ozarbayjon milliy madaniy markazi 
— “Gardashlik” tashkil etilishida faol ishtirok 
etdi. 1989-yildan beri u Ozarbayjon diasporasi 
vakili sifatida o‘zi yaratgan to‘garaklarda turli 
millatga mansub bolalar va o‘smirlarga yuzlab 
ozarbayjon raqslarini o‘rgatgan.
Uning rahbarligida “Ozarbayjon gizlari” 
4 M.Boysariyevning 2020-yil oktabr oyida Haydar Aliyev nomidagi Ozarbayjon madaniyat markazida Aliyeva Kekeb Miri qizi bilan qilgan suhbatidan olingan.
5 https://mytashkent.uz/2017/01/08/izvestnye-azerbajdzhantsy-v-uzbekistane/
ansambli O‘zbekistonning davlat tadbirlarida, 
xalqaro festivallarda va boshqa turli tadbirlarda 
ishtirok etib, Ozarbayjon musiqasi va raqslarini 
targ‘ib qiladi. 
U o‘z faoliyati orqali O‘zbekiston xalqi, 
turli millat vakillarining ozarbayjon musiqa 
madaniyatiga mehrini uyg‘otdi. Ta’kidlash joizki, 
Kokyab Aliyevaning faoliyati O‘zbekistonda 
yuqori baholanib, u bir necha bor faxriy yorliq 
va ordenlar bilan taqdirlangan. 
“Ozarbayjon 
gizlari” 
ansambli 
O‘zbekistonda o‘tkaziladigan turli yuqori 
darajadagi tadbirlarda muntazam ishtirok etib 
kelmoqda.
Haydar Aliyev nomidagi Ozarbayjon 
Madaniyat 
markazi 
loyihasi 
doirasida 
tashkil 
yetilgan, 
O‘zbekistonning 
yirik 
shaharlari Samarqand, Farg‘ona, Chorbog‘ 
va boshqa shaharlarda bo‘lib o‘tgan 
Ozarbayjon san’ati, madaniyati va musiqasiga 
bag‘ishlangan tadbirlarda “Ozarbayjon gizlari” 
ansamblining chiqishlari har doim mahalliy 
tomoshabinlarning olqishiga va zavqiga sabab 
bo‘ladi.
K.Aliyevaning xizmatlarini hisobga olgan 
holda, 2007-yilda Ozarbayjon Prezidenti Ilhom 
Aliyev unga “Ozarbayjonda xizmat ko‘rsatgan 
artist” 
unvonini 
berdi
5
. 
K.Aliyevaning 
jamoatchilik faoliyati ham e’tiborga loyiqdir. 
U “Mehrjon” xayriya jamg‘armasining 
hamraisi edi. Ushbu fond yetim bolalarni, 
shu jumladan Ozarbayjon bolalarini qo‘llab-
quvvatlash bo‘yicha ko‘plab tadbirlarni amalga 
oshiradi. K.Aliyeva bolalarga yordam berish, 
ular bilan Mehribonlik uylariga yordam berish va 
xayriya tadbirlarini o‘tkazish uchun ishbilarmon 
va tadbirkorlarni hamkorlikka jalb qiladi va ular 
bilan munosabatlar o‘rnatib bolalarga yordam 
berish bilan doimiy shug‘ullangan. 
K.Aliyevaning 
O‘zbekistondagi 
ozarbayjon diasporasini shakllantirishda katta 
xizmatlari bor. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat 
Mirziyoyev 2016-yilda madaniyat va xalqlar 
do‘stligini mustahkamlash sohasidagi uzoq 
yillik faoliyati uchun K.Aliyevani “Do‘stlik”ordeni 
bilan taqdirlagan edi. 
2017-yilda Haydar Aliyev nomidagi 
Ozarbayjon 
madaniyat 
markazining 
O‘zbekistondagi 
taqdimoti 
asosida 
“Ozarbayjon qizlari” ansamblining badiiy 
rahbari, Ozarbayjonda xizmat ko‘rsatgan artist 
K.Aliyeva Ozarbayjon Respublikasining “Faxriy 
madaniyat xodimi” ko‘krak nishoni bilan 
taqdirlandi.
Ozarbayjonning xizmat ko‘rsatgan artisti 
YOSH TADQIQOTCHILAR

201 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
K.Aliyeva umrining ko‘p qismini O‘zbekistonda 
Ozarbayjon musiqasi va raqsini targ‘ib qilish 
bilan o‘tkazdi. 
2021-yil 86 yoshida Toshkent shahrida 
vafot etdi. Haydar Aliyev nomidagi Ozarbayjon 
madaniyat markazida unga atab barelef 
o‘rnatilgan.
O‘zbekiston ilm-fani rivojida tarixchi olim 
Sahovat Ojiyevning alohida o‘rni bor.
Saxovat Ojiyev 1951-yilda Ozarbayjon 
Respublikasi Jalilobod tumani Qorazanjir 
qishlog‘ida tug‘ilgan
6
.
O‘z qishlog‘ida 8 yillik maktabni bitiradi. 
1966-1969-yillarda Bokuda 5-sonli texnika 
va kasb-hunar maktabini tugatib, duradgor 
kasbga ega bo‘ldi.
1975-1981 yillarda Alisher Navoiy 
nomidagi Samarqand davlat universitetining 
Tarix fakultetini tamomlaydi. Keyingi yillarda 
Samarqand viloyat Arxiv ishi boshqarmasi 
Ijroiya qo‘mitasida Bosh inspektor hamda 
Samarqand davlat universiteti Tarix fakultetida 
“Arxivshunoslik” kafedrasida ma’ruza o‘qish 
bo‘yicha ish olib bordi. 
1990-yilda Samarqand davlat universiteti 
Pedagogika kafedrasida o‘qituvchilik faoliyati 
boshlandi. Sahovat Ojiyev o‘zbek, tojik va 
rus tillarida gapiradi va ma’ruzalar o‘qiydi, 
shuningdek, seminar va darslar o‘tkazadi.
“Said Rza Alizoda, o‘quv faoliyati 
va pedagogik uchrashuvlar” mavzusida 
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi va 
ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. 
“Turkistonda 
Ozarbayjon 
ma’rifatparvarlarining o‘quv faoliyati va 
pedagogik 
qarashlari 
(XIX-XX 
asrlar)” 
mavzusida doktorlik dissertatsiyasi ustida ish 
olib bormoqda. 
Ozarbayjonlik olim hozirda Samarqand 
davlat universiteti Pedagogika kafedrasi 
mudiri, professor sifatida faoliyat olib 
bormoqda. 
1992-yildan 
buyon 
Ozarbayjon-
O‘zbekiston madaniy va iqtisodiy aloqalar 
6 M. Seyidbəyli “Azərbaycanin elmi diasporu” Baki-2017. Avropa nəşriyyatı, s. 194
markazining asoschisi va raisi. Uzoq vaqt 
davomida mahalla raisi lavozimida faoliyat 
yuritgan. 
2001-yil noyabr oyida Bokuda tashkil 
etilgan Jahon ozarbayjonlarining birinchi 
Kongresida ishtirok etgan.
Turon akademiyasining haqiqiy a’zosi 
etib saylangan. Sahovat Ojiyev 200 dan ortiq 
ilmiy-pedagogik va publitsistik maqolalar, 
ssenariylar, monografiyalar va kitoblar muallifi 
hisoblanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, O‘zbekiston 
ilm-fani va madaniyati rivojlanishida turli millat 
vakillari, jumladan ozarbayjonlar munosib 
hissasini qo‘shishdi va hozirda mamlakatning 
turli sohalarida samarali faoliyat yuritib 
kelmoqda. O‘zbekiston davlatida har bir 
millat vakiliga keng imkoniyat, sharoit yaratib 
berilgan. Mustaqillik yillarida ozarbayjon 
diasporasi vakillaridan O‘zbekiston hukumati 
tomonidan mamlakatni yuksaltirish ishlariga 
qo‘shgan munosib hissasi, o‘zining yorqin 
iste’dodi, serqirra ijodi, samarali ilmiy-amaliy 
faoliyati bilan mamlakatimizning ilm-fan, 
ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport, adabiyot, 
madaniyat va san’at sohalarini rivojlantirish, 
yoshlarimizni ona yurtga muhabbat va 
sadoqat, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat 
ruhida tarbiyalash yo‘lidagi katta xizmatlari 
hamda jamoat ishlaridagi faol ishtiroki uchun 
“Do‘stlik” ordeni bilan K.Alieva, M.Mamedov, 
M. Ragimova, E. Mamedov, F.Guseynov, 
A. Azimbekov, Ali Geydar o‘g‘li Nasirli, 
X.Abdullaev, “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni 
bilan F.Safarov, M.Shayxzoda, “Shuhrat” 
medali bilan K.Alieva, I.Mamedov, II darajali 
“Salomatlik” ordeni bilan R.Ibadov kabi o‘nlab 
ozarbayjon diasporasi vakillari taqdirlanishdi. 
Millatlararo aloqalarni mustahamlash va 
rivojlantirishga intilayotgan ozarbayjon faollari 
o‘zbek va ozarbayjon madaniyatlarining o‘zaro 
almashinuvi va boyitilishiga, xalqlar o‘rtasidagi 
do‘stlik rishtalarini yanada mustahkamlashga 
munosib hissa qo‘shib kelmoqdalar.
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
202 
O‘TKIR HOSHIMOVNING “DUNYONING 
ISHLARI” QISSASIDA ONA OBRAZI ORQALI 
XALQ OG‘ZAKI IJODINING KO‘RINISHI
Gulnoza Mamatqulovna Abdullayeva -
magistrant, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada zamonaviy o‘zbek adabiyotimizning yirik vakillaridan biri O‘tkir 
Hoshimovning “Dunyoning ishlari” asarida ona obrazi orqali xalq og‘zaki ijodi namunalarini yoritish 
hamda adibning asarlarida fol’klordan samarali foydalanilganligi, uning jamiyat hayotida, milliy 
adabiyotimiz rivojidagi munosib o‘rni ko‘rsatib beriladi.
Аннотация: В этой статъе показываются в произведении крупного представителя 
узбекской литературы Уткира Хашимова «Дунёни ишлари» («Дела всего мира») через образ 
матери достойное место в освещении примеров устного народного творчества, а также как 
успешно исползуются в произведениях писателя фолклор, его достойное место в развитии 
националной литературы в жизни общества. 
Abstract: In this article, one of the great representatives of our modem Uzbek literature, Utkir 
Hashimov, in his work “Affairs of the World”, illuminates the examples of folk oral creativity through 
the image of the mother, as well as the effective use of folklore in the works of the writer , its worthy 
place in the life of society and the development of our national literature.
Kalit so‘zlar: xalq og‘zaki ijodi, inson psixikasi, jamiyat, qarindoshlik rishtalari, tarbiya, ma’rifat, 
ota-onaga ehtirom, folklor unsurlari, afsona, mif, asotir, insoniy tuy g‘ular. 
Ключевые слова: устное народное творчество, психика человека, общество, родственные 
узы, воспитание, знания, уважение к родителям, элементы фолклора, легенда, миф, загадка, 
человеческие чувства
Keywords: folklore, human psyche, society, kinship ties, education, enlightenment, respect for 
parents, elements of folklore, legend, myth, mystery, human emotions.
Har qanday iste’dod yoniga insoniy 
fazilatlar qo‘shilsagina, ijod muayyan salmoq 
kasb etadi. Bunga esa butun umr bo‘yi davom 
etadigan mashaqqatli mehnat bilan, astoydil 
jon kuydirish bilan erishiladi.
Badiiy obraz hayot hodisalarining 
mohiyatini takrorlanmas, individual belgilarda 
ochishdir
1
. 
XX asr va istiqlol davri adabiyoti ijodkorlari 
sermahsul ijodkorlar sanaladi. Bu davr 
ijodkorlarining ijodidagi joziba mavzularning 
kengligi, rang-barangligidadir. XX asr o‘zbek 
adabiyotining zabardast namoyondalaridan 
biri serqirra iste’dod sohibi, suyukli adibimiz 
O‘tkir Hoshimovdir. O‘zbekiston xalq yozuvchisi 
va jamoat arbobi O‘tkir Hoshimov qariyb qirq 
yillar mobaynida o‘zining ajoyib publitsistik 
maqolalari, hikoya, qissa va romanlari bilan 
adabiyotimiz taraqqiyotiga munosib ulush 
qo‘shib keldi. O‘tkir Hoshimov asarlarida xalq 
og‘zaki ijodidan foydalanish, unumli qo‘llash 
xalqimiz tarixini, udumlarini, milliyligini 
1 Sharofiddinov O. Tanlangan asarlar. –T.: “Sharq”, 2019. 1 bet.
ifodalash orqali o‘quvchi qalbiga yo‘l topadi. 
Keyingi yillarda xalq og‘zaki ijodiga 
va uning janrlariga yuksak e’tibor bilan 
qaralmoqda. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi o‘zining 
betakrorligi, yuksak mahorat natijasi ekanligi 
bilan ajralib turadi. Xalq og‘zaki ijodiga 
murojaat etgan, asarlarida foydalanib kelgan 
va foydalanib kelayotgan adabiyot ahillarini 
bilamiz. Ularning san’at asarlarida o‘z o‘rnini 
topgan beqiyos go‘zalliklar kashf etgan xalq o 
g‘zaki ijodi o‘quvchi ongiga singib ketgan. 
O‘tkir Hoshimov XX asr adabiyotining 
zabardast vakili. O‘tkir Hoshimov ijodi rang-
barang janrlarga boydir. U yaratgan romanlar, 
qissalar va hikoyalar xalqimiz orasida 
mashhur. XX asr o‘zbek adabiyotida o‘z o‘rni va 
uslubiga ega bo‘lgan adib O‘tkir Hoshimovning 
asarlari oddiy va xalqchilligi bilan ajralib turadi. 
O‘tkir Hoshimov ijodiga nazar solsak, uning 
naqadar insonparvar, naqadar xalqchil ijodkor 
ekanligini ko‘ramiz. Ayniqsa, “Dunyoning 
ishlari” qissasida mehr-muhabbatning tengsiz 
YOSH TADQIQOTCHILAR

203 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
kuchini, onalik sharafini , insoniy tuyg‘ularni 
ulug‘lab , bevosita dunyoni ko‘ra olgan adib 
namoyon bo‘ladi. Zero, adib tili bilan aytganda 
bu kitobni u emas, balki onasi yozgan va bu 
yaratiq butun dunyodagi onalar uchun yozilgan 
edi.
Uning birgina “Dunyoning ishlari” asarida 
inson psixikasi, an’analar bardavomligi, xalq 
og‘zaki ijodidan unumli, o‘rinli, o‘zgacha bir 
sehrli tasvirlab foydalanishi O‘tkir Hoshimovni 
o‘z ishining ustasi ekanligidan darak beradi. 
Asarlari oddiy insonlar hayotini real aks ettirish 
bilan birga , ularning o‘z dunyoqarashlari, ichki 
kechinmalarini mohirona ochish bilan adibning 
aytmoqchi bo‘lganlari yoritiladi. 
Qissa haqida O‘zbekiston xalq yozuvchisi 
Said Ahmad shunday deydi: 
“Dunyoning ishlari” asarini qissa emas, 
doston deb atashni istardim. U qo‘shiqday 
o‘qiladi. Uni o‘qib turib, o‘z onalarimizni o‘ylab 
ketamiz. Shu mushfiq , shu 
jafokash onalarimiz oldidagi bir umr 
uzib bo‘lmas qarzlarimizning aqalli bittasini 
uza oldikmi, degan bir andisha, bir savol ko‘z 
oldimizga ko‘ndalang turib oladi. Qissa bizni 
insofga , insonni qadrlashga , hurmat qilishga 
chaqiradi
2
.
Dunyoning ishlari asari katta-kichik 
hikoyalardan iborat, uzoq yillar davomida 
yozilgan va to‘liq tarzda 2005-yilda “Sharq” 
nashriyoti tomonidan nashr etilgan memuar 
asardir. 
Adib 
O‘zbekiston 
Yozuvchilar 
uyushmasining Oybek nomidagi yillik mukofoti 
bilan taqdirlangan- Dunyoning ishlari qissasini 
yaratib, ma’naviyat haqidagi bahsni davom 
ettirdi va o‘zbek Onasiga haykal qo‘ydi. 
Asarda 
kitobxonni 
mulohazaga 
undaydigan, o‘yga toldiradigan o‘rinlar ko‘p. 
Ayniqsa, ushbu asarda ona obrazi orqali xalq 
o g‘zaki ijodiga e’tibor berish, obraz tafakkuri 
bilan yosh avlodni tarbiyalash, ertaklardan, 
afsonalardan, miflardan oqilona foydalanish 
bilan o‘quvchiga o‘z bolaligini yodga soladi. 
Xalq og‘zaki ijodi orqali ona o‘z bolalariga , 
kelajak avlodga o‘rinli tarbiya beradi. Voqea, 
hodisalarni shundayligicha tushuntirmay, 
balki, qiyosiy, ibratomuz holatda yetkazadi. 
Birgina ushbu asardagi “Haqqush” 
hikoyasini olaylik. Unda onasi ertakdagi bir-
biri bilan noahil bo‘lgan bolalarning ayanchli 
taqdiri, tabiatning jazosi va sho‘rlik ona 
qismatini bolalariga aytib berib, ahillikni 
2 internet ma’lumotidan
3 O‘tkir Hoshimov “Dunyoning ishlari” . “Ilm-ziyo-zakovat”. Toshkent -2019 yil 7- bet
4 O‘tkir Hoshimov “Dunyoning ishlari” . “Ilm-ziyo-zakovat”. Toshkent -2019 yil 7- bet
ulug‘laydi. Bunda onasining 
cho‘pchakdan 
foydalanib, 
bolalari 
tarbiyasiga psixik ta’siri, farzandlariga to‘g‘ri 
tarbiya berish borasida ustaligi, ulkan fahm-
farosat egasiligini ochib berish adibning 
o‘quvchiga yetkazib berishi kerak bo‘lgan 
vazifasi edi. Yo‘lchi yulduz 
yanglig‘ onasi o‘z orqasidan hali bola 
bo‘lmish O‘tkir Hoshimovni xalq og‘zaki ijodi 
bilan tanishtiradi, o‘sha olamga yetaklaydi. 
Og‘zaki ijodning inson
tafakkuriga , ongiga , shuuriga ijobiy 
ta’sirini ko‘rsatib beradi. O‘zi bilan birga o‘sha 
sehrli olamga yetaklaydi. Adib hikoyada 
“Bola edim, go‘dak edim. Onam aka-ukalar 
haqida g‘alati bir cho‘pchak aytib bergan 
edi”
3
deb afsonani boshlaydi. Afsonada 
aytilishicha, ikki aka-uka bir-biri bilan noahil 
bo‘lganligi oqibatida Xudoning qahri kelibdi-
yu , ikkovining ham ko‘zini ko‘r qilib , qushga 
aylantirib qo‘yibdi. Shundagina aka-uka bir-
birini ko‘rmasa turolmasligini , bir-biriga 
kerak ekanligini tushunibdi. Ushbu afsona 
yozuvchi ilmiy salohiyatini ortiqcha izohlarsiz 
ochib beradi. “Bechora onam! O‘sha iztirobli 
afsonani aytayotganingda inidan mo‘ralagan 
qaldirg‘och bolasidek ko‘rpadan bosh chiqarib 
yotgan besh bolang bir-biri bilan inoq bo‘lishini 
shunchalik xohlaganmiding!”
4
deb ta’kidlaydi 
yozuvchi. 
Islom dinida aka-ukalarning inoq 
bo‘lishi, ota-onaga hurmat, qarindosh- urug‘ 
munosabatlari Silayi rahm haqida juda ko‘p 
bora ta’kidlangan. Hadislardan birida “Kim o‘z 
aka-ukasi yoki opa singlisi bilan urisharkan, 
uning qulog‘ini kar, ko‘zini ko‘r qilinadi” deyilgan. 
Bu kar va ko‘rlik jismoniy emas, balki ruhiy 
holat bo‘lib, uning qalbiga Allohning so‘zlari, 
marhamati kirmaydi, deyilgan. Qarindoshlik 
rishtalari haqidagi bunday hadislarga juda ko‘p 
misollarni keltirishimiz mumkin.
Bu holat yozuvchi va o‘quvchini 
bir qatorga tenglaydi. O‘quvchi ham o‘z hayoti 
haqida fikr yuritadi. Adib ta’kidlaganidek, asar 
muallifining onasi.
Biz ushbu asarni o‘qir ekanmiz, 
uning inson tarbiyasiga, ma’naviyatiga, 
qadriyatlarga xalq o g‘zaki ijodi orqali ta’sirini 
o‘rgandik. Ma’naviy merosimiz, ajdodlar o‘giti, 
milliy urf-odatlarimizni qadrlashni yodga 
soluvchi ushbu asarning badiiy qiymati 
benihoya yuqoridir.
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
204 
KINOYA XUSUSIYATLARI VA MUALLIF 
MODALLIGINING TARKIBIY QISMI 
SIFATIDA IFODALANISHI 
O‘g‘iloy Hamdamovna Mavlonova -
o‘qituvchi, Turon Zarmed universiteti
Annotatsiya: Mazkur maqolada kinoyaning xususiyatlari, uning kuchayishiga sabab bo‘luvchi ikkita 
asosiy ijtimoiy-psixologik omillar o‘rganilgan. Kinoyaning matn kategoriyasi, muallif modalligining 
tarkibiy qismi sifatida yanada rivojlanib borishi nazariy jihatdan ochib berilgan. Kinoya ko‘p darajali 
ontologik-gnoseologik hodisa ekanligi dalillangan.
Аннотация: В данной статъе рассматриваются сем особенностей иронии, два основных 
социално-психологических фактора, способствующих его интенсификации. Теоретически 
выявлено далнейшее развитие текстовой категории иронии как составной части авторской 
модалности. Доказано, что ирония является многоуровневым онтолого-гносеологическим 
феноменом.
Abstract: This article discusses seven features of irony, two main socio-psychological factors 
contributing to its intensification. Theoretically, further development of the textual category of irony 
as an integral part of the author's modality is revealed. It is proved that irony is a multi-level ontological 
and epistemological phenomenon.
Kalit so‘zlar: gnoseologiya, falsafiy-estetik hodisa, implikatsiya, muallif modalligi, ontologik-
gnoseologik.
Ключевые слова: гносеология, философско-эстетический феномен, импликация, 
авторская модалност, онтолого-гносеологический.
Keywords: gnoseology, philosophical and aesthetic phenomenon, implication, author's modality, 
ontological and gnoseological.
Kinoya so‘z o‘yinining bir turidir. Kinoya 
so‘z o‘yini mexanizmlariga tayanib, katta-
kichik qarama-qarshiliklarni hal qilishga olib 
keladi va illyuziya, dogmatizm va inersiyadan 
xalos bo‘lishga yordam beradi. Yana kinoya 
komik va estetik hodisaning faol shakli 
sifatida o‘zida insonning voqelikka estetik 
munosabati: insonning dunyoni estetik bilishi 
va barcha turdagi estetik faoliyati, xususan, 
inson turmush tarzi, estetik ong va uning 
aksiologik muammolari, estetik badiiy ijod, 
badiiy madaniyat, shaxsning har tomonlama 
va barkamol rivojlanishi – oliy estetik ideal, 
madaniy-sivilizatsiya jarayonlarida estetika 
va san’atning o‘rni masalalari bilan bog‘lanadi. 
Badiiy asar tilida ma’noni aktuallashtirishning 
ko‘p 
darajali 
asosiy 
mexanizmlaridan, 
muallifning niyatlarini aks ettiruvchi kinoyaviy 
baholashni amalga oshirishning asosiy 
shakllaridan biri bo‘lgan kinoya orqali davrning 
ijtimoiy-ma’naviy muammolari qoralanadi va 
ularga tanqidiy munosabat bildiriladi. Kinoya 
asosidagi baholashda o‘ziga xos subyektiv 
modallik namoyon bo‘ladi. Shuning uchun 
kinoyani “modal va baholovchi ma’nolarning 
keng tizimidan tashkil topgan” muallif 
modalligining tarkibiy qismi sifatida izohlash 
mumkin bo‘ladi.
Kinoya inson umidlarini o‘zgartirishi, 
kishining kutilmaganda o‘z qarashlarida 
burilish yasashi uchun ta’sir ko‘rsata olish 
kuchiga egaligi sababli yozuvchilar e’tiborini 
qozongan. Shuning uchun har bir ijodkor 
yozuvchi o‘z asarida imkon qadar kinoyadan 
foydalanishga harakat qiladi. Chunki kinoya 
yozuvchilarga asar g‘oyaviyligini va badiiyatini 
oshirish, eng muhimi, uning xalqchilligi va 
ta’sirchanligini ta’minlash imkonini berishi 
bilan poetik ahamiyat kasb etuvchi muhim 
omillardan biri hisoblanadi. Shundan kelib 
chiqib, uning xususiyatlarini quyidagicha 
belgilab ko‘rsatish mumkin:
Birinchidan, kinoyadan ko‘pincha uslubiy 
vosita sifatida yetakchi qahramonlarning 
nutqiy muloqot jarayonida foydalaniladi. Kinoya 
atamasi uslubiy vosita nomi bo‘lib kelganda, 
“badiiy asardagi inkor etish usullaridan biri 
bo‘lib, biror shaxs yoki narsa ustidan kesatiq, 
YOSH TADQIQOTCHILAR

205 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
qochiriq vositasida yashirin kulishdan iborat” 
bo‘ladi
1
Ikkinchidan, kinoya badiiy asarning til 
sathida namoyon bo‘ladi.
Uchinchidan, kinoyalar tasvirlanayotgan 
voqelikka 
o‘quvchi 
yoxud 
tomoshabin 
munosabatini anglata oladi. 
To‘rtinchidan, kinoya badiiy asarning 
g‘oyaviy-mavzusi, 
syujet-kompozitsion 
jihatlarini qamrab oladi.
Beshinchidan, asarning umumiy badiiy 
strukturasini belgilovchi omilga aylanadi.
Oltinchidan, kinoya, avvalo, ijtimoiy 
adolatsizliklarga 
qarshilikni 
ifodalashga 
xizmat qiladi.
Yettinchidan, kinoya orqali yozuvchi 
ijtimoiy turmushni o‘zgartirish, yangilashga 
da’vat qilishni ko‘zda tutadi.
Kinoyaning kuchayishiga, odatda, ikkita 
asosiy ijtimoiy-psixologik omil zamin yaratadi. 
Bulardan:
Birinchisi – davrning ijtimoiy shart-
sharoiti, odamlarning qiyin turmush tarzi, ya’ni 
obyektiv omil.
Ikkinchisi – ayni shu shart-sharoitlarda 
yetilgan va ijodkor shaxsida namoyon bo‘lgan 
ijtimoiy dard-kayfiyat, ya’ni subyektiv omil. 
Kinoyaning 
ontologik 
asoslari 
va 
gnoseologik 
imkoniyatlarini 
tushunish 
zamonaviy jamiyat madaniyati rivojlanishining 
o‘ziga xos xususiyatlari hamda istiqbollarini 
tushunishga yaqinlashtiradi. Unga xos 
an’anaviy estetik dominantlarning intensiv 
o‘zgarishi xususiyatlarini ochishga yordam 
beradi.
Kinoya ko‘pincha iqtibos, stilizatsiya 
va simulyatsiya maydoni sifatida namoyon 
bo‘ladi. Kinoya ko‘p narsani o‘z ichiga olgan 
yagona maydon sifatida yuzaga chiqadi.
S.Kerkegor kinoyani fikrlash tarzi deb 
hisoblagan va u haqdagi o‘z nazariyasini shu 
asosda qurgan.
Kinoya – gnoseologiya, ya’ni bilishning 
o‘ziga xos usuli. Zero, insonning o‘z-o‘ziga kinoya 
qilishi uning dunyoga estetik munosabatining 
o‘ziga xos turi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Kinoyaning ontologik jihatlari va gnoseologik 
imkoniyatlari uni hamisha subyektlararo 
estetik aloqaning favqulodda dolzarb shakliga 
aylantirib kelgan. Kinoya muallifning yashirin 
baholash pozitsiyasini aks ettira olishi sababli 
dunyoqarashning elementi hisoblanadi
2
.
Kinoya ongning falsafiy-estetik hodisasi 
sifatida shakllangani antik davrlardayoq 
1 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси, 83-бет, Ziyouz.com кутубхонаси
2 Жукова С.А. Ирония в романах М.А. Булгакова («Театральный роман», «Жизнь господина де Мольера», «Мастер и Маргарита»): Дис. ... канд. филол. наук. – Волгоград, 2003. 
– 252 с
3 Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исследования. — М.: Наука, 1981. C. 48.
4 Генри О. Ғайриоддий ҳикоя. // Ишбилармон кишилар: ҳикоялар. – Т.: Янги аср авлоди, 2018. – Б.57.
tan olingan va bu qarash hozirgi kungacha 
saqlanmoqda. Chunki kinoya insonlarni 
shubha ostiga olingan haqiqatni qayta 
o‘ylashga majburlaydi. Shuning uchun u 
mohiyatan o‘ziga xos estetik fikrlash usulidir. 
Kinoya voqelikni shunchaki subyektiv 
baholash usuli emas. U insonni o‘ziga xos so‘z 
o‘yinlari orqali voqelikni o‘rganish, tahlil qilish 
va baholashga majbur qiladi. Boshqacha 
aytganda, kinoyani aks ettirish xususiyati aql 
o‘yiniga xoslanganida ham ko‘rinadi.
Kinoya turli xil nutq usullarining tarkibiy 
va ekspressiv qismi bo‘lib, mazmunan yashirin 
kontekst (implitsit ifoda)ni yuzaga chiqarishga 
yordam beradi. Kinoya shakli semantik 
jihatdan, ya’ni mazmunan, bir tomondan, 
ifodalanayotgan voqelikni masxaralashga, 
qoralashga, uning haqiqatdan uzoqligini, 
yolg‘onligini ko‘rsatishga xoslansa, boshqa 
tomondan, bu haqiqatning sinov ekanligini, 
uning imkoniyatiga umid qoldirishni tavsiya 
qiladi. Xuddi shu ifoda shakli kinoya uslubining 
modelini tashkil qiladi.
“Qattiq sxemaga kiritib bo‘lmaydigan jonli 
va murakkab hodisa” hisoblanuvchi kinoya 
hodisasi ko‘pincha ma’noni yashirin ifodalab 
keladi. Mana shuning uchun kinoyani badiiy 
matnda muallif modalligini ifodalashning 
yashirin shakli sifatida ham qayd etish joiz. 
Shuni inobatga olib, I.R.Galperin: “badiiy 
asarning har qanday matni ikki tomonlama 
xarakterga ega: u aniq va noaniqdir” va 
yashirin ma’lumotlar nafaqat muallifning 
niyatini amalga oshirishga va uning g‘oyasini 
ochishga yordam beradi”, – deydi
3
.
Darhaqiqat, badiiy matnda yashirin 
baholash namoyon bo‘lishining yetakchi 
shakllaridan biri kinoya bo‘lib, u o‘z mohiyatiga 
ko‘ra matnga baholovchi ma’nolarni kirituvchi 
yashirin xarakterdagi semantik kategoriyadir.
О.Genrining “G‘ayrioddiy hikoya” nomli 
novellasida shunday parcha uchraydi: “Ming 
bor uzr, – dedi keksa Jon Smozers, – ozgina 
kechikdim, men yo‘lda mashina kutaman, 
deb biroz qolib ketdim”
4
. Aslida shu gapni 
aytayotgan qahramon yigirma yildan ko‘p vaqt 
qolib ketadi.
Mashhur ingliz tilshunosi P.G.Grays 
nutqdagi yashirin ma’noni ifodalash uchun 
implikatsiya atamasidan foydalanadi. Olim 
qo‘llagan leksemalarning ma’nosiga ko‘ra, 
implikatura shartli, noan’anaviy (kommunikativ, 
nutq implikaturasi, og‘zaki aloqa) – gapning 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
206 
yashirin ma’nosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’noga zid 
kelishi sifatida tushuniladi. “Kommunikativ 
implikatsiyalarni hisoblash”, deb ta’kidlaydi 
P.G.Grays – “bu hamkorlik prinsipiga muvofiqlik 
prezumpsiyasini saqlab qolish uchun mavjud 
bo‘lishi kerak bo‘lgan ma’no tarkibiy qismlarini 
hisoblash”dir. 
Kinoya asosidagi baholashda o‘ziga 
xos subyektiv modallik namoyon bo‘ladi. 
Shuning uchun kinoyani “modal va baholovchi 
ma’nolarning 
keng 
tizimidan 
tashkil 
topgan”
5
muallif modalligining tarkibiy qismi 
sifatida izohlash mumkin bo‘ladi. Masalan, “It 
might be only the false mouth, so smooth and 
wide; and yet there seemed to lurc beneath the 
humility and subserviency of this short speech 
a something like a snarl; and for a moment, one 
might have thought that that the white teeth 
were prone to bite the hand they fawned upon. 
But the Major thought nothing about it; and 
Mr. Dombey lay meditating with his eyes half 
shut, during the whole of the play, which lasted 
until bedtime”
6
. – Tarjimasi: “Bu faqat soxta 
nutq bo‘lishi mumkin, og’iz ham shunchalik 
silliq va keng. Shunday bo‘lsa-da, bu qisqa 
kamtarona nutq ostida xirillashga o‘xshash bir 
narsa yashiringandek edi; va bir zum oppoq 
tishlar qo‘llarini tishlashga moyil, deb o‘ylash 
mumkin edi. Ammo mayor bu haqda hech 
narsa o‘ylamagan; janob Dombey esa uyquga 
qadar davom etgan o‘yin davomida ko‘zlarini 
yarim yumgan holda meditatsiya qilib yotardi”.
Ushbu parchada qahramonning gapirish 
holati, og’iz tuzilishi, nutq so‘zlash vaziyatida 
og’zini ochar ekan, tishlarining ko‘rinishi va 
hokazolar tasvirida baholovchi, modal ma’no 
borligi, bu modallik esa qiyoslash bilan 
kinoyaviy tarzda berilganligi jihatidan e’tiborni 
tortadi.
5 Пивоев В.М. Ирония как феномен культуры. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2000. C. 5.
6 Page:Dombey and Son.djvu/334 – Wikisource, the free online library.
Muallif modalligini semantik sohada 
yashirin 
baholash 
sifatida 
kinoyani 
ifodalash tilning turli vositalari yordamida 
amalga oshiriladi. Shu tariqa kinoya matn 
kategoriyasi, muallif modalligining tarkibiy 
qismi sifatida yanada rivojlanib boradi. Badiiy 
matnda kinoyani shakllantirishda uning 
ichki mexanizmlarini o‘z ichiga olgan ko‘p 
bosqichli lingvistik hamda ekstralingvistik 
omillarni to‘g‘ri tanlash ham hisobga olinadi. 
Ularning yaxlitligida muallifning g‘oyaviy 
maqsadi alohida asarda ham, janrlararo 
darajada ham ochib berilishi mumkin. Bunda 
muallifning niyati va e’tiqodiy qarashlari 
ta’siri ham kuzatiladi. Yozuvchi tomonidan 
tasvirlangan qahramonlar, davr va jamiyatning 
ijtimoiy va axloqiy voqeliklariga uning o‘z 
hissiy-baholovchi 
munosabati 
subtekst, 
implikatsiya, yashirin ma’no, presuppozitsiya 
va boshqalarda namoyon bo‘ladi.
Kinoya subyektning eskirgan qadriyatlar 
tizimidan noroziligini bildiradi. Agar kinoya 
inson va jamiyat hayoti bilan bog‘liq eskirgan 
tushunchayu 
qarashlarni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
amaliy o‘zgartirish imkoniyati bo‘lmasa, ularni 
bilvosita rag‘batlantirish vositasidir. Kinoya 
eskirgan hodisalarning ijobiy bahosi haqidagi 
da’volarning puchligini ochishga xizmat qiladi. 
Uni fosh qiladi, yangi hukmron sharoitlar bilan 
muvofiqligini inkor etadi.
Xulosa shuki, kinoya ko‘p darajali 
ontologik-gnoseologik 
hodisa 
bo‘lib, 
o‘zida 
estetikaning 
an’anaviy 
mumtoz 
aksiomatikasini, komiklikning o‘ziga xos 
estetik tomonlarini namoyon etadi, shu 
bilan birga kinoya matn kategoriyasi, muallif 
modalligining tarkibiy qismi sifatida rivojlanib 
borishi kuzatiladi.
YOSH TADQIQOTCHILAR

207 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
JAMIYATDA INSON QADRI VA IJTIMOIY 
MANFAATLARINI RO‘YOBGA
CHIQARISH BARQAROR 
TARAQQIYOT KAFOLATI
Vazira Shamshiyeva -
mustaqil tadqiqotchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada jamiyatda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish ko‘lami kengayib 
borayotgan sari inson qadrini ulug‘lash, turmush farovonligini yuksaltirish sohasida ham chuqur 
o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonlari aks etgan.
Аннотация: В данной статъе отражены процессы совершения глубоких изменений в 
сфере прославления человеческого достоинства и улучшения жизненного благополучия по 
мере расширения масштабов социално-экономического развития в обществе.
Abstract: This article reflects the processes of making profound changes in the field of 
glorifying human dignity and improving living well-being while the scope of social and economic 
development is expanding in the society.
Kalit so‘zlar: jamiyat, ijtimoiy, taraqqiyot, inson, insoniyat, taraqqiyot, qadr-qimmat, manfaat, 
qadriyat, islohotlar, jamiyat barqarorligi.
Ключевые слова: общество, социалное, развитие, человек, человечество, развитие, 
ценност, благо, ценност, реформы, социалная стабилност.
Keywords: society, social, development, human, humanity, development, value, benefit, value, 
reforms, social stability.
O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy va 
iqtisodiy islohotlar yanada chuqurlashayotgan 
bir paytda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida 
bo‘lgani kabi inson qadrini ulug‘lash va turmush 
farovonligini yuksaltirish sohasida ham chuqur 
o‘zgarishlarni amalga oshirish hozirgi kunning 
asosiy talabi bo‘lib qolmoqda. Mamlakatdagi 
iqtisodiy ko‘rsatkichlar, barqarorlik kafolatlari 
birinchi navbatda aholi turmush darajasi va 
sifati bilan baholanadi. Aholi farovonligi ko‘p 
jihatdan uning hayotiy muhim ehtiyojlarini 
qondirilishi bilan bevosita bog‘liqdir.
Jamiyatda inson qadrini ulug‘lash 
olib borilayotgan islohotlarning o‘ziga xos 
tamoyili bo‘lib, mamlakat aholisi ijtimoiy 
hayotining ko‘p ming yillik falsafasi, ijtimoiy 
madaniyati, milliy maqomi, mentaliteti, tabiiy 
va demografik vaziyatdan kelib chiqadigan 
yangi tamoyillarning qaror topishi hamda 
ularning amalga oshishi bilan bog‘liq. Ushbu 
tamoyillarning jamiyatda ro‘yobga chiqishi 
tizimlilik xususiyatiga ega bo‘lib, davlat va 
jamiyatning hayotiy manfaatlarini ifodalaydi. 
Inson omilini yuqori darajada ta’minlanishi 
tufayli jamiyatda ijtimoiy tanglik va beqaror 
vaziyatlar chetlab o‘tiladi, demokratik va 
1 Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. –Тошкент: Ўзбекистон, 2017. –Б. 14.
ma’naviy yangilanishlarning muhim bosqichiga 
qadam qo‘yiladi.
O‘z navbatida, jamiyatda inson qadrini 
ulug‘lash borasidagi chora-tadbirlarni amalga 
oshirishda davlat va jamoatchilik tuzilmalari 
ishtirok etadi. Insonni jamiyat hayotida oliy 
qadriyat sifatida ulug‘lanishi, uning ma’naviy, 
ijtimoiy va iqtisodiy hayotini barqaror 
asoslarda rivojlantirish madaniy tamaddunga 
erishayotgan har bir jamiyat uchun ahamiyatli 
hisoblanadi. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti Sh.Mirziyoyevning ta’kidlashicha, 
“Bugun hayotimizning o‘zi Konstitutsiyamizda 
ifodasini topgan eng asosiy maqsad - inson 
manfaatlarini har tomonlama ta’minlash 
masalasini dolzarb vazifa qilib qo‘ymoqda”
1
.
Bugungi globallashuv jarayonida dunyo 
xalqlari uchun o‘zaro munosabat va inson 
qadri tushunchalari keng ma’no mazmun 
kasb etmoqda. Inson qadrini jamiyatda 
ulug‘lash va ijtimoiy manfaatlarini himoya 
qilish har bir jamiyatning eng ustuvor 
yo‘nalishi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Inson 
qadri umumbashariy tamoyillardan biri bo‘lib, 
bu jamiyatning inson ravnaqi uchun adolat 
va farovonlikni kafolatlaydigan ijtimoiy 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
208 
manfaatlar ustunligi uchun xizmat qiladigan 
jamiyat barpo etishni talab etadi. Inson uchun, 
insoniyat jamiyati uchun asosiy, dastlabki 
eng muhim oliy qadriyat - bu inson hayotining 
o‘zidir. Har bir inson jamiyatning bir bo‘lagi 
bo‘lib, uning umumiy manfaatlar, ehtiyojlar va 
intilishlar bilan bog‘laydigan muhim hayotiy 
an’analarga ega bo‘ladi. 
O‘zbekistonda olib borilayotgan bugungi 
kundagi islohotlar mohiyatida inson qadrini 
ulug‘lash tamoyillari yaqqol ifodasini topgan. 
Bugun mamlakatda amalga oshirilayotgan 
islohotlar shunchaki islohot uchun emas, 
aynan inson uchun, uning farovon hayoti 
uchun xizmat qiladi. Mamlakatimiz Prezidenti 
Sh.Mirziyoyevning 
xalqimizga 
yo‘llagan 
tabrigidagi 
quyidagi 
so‘zlari 
diqqatga 
sazovordir: 
“Yurtimizda 
keng 
ko‘lamli 
islohotlarimiz barqaror tus oldi. Ularni yanada 
rivojlantirish maqsadida biz Yangi O‘zbekiston 
Taraqqiyot strategiyasini ishlab chiqdik. Uning 
asosida “Inson qadri uchun”, degan ulug‘vor 
g‘oyani amalga oshiramiz. Biz yangi yilga 
nom berishda, keng jamoatchilikning fikrlarini 
o‘rgandik. Ana shu takliflardan kelib chiqib, men 
Yangi – 2022-yilni mamlakatimizda “Inson 
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili” deb e’lon 
qilishni taklif etaman”
2
. 
Inson uchun eng muhim qadriyatlardan 
yana biri — bu, uning hayotda maqsadga 
muvofiq darajada mavjudligini anglash, o‘zi 
tanlagan faoliyatdan qoniqish hosil qilishdir. 
Davlat mamlakatda inson faoliyatining barcha 
jabhalarini barqaror asosda takomillashib 
borishi uchun doimiy g‘amxo‘rlik qilish, inson 
manfaati ustuvorligi uchun doimiy chora-
tadbirlar olib borishi ijtimoiy rivojlanishning 
muhim o‘zagi bo‘lib xizmat qiladi. Jamiyatda 
doimiy yangilanish, innovatsion taraqqiyot 
va texnologik jihatdan ta’minlangan ijtimoiy 
rivojlanish jarayonlari inson omilini va uning 
farovonligini ta’minlashning muhim shartlari 
hisoblanadi. 
Aholining turmush tarzi va uning 
darajasini oshirish inson manfaatlarini 
yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega 
bo‘lgan jarayon hisoblanadi. “Aholi turmush 
darajasi deganda, odamlarning zarur moddiy 
va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanganligi, 
ularning iste’moli va ehtiyojlari qondirilganligi 
darajasi tushuniladi. Turmush darajasi 
tor ma’noda aholining iste’mol ehtiyojlari 
qondirilganligi, iste’molning daromad va 
xarajatlar bilan ta’minlanishini, keng ma’noda 
insonni 
rivojlanishi 
darajasini 
(sog‘lik, 
2 Sh.Mirziyoyev. Yangi yil munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigi. https://uzlidep.uz/uz/news-of-party/11046
3 Рустамов Н. Аҳоли турмуш даражаси ва Ўзбекистонда уни ошириш имкониятлари. Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий-электрон журнали. №5, 2015. –Б. 5.
4 Саитқосимов А. Ижтимоий барқарорлик инсон ҳаётий фарвонлигини таъминлашнинг зарурий шарти. Фалсафа ва ҳуқуқ. № 1, 2019 й. –Б. 184.
5 Осадчая Г.И. Социальная сфера общества: теория и методология социологического анализа. М., 1996. –
С.56.
6 Шаракшанэ С. Достоинство человека: опыт философско-антропологического осмысления. //Диссертация кандилата философских наук. Ростов на-дону, 2007. –С. 161.
ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari) va uning 
yashash shart-sharoitlarini (atrof muhit, 
xavfsizlik masalalari) anglatadi”
3
.
Jamiyatda 
inson 
qadr-qimmatini 
yuksalib borishi uning ijtimoiy mavqe darajasi 
bilan bog‘liqdir. Shaxsning ijtimoiy mavqei 
uning huquq va majburiyatlar tizimi orqali 
jamiyatning ijtimoiy tuzilishida ma’lum 
o‘rinlarga ega bo‘lib borishini anglatadi. Ijtimoiy 
maqom esa, jamiyatda shaxs yoki ijtimoiy 
guruhi yoki jamiyatning alohida ijtimoiy tizimi 
egallagan ijtimoiy-siyosiy mavqeni anglatadi. 
Jamiyatda ijtimoiy mavqe insonga beriladigan 
imtiyozlar va huquqlar ko‘lami orqali ijtimoiy 
hayotda munosib o‘rnini topib borishidir. 
A.Saitkasimovning ta’kidlashicha, “Jamiyat 
hayotining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy 
sohalari barqaror muhitini doimiy ta’minlab 
borilishi mamlakatimiz kelgusi taraqqiyotining 
muhim asosi hisoblanadi. Mazkur jarayon 
jamiyatda fuqarolar manfaatlari, ularning 
huquq va erkinliklarini ta’minlash, farovon 
turmushini yanada samarali tashkil etilishiga 
muhim zamin yaratadi”
4
.
Insonning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini 
topib borishi ideal qadriyat ekanligi haqida 
G.Osadchayaning ta’kidlashicha, “mazkur 
kategoriya strukturasi dastlab o‘z tarkibiga 
o‘zining muhit chegaralarini tasvirlovchi 
shaxs, guruh ehtiyojlaridan iborat bo‘ladi. 
Shaxs va guruhning orzu, manfaat va 
intilishlarida gavdalangan qadriyatlar tizimi 
ehtiyojlarini shakllantirishda asosiy omil 
bo‘lib xizmat qiladi. O‘z navbatida qadriyatlar 
tizimining tarkibi ratsional, emotsional va 
xulq-atvor komponentlaridan iborat bo‘ladi. 
Eng yuqori qismida ideal qadriyatlar turadi”
5
. 
S.Sharakshanening fikricha, “Qadr-qimmat 
– shaxs bo‘lishning doimiy ko‘rsatkichidir, 
agar inson o‘zini o‘zi qadrlashdan mahrum 
bo‘lgan sharoitlarda yashashga majbur bo‘lsa, 
o‘z hayotini amalga oshirilgan deb hisoblay 
olmaydi”
6
.
Ijtimoiy manfaatlarni samarali ta’minlash 
jamiyatda 
iqtisodiy 
rivojlanish, 
milliy 
yuksalish, inson faolligi, madaniy daraja va 
fuqarolik mas’uliyati bilan aloqador bo‘lgan 
jarayon hisoblanadi. Ijtimoiy manfaatlarni 
ta’minlashning 
asosiy 
shart-sharoitlari 
insonning turmush darajasini yuksaltirish, uning 
ijtimoiy hayotda farovon yashashi uchun talab 
va ehtiyojlarini qondirish hisoblanib, u ijtimoiy 
barqarorlikni ta’minlashning muhim garovi 
hisoblanadi. Jamiyatda inson farovonligini 
ta’minlashda ilm-fan, innovatsiyalar va ta’lim 
YOSH TADQIQOTCHILAR

209 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
sohasini rivojlantirish kabi moddiy ne’matlarni 
yaratish va inson turmush tarzini yaxshilashga 
qaratilgan jarayonlar muhim o‘rin tutadi.
Inson qadrini ulug‘lash – yurtimizda 
yashayotgan har bir odamning huquq va 
erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlash 
demakdir. Yangi O‘zbekistonda “Davlat 
– inson uchun” tamoyili asosida inson 
huquqlarini mustahkamlash, odamlarni rozi 
qilish islohotlarning eng ustuvor yo‘nalishiga 
aylandi. 
Olimlarning 
qayd 
etishicha, 
“Islohotlar markazida insonning oliy qadriyat 
sifatida baholanishi mamlakatimiz strategik 
vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu 
boradagi barcha o‘zgarishlarning mazmun-
mohiyati ham inson va uning qadr-qimmatini 
ko‘tarish bilan bog‘liq. Holbuki, ushbu 
qadriyatlar asosida shakllangan jamiyat, 
mohiyatiga 
ko‘ra, 
xalqaro 
talablarga, 
umuminsoniy 
qadriyatlarning 
ustuvorligi 
tamoyillariga mos keladi, ularning milliy 
darajada namoyon bo‘lishi uchun imkon 
yaratadi”
7
.
Ijtimoiy 
taraqqiyot 
va 
barqaror 
rivojlanishni ta’minlashda inson hayotiy 
qadriyalarini 
ulug‘lash 
va 
yuksaltirish 
7 Назаров Қ, Қуронов М. ва бошқ. Бу муқаддас Ватанда азиздир инсон. Т, “Ўзбекистон”, 2010. –Б.4.
jarayonlari jamiyatda yaratilgan quyidagi shart-
sharoitlar bilan bog‘liq: 
-insonning jismoniy, ruhiy salomatligi, 
davlatning inson va millat salomatligi haqida 
yuqori darajada g‘amxo‘rlik qilishi, ona va 
bola salomatligi, reproduktiv jarayonlarni 
mukammal olib borish natijasida sog‘lom 
avlod tarbiyasini amalga oshirish; 
- jamiyatda ta’lim va tarbiya jarayonlarini 
tubdan isloh qilish, yuqori salohiyatga ega 
bo‘lgan innovatsion insonni tarbiyalash, 
maktablar, oliy oquv yurtlari soni va shunga 
mos ravishda o‘quvchilar va talabalar sonini 
ko‘paytirish, kadrlar tayyorlash sifatini yuqori 
talablar asosida oshirish;
- inson huquqlari, erkinliklari va qadr-
qimmatini ulug‘lash, fuqarolarning ijtimoiy 
manfaatlarini ta’minlash, aholining turmush 
sharoitlarini zamonaviy shart-sharoitlar va 
xalqaro standartlar asosida yaratib berish;
- ijtimoiy hayotga aholining kam 
ta’minlanlangan toifalari, kam daromadli 
insonlarni oilaviy va turmush shart-sharoitlarini 
yanada yaxshilashga qaratilgan dasturlarni 
ko‘plab joriy etish.
BO‘LAJAK MAKTABGACHA TA’LIM INGLIZ 
TILI O‘QITUVCHILARINING KASBIY 
KOMPETENSIYASI TUZILMASI
Elmira Kamariddinovna Moydinova -
tayanch doktorant, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Annotatsiya: Ushbu ilmiy mаqolаdа mаktаbgаchа tа’lim tаshkilotlаridа ingliz tilini o‘rgatadigan 
bo‘lаjаk o‘qituvchilаrning kаsbiy kompetensiyаsini shаkllаntirishning mazmun mohiyati 
ko‘rib chiqilgаn. Shuningdek, maktabgacha ta’limda bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarining kasbiy 
kompetensiyasini shakllantirish bo‘yicha tuzilmasi tahlil qilingan.
Аннотация: В данной научной статъе рассматривается сущност формирования 
профессионалной компетентности педагогов, преподающих английский язык в будущих 
дошколных образователных организациях. Также была проанализирована структура 
будущих учителей английского языка в дошколном образовании.
Abstract: This article discusses the essence of the formation of professional competence of 
future teachers who will teach English in preschool educational organizations. Also, the structure 
of professional competence of future pre-school English teachers was analyzed.
Kalit so‘zlar: ingliz tili, kаsbiy kompetensiyа, mаktаbgаchа tа’lim, bo‘lajak o‘qituvchi, 
kommunikativ kompetensiya, didaktik kompetensiya, shaxsiy kompetensiya, maxsus kompetensiya
Ключевые слова: английский язык, профессионалная компетенция, дошколное 
образование, будущий педагог, коммуникативная компетенция, дидактическая компетенция, 
личностная компетенция, специалная компетенция.
Keywords: english language, professional competence, preschool education, future teacher, 
communicative competence, didactic competence, personal competence, special competence
Yangi O‘zbekistonda xorijiy tillarni jadal o‘rgatish va o‘rganish ijtimoiy ehtiyojga 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
210 
aylandi va davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. 
Ushbu 
masala 
yuzasidan, 
O‘zbekiston 
Respublikasining 2020-yil 23-sentabrdagi 
O‘RQ-637-son “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunida 
e’tirof etilganidek, islohotlarni muvaffaqiyatli 
amalga oshirishga ma’sul bo‘lgan jamiyat 
a’zolari, birinchi galda yoshlarda sog‘lom 
e’tiqodni tarbiyalash, milliy qadriyatlarni 
e’zozlaydigan, o‘z kasbini mohir ustasi bo‘lgan 
malakali kadrlarni yetishtirish ziyolilar, ota-
onalar, murabbiylar oldida jiddiy vazifalarni 
qo‘yadi. Bunday ishlarni sifatli darajada 
ro‘yobga chiqarishda, kelajak o‘qituvchilarni 
tayyorlash va ularning malakasini oshirish 
muhim ahamiyat kasb etadi.
Mazkur mavzu ilmiy-pedagogik tadqiq 
etilishidan oldin atamalarning mazmun va 
mohiyatiga ko‘ra mualliflik yondashuvi bo‘lishini 
talab qiladi. Jumladan, “kompetensiya” 
tushunchasi keng qamrovli ma’noga ega bo‘lib, 
uning mazmun va mohiyati turli soha olimlari 
tarafidan turlicha talqin qilinadi. 
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”ning 
talqinicha: “kompetensiya” (lot. Competo 
– erishyapman, munosibman, loyiqman) 
demakdir
1
.Shuni ta’kidlash joizki, kompetensiya 
muammosi bo‘yicha olib borilgan ishlarning 
tahlili shartli ravishda ta’limda yondashuvni 
shakllantirishning uch bosqichini belgilashga 
imkon beradi.
Birinchi bosqich – 1960-1970-yillarga 
to‘g‘ri kelib, unda “kompetensiya” toifasini 
ilmiy foydalanishga kiritish, kompetensiya/
kompetentlik 
tushunchalarini 
farqlash 
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish bilan 
tavsiflanadi.
Ikkinchi bosqich – 1970-1990-yillarni 
o‘z ichiga olib, tilni (ayniqsa, chet tili) o‘qitish 
nazariyasi va amaliyotida kompetensiya 
va kompetenlik toifalaridan foydalanish, 
hamda boshqaruv, menejment va muloqotni 
o‘rgatishda kasbiylikni aniqlashdan iborat.
Uchinchi bosqich – 1990-yildan boshlab 
Rossiya mamlakatlarida ta’limga nisbatan 
kompetensiyani ilmiy kategoriya sifatida 
o‘rganish alohida har tomonlama ko‘rib 
chiqiladigan obyekt sifatida faoliyat yuritishi 
bilan ajralib turadi. Bu davrda YuNESKO 
materiallarida ta’limning istalgan natijasi 
sifatida qaralishi kerak bo‘lgan bir qator 
kompetensiyalar paydo bo‘la boshladi
2
.
YuNESKO 
materiallarida 
ta’limning 
istalgan natijasi sifatida ko‘rib chiqilishi 
kerak bo‘lgan bir qator kompetensiyalar 
keltirilgan. XXI asr uchun ta’lim bo‘yicha 
1 O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat milliy nashriyoti, – T.: 2008. 8 tom. B-26.
2 Зимняя И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата современного образования // Internet-jurnal “Eydos”. – 2006.
3 Keevy, James. “Level-setting and recognition of learning outcomes: the use of level descriptors in the twenty-first century.” (2015). P. 203.
xalqaro komissiyaning “Ta’lim: yashirin 
xazina” hisobotida Jak Delor (Jacques Delors) 
“ta’limga asos bo‘ladigan to‘rtta ustunni: mavjud 
bo‘lishni o‘rganish, bilishni o‘rganish, qilishni 
o‘rganish, birgalikda yashashni o‘rganish” 
mohiyatida asosiy kompetensiyalarni belgilab 
berdi. Shunday qilib, Jak Delorning so‘zlariga 
ko‘ra ulardan biri – “nafaqat kasbiy malakaga 
ega bo‘lish uchun, balki kengroq ma’noda 
turli xil vaziyatlarni yengish va ishlashga 
imkon beradigan kompetensiyaga ega bo‘lishi 
mumkin”
3
. Yuqoridagi talqinga batafsil to‘xtalib 
o‘tsak, quyidagicha ma’no anglashiladi:
Learning to be (mavjud bo‘lishni o‘rganish) 
– shaxsga yo‘naltirilgan kompetensiya bo‘lib, 
me’yoriy va axloqiy munosabat, sadoqat, 
shaxsiy mas’uliyat, ijodkorlik qobiliyati, o‘zini 
o‘zi boshqarish, yordam berishga tayyorlik, 
o‘rganishga hozirlik, tanqidiy fikrlash qobiliyati 
va boshqalarni o‘z ichiga oladi; 
Learning to know (bilishni o‘rganish) 
– kasbiy kompetensiya ma’nosida bo‘lib, 
u bilimga yo‘naltirilganlik, tahliliy qobiliyat, 
o‘qitish qobiliyati, konsepsiyalarni ishlab 
chiqish va boshqalarni o‘z ichiga oladi;
Learning to do (qilishni o‘rganish) 
– bu faoliyat kompetensiyasi bo‘lib, unga 
tashabbus, rag‘batlantirish, stressga dosh 
berish qobiliyati, topqirlik, narsalarni oxiriga 
yetkazish qobiliyati va boshqalar kiradi;
Learning to live together (birgalikda 
yashashni o‘rganish) – ijtimoiy va kommunikativ 
kompetensiya 
bo‘lib, 
unda 
muammoli 
vaziyatlarni hal qilish ko‘nikmasi, shaxsning 
muloqotga kirishish qobiliyati, tajriba-sinov 
qilishga intilishni, notiqlik mahorati, burch 
hissi va boshqalarni tavsiflaydi. 
Shunday qilib, kompetensiyani talablar 
to‘plami, deya tushunsa bo‘ladi, kompetentlik 
esa muayyan kompetensiyani aniqlash bo‘yicha 
faoliyatni amalga oshirish malakasidir.
Talabalarning 
ingliz 
tili 
bo‘yicha 
egallagan bilim, ko‘nikma va malakalar 
tizimi ularning ta’lim faoliyati jarayonida 
shakllanadigan kasbiy kompetensiyasi bilan 
belgilanadi. Shunday qilib, talabaning o‘zi va 
uning kasbiy kompetensiyasini shakllantirish 
kasbiy yo‘naltirilgan ta’lim markazida turadi. 
Chunonchi, maktabgacha ta’limda bo‘lajak 
ingliz tili o‘qituvchilarini kasbga tayyorlashda 
ularning 
kasbiy 
kompetensiyasini 
va 
kreativligini shakllantirishda muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bo‘lajak maktabgacha ta’lim ingliz 
tili o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasi 
psixologik, pedagogik va fan sohalaridagi 
YOSH TADQIQOTCHILAR

211 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
(kommunikativ, didaktik, shaxsiy, maxsus) 
kompetensiyalar yig‘indisida ifodalanadigan 
shaxsning integrativ xususiyati hamda uning 
natijalari va sifati bilan namoyon bo‘ladigan 
kasbiy faoliyatga tayyorligi tushuniladi. 
Shuning uchun biz maktabgacha ta’limda 
bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchisining kasbiy 
kompetensiyasi 
tarkibida 
kommunikativ, 
didaktik, shaxsiy va maxsus kompetensiyani 
ajratib ko‘rsatamiz (1-rasmga qarang).
1-rasm. 
Maktabgacha 
ta’limda 
bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarinining kasbiy 
kompetensiyasi tuzilmasi
Yuqorida 
keltirilgan 
rasmda, 
maktabgacha ta’limda bo‘lajak ingliz tili 
o‘qituvchisi 
kasbiy 
kompetensiyasining 
tuzilmasida ko‘rsatilgan dastlabki tarkibiy asos 
kommunikativ kompetensiya bo‘lib, unda ingliz 
tilida bemalol o‘z fikrini namoyon etish, ravon 
suhbatlashish qobiliyatini belgilaydi. Talabalar 
tomonidan o‘zlashtirilgan ingliz tilining 
bilim, ko‘nikma va malakalari tizimi ularning 
ta’lim faoliyati jarayonida shakllanadigan 
kasbiy kompetensiyasi bilan belgilanadi. 
Shunday qilib, kasbga yo‘naltirilgan ta’lim 
markazida talabaning o‘zi va uning kasbiy 
kompetensiyasini shakllantirish turadi. Chet 
tili bo‘yicha kommunikativ kompetensiyaning 
asosiy tarkibiy qismi ushbu mutaxassislik 
bitiruvchisi oliy o‘quv yurtini tugatgandan 
so‘ng ega bo‘lishi kerak bo‘lgan kasbiy 
kompetensiyalar majmuasi bilan belgilanadi
4
.
Ikkinchisi didaktik kompetensiya bo‘lib, 
unda ingliz tilida dars o‘tish, dars jarayonini 
texnologik loyihalash, o‘rganuvchiga ta’lim-
tarbiya berish qobiliyati nazarda tutiladi. 
4 Moydinova E. DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCES OF FUTURE //Scienceweb academic papers collection. – 2021.
Keyingisi shaxsiy kompetensiya bo‘lib, 
unga ko‘ra xatti-harakatini boshqarish, his-
tuyg‘ularini nazorat qilish, stressga bardoshlilik, 
shaxs sifatida rivojlanish qobiliyatiga ega 
bo‘lishdir. 
Navbatdagisi esa, maxsus kompetensiya 
bo‘lib, unda kasbiy-pedagogik faoliyatni 
shakllantirish, 
maktabgacha 
yoshdagi 
bolalarga ingliz tilini o‘qitish qobiliyati 
shakllanadi. 
So‘ngisi esa AKT kompetensiyasi muhim 
ahamiyatga ega bo‘lib, unda maktabgacha 
ta’lim o‘qituvchisining pedagogik va metodik 
qobiliyatlarini rivojlantirishning mavjudligi: 
o‘quv-metodik materiallarini tanlash va yaratish 
qobiliyati; maktabgacha yoshdagi bolalarni 
o‘qitishning psixologik xususiyatlarini hisobga 
olgan holda maqbul shakllari, metodlari va 
vositalarini topish; o‘quv jarayoniga innovatsion 
pedagogik texnologiyalarni joriy etish; axborot-
kommunikatsiya texnologiyalariga (AKT) erkin 
egalik qilish va ulardan kasbiy faoliyat jarayonida 
foydalanishni nazarda tutadi. Shuni ta’kidlash 
joizki, hozirgi zamonda AKT texnologiyalari 
o‘quv jarayonini axborotlashtirishning istiqbolli 
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Dasturiy va 
uslubiy ta’minotni takomillashtirishda hamda 
uzluksiz ta’limning barcha bo‘g‘inlari professor-
o‘qituvchilarining 
malaka 
oshirishida 
zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta’limda 
muvaffaqiyatli foydalanish yo‘lga qo‘yish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, 
bo‘lajak o‘qituvchilarning AKT kompetensiyasi 
rivojlangan bo‘lishi, o‘quv jarayonida samarali 
foydalinishiga zamin bo‘ladi.
Tuzilmani ishlab chiqish jarayonida biz 
bo‘lajak ingliz tili o‘qituvchilarini maktabgacha 
ta’lim tashkilotlarida ishlashga tayyorlash 
bo‘yicha 
kasbiy 
kompetensiyalarini 
shakllantirish, 
kasbiy 
kompetensiyaning 
tarkibiy qismlari sifatida professional kadr 
bo‘lishning yaxlit, murakkab, uzluksiz va 
bosqichma-bosqich namoyon qilishga e’tibor 
qaratdik.
Xulosa qilib aytganda, biz maktabgacha 
ta’limda 
bo‘lajak 
o‘qituvchining 
kasbiy 
kompetensiyasi deganda, uning zamonaviy 
jamiyatdagi rolini anglash, maxsus va bir-
biriga yaqin sohalarda yuqori darajadagi 
bilimi, nazariy bilimlar va amaliy pedagogik 
mahoratlar va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, 
tanlangan kasbga nisbatan ijodiy va hissiy 
munosabati, bolalar bilan samimiy muloqot 
qilishi va ishlashi, shuningdek, mustaqil ta’lim 
olishi va o‘z-o‘zini takomillashtirishga doimiy 
intilishi bilan tavsiflanishini deb tushunamiz. 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
212 
INGLIZ TILINI O‘QITISHDA KORPUSGA 
ASOSLANGAN RESURSLARNING TASNIFI
Mehriniso Qilichevna Toshpo‘latova -
tayanch doktorant, Termiz davlat universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqola korpusga asoslangan yondashuvdan dars jarayonida qo‘llashga 
qaratilgan bo‘lib, asosan ingliz tili o‘qituvchilari uchun korpusga asoslangan mashqlarni tuzish, korpus 
materiallaridan foydalanish va korpusga asoslangan bir qator adabiyotlar va ularning tavsiflari 
keltirilgan. Maqolaning asosiy maqsadi ingliz tili o‘qituvchilari uchun korpusdan foydalanishda yangi 
va kerakli adabiyotlarni o‘qitish materiali sifatida tavsiya etishga qaratilgan.
Аннотация: Данная статъя посвящена исползованию корпусного подхода в учебном 
процессе и в основном включает в себя создание корпусных упражнений для учителей 
английского языка, исползование корпусных материалов, а также серии корпусной 
литературы и их описания. Основная цел стати для учителей английского языка направлена
на рекомендацию новой и необходимой литературы в качестве учебного материала при 
исползовании корпуса.
Abstract: This article focuses on the use of the corpus-based approach in the teaching process, 
and mainly includes the creation of corpus-based exercises for English teachers, the use of corpus 
materials, and a series of corpus-based literature and their descriptions. The main purpose of the 
article is for English teachers. focused on recommending new and necessary literature as teaching 
material in the use of the corpus.
Kalit so‘zlar: korpus, korpus lingvistikasi, korpusga asoslangan adabiyotlar, mashqlar, topshiriqlar.
Ключевые слова: корпус, корпусная лингвистика, корпусная литература, упражнения, 
задания.
Keywords: corpus, corpus linguistics, corpus-based literature, exercises, assignments.
Korpus lingvistikasi keng maʼnoda 
tildan 
foydalanish 
va 
o‘zgaruvchan 
emperik tadqiqotga yo‘naltirilgan tadqiqot 
metodologiyasi bo‘lib, tilga oid umumlashgan 
va haqiqiylikka ega bo‘lgan natijalarni 
beradi. Korpus va korpusga asoslangan 
yondashuv so‘ngi o‘ttiz yilda tilning tizimli, 
emperik va yuqori chastotali yondashuv 
ekanligini ko‘rsatdi
1
. Korpusga asoslangan 
yondashuv ingliz tilini o‘qitishda qo‘llanilganda 
uslubiy jihatdan o‘quvchilarga tegishli va 
mazmunli ma’lumotlarni, ingliz tili lug‘ati va 
grammatikasining 
haqiqiy 
kontekstlarda 
ishlatilgan namunalarini taqdim etadi.
Korpusga asoslangan yondashuv o‘quv 
texnologiyalari, ta’lim kompyuter va turli onlayn 
resurslardagi innovatsiyalarni birlashtiradi, 
ular sinf ichida va tashqarisida til o‘rganishda 
turlicha 
qarashlarni 
kiritishga 
yordam 
beradi, bu yondashuv “an’anaviy” pedagogik 
modellardan farq qiladi.
Korpus yondashuvi o'quv texnologiyalari, 
1 Biber, D., Reppen, R., & Friginal, E. Research in corpus linguistics. In R. B. Kaplan (Ed.), The Oxford handbook of applied linguistics (2nd ed.,). – Oxford, UK: Oxford University Press.2010 
– pp. 548–570.
taʼlim 
kompyuterlari 
va 
turli 
onlayn 
resurslardagi innovatsiyalarni birlashtiradi, 
ular sinf ichida va tashqarisida til o'rganishga 
turlicha qarashlarni kiritishga yordam beradi, bu 
yondashuv “anʼanaviy” pedagogik modellarda 
qabul qilinganlardan biroz farq qiladi.
1990-yillarning 
o'rtalaridan 
boshlab 
ingliz tili darslarida korpusga asoslangan 
yondashuvni qo'llagan o'qituvchilar soni 
keskin o'sdi, buning sababi TaLC va TESOL 
kabi yirik xalqaro konferensiyalarni o‘tkazilishi 
tasdiqlaydi. Ushbu konferensiyalarda chop 
etilgan maqolalarda korpusga asoslangan 
yondashuvdan foydalanish bo‘yicha yangiliklar 
taqdim qilingan.
S.Conrad, R.Reppen va E.Friginallar 
ta’kidlaganidek, 
korpusga 
lingvistikasi 
bo‘yicha ma’lum bir tayyorgarlikdan o‘tgan 
ko‘plab o‘qituvchilar hali ham ishonchsizlik, 
vaqt cheklovlari, dolzarb savollar va talabalarni 
korpusga asoslangan markazlarga muntazam 
ravishda yo‘naltirishdagi qiyinchiliklar kabi 
YOSH TADQIQOTCHILAR

213 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
sabablarga ko‘ra sinfda korpusga asoslangan 
faoliyatdan muntazam foydalanmaydilar
2
. 
Shuningdek ko‘plab o‘qituvchilar korpus 
lingvistikasi vositalari va dasturlarining 
aksariyati bilan tanish emaslar. 1990-yillarda 
ingliz tili o‘qituvchilari korpusga asoslangan 
yondashuvdan foydalanmagan.
Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu kitobning 
muhim maqsadi hozirgi vaqtda mavjud 
bo‘lgan korpus ling va til o‘rgatuvchi darsliklar 
va resurslarning soni cheklangan bo‘lsa-da, 
yangi nashrlari ko‘paymoqda. Shuningdek, 
korpusga asoslangan yondashuv borasida 
chegaralangan ma’lumotga ega bo‘lgan, 
o‘qituvchilarga kerakli manbalarni joriy etish 
va undan foydalanishni o‘rgatish va ingliz tilini 
o‘qitishda integratsiya qilishdir. 
So‘nggi 10 yil ichida taniqli korpus 
tilshunoslari 
tomonidan 
asosan 
sinf 
o‘qituvchilari uchun yozilgan bir nechta “sinf 
tili korpus” darsliklari mavjud edi. Shuningdek, 
korpus lingvistikasi va tilni o‘rgatish va 
o‘rganishni o‘z ichiga olgan amaliy mavzularga 
bag‘ishlangan ba’zi bo‘limlar yoki bo‘limlar bilan 
umumiy holda korpus lingvistikasi bo‘yicha 
darslik muolajalari mavjud. O‘qituvchilarga turli 
ilovalar va korpus lingvistikasi uchun kitoblarni 
til o‘rganuvchilarga quyidagi manbalar taklif 
qilingan.
1. O‘Keeffe, A., McCarthy, M. & Carter, R. 
(2007). From corpus to classroom. Cambridge: 
Cambridge University Press.
From corpus to classroom - bu sinfda 
mavjud bo‘lgan korpus tadqiqotlarini jamlagan 
yana bir tavsiya etilgan manba (2007-yilgacha). 
O‘Keeffe, A., McCarthy, M. & Carter, R 
korpusni qanday rivojlantirish mumkinligini va 
o‘qituvchilar va tadqiqotchilarga til o‘rganish 
haqida nima deyishlarini tushuntiradilar. 
Kitob “Ingliz tili uchun asosiy, kundalik lug‘at 
bormi?”, “Idiomalarni qanday o‘rgatish kerak?”, 
“Eng keng tarqalgan og‘zaki til bo‘laklari 
nima?” kabi asosiy savollarga javob berishga 
mo‘ljallangan
3
.
2. Anderson, W. & Corbett, J. (2009). 
Exploring English with online corpora. New 
York: Palgrave Macmillan.
Ushbu kitob o‘quvchilarni mavjud 
elektron resurslar va o‘qituvchilarni korpusdan 
sinfda qanday foydalanishlari mumkinligini 
ko‘rsatadi. Shuningdek atamalar glossariysi, 
mavzular, interaktiv topshiriqlar va mustaqil 
2 Conrad, S. Will corpus linguistics revolutionize grammar teaching in the 21st century? TESOL Quarterly., 2000.34(3), 548–560, Friginal, E.(2013a). 25 years of Biber’s multi-dimensional 
analysis: Introduction to the special issue. Corpora, 8(2), 2013. – 137–152.,. Reppen, R. Using corpora in the language classroom. – Cambridge, UK.: Cambridge University Press., 2010.
3 O‘Keeffe, A., McCarthy, M., & Carter, R. From corpus to classroom. – Cambridge, UK.: Cambridge University Press., 2007.
4 Anderson, W. & Corbett, J Exploring English with online corpora. – New York: Palgrave.: Macmillan.,2009.
5 Conrad, S. & Biber, D. Real grammar: A corpus-based approach to English. – New York. Longman. 2009.
6 Reppen, R. Using corpora in the language classroom. – Cambridge, UK.: Cambridge University Press., 2010.
7 Bennett G. Using corpora in the language learning classroom. Michigan: University of Michigan Press, 2010.
o‘qish uchun topshiriqlar berilgan
4
.
3. Conrad, S. & Biber, D. (2009). Real 
grammar: A corpus-based approach to English. 
New York: Longman. 
Real grammar 50 grammatik strukturaning 
nutq va yozishda qanday ishlatilishini ko‘rsatish 
uchun “korpus tadqiqotlari va korpusga 
asoslangan 
taqqoslash 
ma’lumotlariga 
bevosita asoslanadi”. Men ushbu kitobni ingliz 
tili o‘qituvchilari uchun tavsiya qildim darajalar, 
ayniqsa, materiallarni ishlab chiqishga 
qiziquvchilar, shu jumladan grammatika 
darsliklari yozuvchilari. Shuningdek, bu qanday 
qilib haqiqiy grammatikani to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
zarur modal fe’llar darsiga kiritish mumkinligini 
qisqacha tasvirlaydi
5
.
4. R.Reppen (2010). Using corpora in the 
language classroom. Cambridge: Cambridge 
University Press. 
Bu sinf o‘qituvchisi uchun maxsus yozilgan 
korpus va til o‘rgatish bo‘yicha shakllantiruvchi 
nashrlardan biridir. Reppen o‘qituvchilar 
sinfning turli ehtiyojlarini qondirish uchun 
sinf materiallari va tadbirlarni yaratish uchun 
korpusdan qanday foydalanishi mumkinligini 
tushuntiradi va ko‘rsatadi. Uning maqsadi 
aniq va oddiy tushuntirishlar, ko‘rsatmalar va 
misollar keltirish orqali CLni "aniqlash" edi. 
Kitob o‘qituvchilar uchun zarur bo‘lgan asosiy 
bilimlar, vositalar va ko‘nikmalarni taqdim 
etadi
6
.
5. Bennett, G. (2010). Using corpora in 
the language learning classroom. Michigan: 
University of Michigan Press. 
Ushbu kitobda G.Bennet korpusga 
asoslangan yondashuv o‘qituvchilar uchun 
g‘oyalar, ko‘rsatmalar, va namunalardan 
foydalanish imkoniyatlarni taqdim qilish, 
korpus vositalarini moslashtirish va amaliy 
tavsiyalar berilgan. Turli til ko‘nikmalarini o‘qitish 
uchun korpusga asoslangan mashqlar taqdim 
etilgan. Ta‘kidlash joizki: Bennet kompyuter 
yordamida xatolarni tahlil qilish uchun 
TextSTAT dasturiy ta‘minotidan foydalanish 
bo‘yicha bosqichma-bosqich qo‘llanmani, 
xatolarni belgilash va talabalarning akademik 
yozuvlarida xatolarni o‘rganishda foydalanish 
uchun xatolarni belgilash kodlari tavsifi haqida 
ma’lumot beradi
7
.
6.Cheng, W. (2012). Exploring corpus 
linguistics: Language in action. New York: 
Routledge. 
CL 
ning 
amaliy 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
214 
jihatlari Cheng tomonidan ushbu kitobda 
keltirilgan bo‘lib, bitta bobda “ma’lumotlarga 
asoslangan va korpusga asoslangan tilni 
o‘rganishga bag‘ishlangan”.Ushbu bobda 
talabalarga ma’ruzalar sifatini baholash 
mezonlari to‘plami bilan tadqiqot hisobotlarini 
tayyorlashga olib keladigan (og‘zaki va yozma) 
loyihalarni o‘tkazishda g‘oyalar beriladi. 
Amaliy mashg‘ulotlar va amaliy tadqiqotlar, 
shu jumladan maxsus vazifalar bo‘yicha 
muallifning sharhi taqdim etiladi
8
.
7. Flowerdew, L. (2012). Corpora and 
language education. New York: Palgrave 
Macmillan. 
Flowerdew 
korpus 
lingvistikasining 
asosiy tushunchalari va muammolarini 
tanqidiy tekshirishni ta’minlaydi, bu sohaning 
fanlararo tabiatiga va yozma va og‘zaki 
korpuslarning ushbu turli fanlarda o‘ynaydigan 
roliga e’tibor qaratadi. Korpus lingvistikasi 
tadqiqotida markaziy mavzular va eng yaxshi 
amaliyotlarni ko‘rsatish uchun korpusga 
asoslangan amaliy tadqiqotlar taqdim etiladi. 
“Ilova” bo‘limida o‘qitish maydonlarida korpus 
lingvistikasi muhokama qilinadi, korpusning 
pedagogik ahamiyati o‘rganiladi
9
.
8. Timmis, I. (2015). Corpus linguistics 
for ELT: Research and practice. New 
York:Routledge 
Timmis tajribali til o‘qituvchisi bo‘lib, 
bu kitobni sinfda korpusdan foydalanish 
bo‘yicha qulay, amaliy kirish sifatida ishlab 
chiqdi. Bu yerda asosiy e’tibor pedagogikaga 
ma’lumotlarga boy yondashuv va chastotaga 
asoslangan ma’lumotlar sinfda samarali 
o‘qitishga 
qanday 
hissa 
qo‘shishini 
8 Cheng, W. Exploring corpus linguistics: Language in action. New York: 2012.
9 Flowerdew, L. Corpora and language education. – New York.: Palgrave Macmillan.2012.
10 Timmes.I.. Corpus linguistics for ELT: Research and practice. – New York, NY.: Routledge.2015.
11 Liu, D. & Lei, L. Using corpora for language learning and teaching. Annapolis Junction, MD: TESOL Press. 2017.
12 E. Friginal. Corpus Linguistics for English Teachers: New Tools, Online Resources, and Classroom Activities. Routledge, 2018. xvi + 349 pp.
ta’kidlashdir
10
.
9. Liu, D. & Lei, L. (2017). Using corpora 
for language learning and teaching. Annapolis 
Junction, MD: TESOL Press. 
Liu va Lei o‘quvchilardan: “Siz o‘z 
sinfingizda korpusdan qanday foydalana 
olasiz?” deb savol so‘ragan. Sinf darsliklarida 
CL ga kiritilgan eng yangi qo'shimchalardan 
biri sifatida ushbu kitob bugungi kun 
o'qituvchilarining “grammatika kabi ingliz 
tilining turli ko'nikmalarini o'rgatish uchun 
korpusdan foydalanish bo'yicha bosqichma-
bosqich amaliyotga kirishish”ga bo'lgan 
ehtiyojlariga javob beradi. lug‘at va ingliz 
tilidagi akademik yozuv. Mualliflar korpusni 
qidirish va o‘qitishning asosiy protseduralari va 
faoliyati, shu jumladan til o‘rgatish va tadqiqot 
maqsadlari uchun korpusni qanday tuzish 
bo‘yicha ko‘rsatmalarni muhokama qiladilar
11
.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, 
yuqorida keltirilgan manbalar ingliz tili 
o‘qituvchilariga zarur materiallarni taqdim 
qiladi. Bir nechta yirik jurnallarda (xususan, 
Computer Assisted Language Learning, 
ReCALL, Language Learning & Technology, 
System va CALICO Journal) ko‘p ilmiy 
nashrlarni taqdim qilgan. Ko‘pgina maqolalar 
konferensiya to‘plamlarida nashr etilgan. 
Kelgusi maqolalarda batafsil to‘xtalamiz. 
Yuqorida ingliz tilini o‘qitishda foydalaniladigan 
eng nufuzli manbalar keltirilgan. Xronometraj 
manbalarda to‘rtta asosiy kategoriya hisobga 
olinadi:nazariy asoslar, ta’riflovchi manbalar, 
emperik tadqiqotlar, Tadqiqotlar va sintezlar
12
. 
Chunki ma’lumotlarga asoslangan tadqiqot 
uchun umumiy dastur mavjud emas .
YOSH TADQIQOTCHILAR

215 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
EMOTSIONAL-EKSPRЕSSIV 
FRAZЕOLOGIZMLARNING 
LINGVISTIK ASOSLARI
Mashxura Muxammatovna Xamrakulova -
magistrant, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada emotsional-ekspressiv bir til doirasida emotsional konseptlarning 
milliy o‘ziga xosligini yaqqolroq ko‘rsatish ham leksik birliklarni ham frazeologik birliklarni yaxlitlikda 
o‘rganishni taqozo qilishi dolzarb masala ekanligi haqida so‘z yuritilgan.
Аннотация: В статье идёт речь об актуальности изучения своеобразных национальных 
эмоциональных концептов в единоязычным кругу развития и лексических, и фразеологических 
единиц эмоционально-экспрессивного характера
Abstract: The article deals with the relevance of the study of lexical, peculiar national emotional 
concepts in a monolingual circle of development and Phraseological units emotionally expressive. 
Kalit so‘zlar: emotsional-ekspressiv, konsept, leksik birliklar, frazeologik birliklar, lingvofalsafiy, 
psixologiya, nutqining hissiy tabiati.
Ключевые 
слова: 
эмоционально-экспрессивные, 
лексические 
единицы, 
фразеологические единицы, лингвофилософские, психология, эмоциональность речи.
Keywords: emotionally units, expressive, lexical Phraseological units, linguo-philosophical, 
psychology, emotionality of spe.
Frazeologik 
birliklarning 
hissiy-
emotsional va ekspressiv xususiyatlari 
yetarlicha o‘rganilgan emas. Insonning 
his-tuyg‘ulari va hissiyotlari, lingvopoetik, 
lingvofalsafiy hodisa bo‘lib, obyektiv haqiqat, 
atrofimizdagi muhit inson hissiyotlarining 
asosiy manbai hisoblanadi. Inson real olamni 
turlicha idrok etadi va his qiladi, chunki 
u nafaqat tafakkurda, balki barcha his-
tuyg‘ular bilan ham o‘zining obyektiv olamida 
mavjudligini ta’kidlaydi va e’tirof etadi.
Inson hayotining o‘zi turli his-tuyg‘ularning 
namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq, chunki inson his-
tuyg‘ularisiz hech qachon haqiqatni topmagan 
va topa olmaydi. Inson his-tuyg‘ulari psixologiya 
va falsafaning yetakchi o‘rganish obyektidir. Til 
esa inson hissiyotlarini aks ettirish vositasidir. 
Tilshunoslar hissiyotlarni tilning semantik 
tizimida aks etishi nuqtayi nazaridan tahlil 
qiladi. Til birliklarining emotsionalligi va 
ekspressivligi muammolari tilshunoslik fanida 
eng munozarali va murakkab sohadir.
Lingvistik emotsionallikni Y.M.Galkina-
Fedoruk ekspresivlikka nisbatan torroq 
tushuncha, yaxlitlikka nisbatan qism sifatida, 
shu bilan birga, haqiqatga munosabat sifatida 
qaraydi. Inson nutqining hissiy tabiati har 
qanday til so‘zlarining ma’nosida aks etadi, 
emotsionallikni voqelikka munosabat va 
1 Слышкин Г.Г Лингвокультурные концепты прецедентных текстов. – М.: Academia, 2000. -141 с
tinglovchiga hissiy ta’sir sifatida tushunish 
mumkin.
Emotsionallik va ekspresivlik hodisalari 
bir-biridan ajralmasdir. Bir o‘rinda emotsionallik, 
ikkinchisida 
ekspressivlik, 
uchinchisida 
emotsionallik yetakchi pozitsiyalarga ega
bo‘lishi mumkin, shu sababli birinchisini 
ekspressiv, 
ikkinchisini 
- 
emotsional, 
uchinchisini emotsional- ekspressiv deb atash 
maqsadga muvofiq. Tuyg‘ular–bu psixologik 
jarayon, bu insonning narsalarga va voqea 
hodisalarga munosabatidir
1
. Bu munosabat 
nutqda quvonch, qayg‘u, g‘azab, nafrat shaklida 
amalga oshiriladi.
Bizning 
fikrimizcha, 
konnotatsiya 
frazeologik birliklarning emotsional ekspressiv, 
baholovchi va uslubiylikni ifoda etadigan 
frazeologik ma’noning muhim elementidir. 
Emotsional konsept bir til doirasida emotsional 
konseptlarning milliy o‘ziga xosligini yaqqolroq 
ko‘rsatish ham leksik birliklarni ham frazeologik 
birliklarni yaxlitlikda o‘rganishni taqozo qiladi. 
Emotsional kechinmalarning bevositaligi yoki 
his-holat (aqldan ozmoq, yuragi qon bo‘lmoq) 
va subyektning obyektga munosabati yoki 
his-munosabat (jon dilidan yaxshi ko‘rmoq, 
xayoldan ketmadi, yurakka yaqin olmoq). Ichini 
mushuk tatalayapdi frazeologizmi insonning 
muayyan psixoemotsional holati, qayg‘u 
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
216 
holatini anglatadi.
Konsept voqelikni kategoriyalashtiradi 
va voqelikni mantiqiy-tushunchaviy asosda 
o‘rganib, olam haqidagi tasavvurlarini aks 
ettiruvchi obyekt, borliqdagi hodisa va 
obyektlar 
haqidagi 
tafakkur-tushunchani 
ifodalaydi. Psixologik yondashuv, kulturologik 
yondashuv, integrativ yondashuv konseptlarni 
lingvistik, kognitiv, kulturologik, sotsiologik 
nuqtayi nazarlardan o‘rganishga imkon beradi. 
Buning natijasida hodisaning eng ko‘z ilg‘amas 
qatlamlarni ham ochib berish imkoni tug‘iladi.
So‘nggi yillarda frazeologiya masalalariga 
bag‘ishlangan 
lingvistik 
tadqiqotlarda 
frazeologik birliklarning hissiy va ekspressiv 
mohiyati masalasi tobora ko‘proq ilmiy tahlil 
bahsiga aylanmoqda. Frazeologik birliklarning 
emotsional-ekspressiv 
imkoniyatlariga 
qiziqish bejiz emas, chunki frazeologik 
birliklar o‘zlarining tabiati bilan til jarayoniga 
hissiy-emotsional, hissiy-ekspressiv aloqa 
jarayonini boyitish funksiyasiga ega lingvistik 
birlik sifatida shakllangan. Turli tillardagi 
frazeologizmlarni o‘rganish sezilarli darajada 
rivojlangan va ushbu istiqbolli ilmiy sohaning 
turli nazariy jihatlari bo‘yicha ko‘plab yangi 
qarashlar paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, shuni 
ta’kidlash kerakki, badiiy asarlar tarkibida 
frazeologik birliklardan foydalanish masalasi 
shu paytgacha hissiy-emotsional va ekspressiv 
tarzda yetarlicha o‘rganilgan emas
2
. Ushbu 
muammo frazeologiya, stilistika va boshqa 
lingvistik fanlar uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
Til birliklarining emotsional va ekspressiv 
ma’nolari notiqning tuyg‘usi va uning atrofdagi 
voqelikka munosabati bilan chambarchas 
bog‘liqdir. Shu munosabat bilan atrofdagi 
haqiqatni idrok etish bilan bog‘liq bo‘lgan inson 
faoliyati emotiv hissiyotlar ishtirokisiz mumkin 
emas
V.G.Gak tilning hissiy va ekspresiv 
imkoniyatlari to‘g‘risida nazariy qoidalarni 
ishlab chiqib, quyidagi xulosaga keladi: «Inson 
nutqining hissiy tabiati har qanday til so‘zlarining 
ma’nosida aks etadi Turkiyshunoslikda ham, 
o‘zbek tilshunosligida ham hanuzgacha 
emotsional-ekspressiv 
frazeologizmlarga 
bag‘ishlangan maxsus ishlar kamchilikni 
tashkil etadi. A.Mamatovning “O‘zbek tilida 
emotsional-ekspressiv, 
baho-munosabat 
ifodalovchi frazeologizmlarning semantik-
stilistik xususiyatlari” mavzusidagi nomzodlik 
dissertatsiyasi shular jumlasidandir.
O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining 
emotsional-ekspressiv 
so‘zlari 
muayyan 
2 Mamatov A.E. O`zbek tili frazeologizmlarining shakllanish masalalari. Doktorlik diss. ...avtoreferati. –Toshkent.2000
3 Кунин А.В. Теория фразеологии Шарля Балли. –М.: Иностранные языки в школе, 1966, № 3.
darajada o‘rganilgan. O‘zbek tilining emotsional 
- ekspressiv leksik qatlami tavsiflandi, ulardan 
uslubiy maqsadlarda foydalanish masalalari 
yoritib 
berildi. 
Emotsional-ekspressivlik 
lingvopoetik vosita sifatida tavsiflanib tilda 
emotsionallik doimo ekspressivlik ekanligi 
e’tirof etiladi, shuning uchun emotsional-
ekspressivlik 
atamasidan 
foydalanish 
ta’kidlanadi .
Nutqning emotsionalligi bu nafaqat 
tinglovchining aql-idrokiga ta’sir qiladigan va 
balki uning his-tuyg‘ulariga ta’sir qiladigan 
va undagi ma’lum tuyg‘ularni uyg‘otadigan 
fazilatlardir. Emotsionallik nutqning maxsus 
hissiy “semantikaga” ega bo‘lgan so‘zlar va 
iboralar (sevgi, nafrat), balki turli xil vositalar, 
so‘zlardan, so‘z birikmalaridan yoki sintaktik 
konstruksiyalardan mohirona va o‘rinli 
foydalanish orqali yaratiladi.
Tuyg‘ular–bu psixologik jarayon, bu 
insonning narsalarga va voqea hodisalariga 
munosabatidir. 
Bu 
munosabat 
nutqda 
quvonch, qayg‘u, g‘azab, nafrat shaklida amalga 
oshiriladi. Tilshunos olimlarning yuqoridagi 
fikrlari ekspressivlik va emotsionallik inson 
nutqini obrazli, rang-barang va ifodali qiladigan 
vositadir degan xulosaga kelish uchun to‘liq 
asos beradi.
Hissiy bahoni ifodalashning lisoniy 
vositalari orasida asosiy o‘rinlardan biri 
insonning his-tuyg‘ulari va hissiyotlarini 
ifodalaydigan frazeologik birliklarga tegishli. 
Ko‘rinib turibdiki, so‘nggi paytlarda hissiy 
jihatdan baholanadigan frazeologik birliklar, 
ularning tematik-semantik guruhlari, tarixiy 
shakllanishi 
va 
funksional 
ishlatilishi 
tadqiqotchilarni 
tobora 
ko‘proq 
jalb 
qilayotganligini ta’kidlash lozim.
Frazeologizmlar hissiyotlar va shaxs 
holatlarini ifodalashning lingvistik tizimda 
yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi, chunki 
frazeologik birliklar o‘zlarining mohiyatiga ko‘ra 
potensial hissiy va ekspressiv-modal ma’noga 
ega. Shu nuqtayi nazardan, eng adolatli narsa 
A.V.Kuninning “frazeologik birliklarga xos 
bo‘lgan voqelik, narsalar va hodisalarning 
emotsional-ekspressiv 
xarakteristikasi, 
ularning nominativ xususiyatlarini istisno 
qilmaydi, balki unga faqat ma’lum uslubiy 
yo‘nalish beradi
3
” degan fikri o‘rinlidir. Badiiy 
asarlar tarkibida emotsional-ekspresiv va 
baholovchi frazeologik birliklar asarning 
g‘oyaviy, badiiy va semantik yo‘nalishini, 
ularning umumiy mazmun – mohiyati va 
uslubiy rang-barangligini belgilaydi.
YOSH TADQIQOTCHILAR

217 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Emotsional-hissiylik, ekspressivlik, baho-
munosabat, uslubiylik zamonaviy o‘zbek 
tilining ko‘plab frazeologik birliklariga xosdir. 
Jumladan, boshi osmonga yetdi, ko‘ngli tog‘day 
ko‘tarildi, sevinchi ichiga sig‘maydi, do‘ppisini 
osmonga otmoq va b. insonning holati, 
quvonch, zavq kabi bir qator hissiyotlarini 
ifodalaydi. Ko‘zlari qinidan chiqib ketdi, 
ko‘ziga qon to‘ldi, tepa sochi tik bo‘lib ketdi 
va b. shaxsning g‘azablanish, noroziligi hissiy 
holatini ifodalaydigan frazeologik birliklardir.
Frazeologik birlikning semantik tarkibida 
konnotativ ma’noning bir nechta tarkibiy 
qismlari mavjud bo‘ladi. Birinchidan, har 
bir frazeologik birlik insonning emotsional-
ekspressiv hissiyotlarini ifoda etishda ma’lum 
darajada emotsionallikka ega. Ikkinchidan, 
ular baho munosabat qiymatga ega, chunki 
ular ijobiy va salbiy baholarni ifodalaydi. 
Uchinchidan, frazeologik birliklar ekspressiv 
ma’no tufayli u yoki bu darajada butun gapning 
ma’no qudratini oshiradi. To‘rtinchidan, har bir 
frazeologik birlik ma’lum funksional uslubda 
ishlatiladi. Nutqga emotsionallik, ekspressivlik 
berish, frazeologik birliklar turli xil emotsional 
baholarini namoyon bo‘lishiga yordam beradi. 
Frazeologik birliklarni ularni boshqa leksik 
ekvivalentlar bilan taqqoslash jarayonida 
nutqda hissiy va ekspressiv foydalanish 
alohida ahamiyatga ega.
Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy nutqdagi 
frazeologizmlarning emotsionalligi frazeologik 
birliklarning lisoniy ma’nosida, shu o‘ziga 
xoslikni hisobga olgan holda, frazeologik 
birliklarning kontekstual ishlatilishi natijasida 
paydo bo‘ladigan hissiy rang-baranglikni 
ochib beradigan frazeologik birliklarni tahlil 
etish muhimdir. Emotsional va ekspressiv 
xususiyatlari frazeologik birliklarning lisoniy 
ma’nosiga singdirilganligi ma’lum uslubiy 
maqsadlarga erishish maqsadida keng 
qo‘llaniladi.
Hozirgi o‘zbek tilida frazeologik iboralar 
insonning hissiy holatini ifodalaydi: og‘zi 
qulog‘iga yetdi, terisiga sig‘may ketdi, qo‘yi 
mingga yetdi, quvonchi olamga sig‘maydi va 
b. O‘zbek tilidagi ushbu frazeologik-semantik 
guruh odamning quvonish, quvnoq holatini 
ifodalash uchun ishlatiladi. Bunday frazeologik 
birliklarning leksik ekvivalenti - quvonch 
leksemasidir.
Boshqa bir frazeologik-semantik guruh 
shaxsning g‘azablanish, norozilik hissiy 
holatini ifoda etadi: ko‘zlarining paxtasi 
chiqdi, g‘azabi qaynadi, ko‘zi qonga to‘ldi, 
4 Слышкин Г.Г Лингвокультурные концепты прецедентных текстов. – М.: Academia, 2000. -141 с
5 Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Учебное пособие. –Минск, 2004. – 255 б
tepa sochi tik bo‘lib ketdi kabilarning leksik 
ekvivalenti 
g‘azablanish, 
g‘azablangan 
so‘zlaridir. Ajablanish, sarosimaga tushish 
holatini ifodalaydigan frazeologik-semantik 
guruhni ajratib ko‘rsatish mumkin: og‘zi ochilib 
qolmoq, yoqasini ushlamoq, ko‘zi olma-kesak 
termoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi frazeologik 
birliklarning leksik ekvivalenti ajablanmoq 
leksemasidir.
Kuzatishlar ko‘rsatib turibdiki, insonning 
hissiy holatini ifodalaydigan frazeologik birliklar, 
ularning uslubiy maqsadi, ekspressivligi va 
emotsional-hissiyligi jihatidan, tegishli leksik 
ekvivalentlar bilan taqqoslaganda ma’noni 
kuchli va obrazli ifodalashini kuzatish mumkin
4
.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, frazeologik 
birliklardan foydalanishda emotsionallik va 
ekspressivlikning namoyon bo‘lishini ularning 
lisoniy ma’nolaridan izlash kerak. Frazeologik 
birliklarning semantik tarkibida emotsionallik 
va ekspresivlikning mavjudligi bir vaqtning 
o‘zida frazeologik birliklar ma’lum uslubiy 
maqsadda ishlatiladigan nutq predmeti va 
obyektiga ijobiy yoki salbiy munosabatni
5
xarakterlaydi.
Har qanday tilning frazeologiyasini 
o‘rganishda frazeologik birliklarning obraz, 
emotsionallik, ekspresivlik, uslubiy bo‘yoqdorlik 
va baholash kabi xususiyatlarini anglash 
ahamiyatlidir. Yuqoridagi xususiyatlardan 
o‘zbek tilining ko‘plab frazeologik birliklariga 
xos bo‘lgan frazeologik birliklarning baholash 
qobiliyati alohida ahamiyatga ega.
Tilshunoslik 
adabiyotida 
shaxsga 
berilgan sifatiy bahoni ifoda etadigan 
frazeologik birliklarning baholash xususiyatiga 
alohida e’tibor beriladi. Shuni ta’kidlash kerakki, 
umuman olganda, frazeologiya inson faoliyati 
sohasini, uning his-tuyg‘ulari va hissiyotlarini 
ifodalashga xizmat qiladi, shuning uchun 
frazeologiyada odamlarning turli xil his-
tuyg‘ularini, ularning aqliy va psixofizik holatini, 
inson xarakterining ba’zi xususiyatlariga, uning 
xulq-atvoriga berilgan baholash xususiyatlarini 
aks ettirishi tabiiydir.
Frazeologik ma’nolarning kategorial va 
semantik ma’nolari farqlanadi. Kategorial 
ma’no frazeologik birliklarning grammatik 
ma’nosi tushuniladi, bir-biriga semantik 
jihatdan aloqasi bo‘lmagan va umumiy 
elementga ega bo‘lgan frazeologik birliklarda 
nazarda tutiladi. Frazeologik birliklarning 
semantik ma’nosi shaxsga yoki obyektga 
nisbatan barqaror hamda ijobiy yoki salbiy 
xususiyatni, nominantni ifodalaydi.
YOSH TADQIQOTCHILAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
218 
O‘zbek tilida dali-g‘uli, bir qop yong‘oq, 
aflotun miya, labidan bol tomadi, yuragi 
daryo, dili ochiq, ko‘ngli keng shaxsning 
ijobiy fazilatlarini, xarakterini ifodalaydi, shu 
bilan birga so‘zlovchining nutq mavzusiga 
ijobiy hissiy-emotsional munosabatini ham 
bildiradi. Shuningdek, bez bo‘lib turmoq, 
sirkasi suv ko‘tarmaydi, tirnoq orasidan kir 
izlamoq, it emgan, ilonning oyog‘ini yalagan 
va boshqalar so‘zlovchining nutq mavzusiga 
salbiy hissiy munosabatini ifodalaydi. Ushbu 
frazeologik birliklarning semantik tuzilishi, 
tabiiyki, hissiylik, ekspresivlik va baholash 
xususiyatlarini o‘z ichiga oladi
6
, shuning 
uchun, bizning fikrimizcha, bunday frazeologik 
birliklarni 
emotsional-baho 
frazeologik 
birliklardir.
Til birliklari ma’nosining konnotativ 
tomoni - bu ma’nolarning uslubiy tomoni, uning 
tarkibiy qismlari lisoniy birlik ma’nosining 
signifikativ 
va 
denotativ 
ma’nolariga 
hamroh bo‘lgan ma’nosi nazarda tutiladi. 
Konnotatsiyaning beshta tarkibiy qismi 
ajratiladi: motivatsion, emotsional-ekspressiv, 
baholovchi, funksional-uslubiy va obrazli 
komponent. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, 
obrazlilik frazeologik birliklarning asosiy 
xususiyatlaridan biridir, chunki frazeologik 
birliklarning aksariyati majoziy asosda vujudga 
keladi. Ushbu obyektiv sababni hisobga olgan 
holda, tasvirning tarkibiy qismlarini, bizning 
fikrimizcha, ma’noning denotativ tomoniga 
6 Croft W., Cruse D. Alan. Cognitive linguistics. Cambridge University Press, 2004. - 356 p.
bog‘lash kerak.
Agar tilda emotsionallik atrofimizdagi 
moddiy olam dalillaridan kelib chiqadigan 
turli xil tuyg‘ularni: quvonch, qayg‘u, qo‘rquv, 
tajriba, qayg‘u, tahdid va boshqalarni bildirsa, 
ekspressivlik nutqning ekspressivligi va 
tasvirini 
kuchaytiradi. 
Ta’kidlanganidek, 
emotsiya har doim ekspressiv va baho-
munosabatdir, aksincha emas. Shuni tan olish 
kerakki, emotsionallik har doim, har qanday 
sharoitda ham ekspressivlik bilan dialektik 
aloqada bo‘ladi, garchi ekspressivlik tilda 
emotsionallikdan kengroq tushuncha bo‘lsa 
ham.
Yuqoridagi fikrlar shuni ko‘rsatadiki, 
lingvistik-stilistik kategoriya sifatida baho 
shaxsning obyektga nisbatan obyektiv-
subyektiv yoki subyektiv-obyektiv munosabati, 
lisoniy vositalar bilan eksplitsit yoki implitsit 
tarzda ifodalanadi. Aynan frazeologik birliklar 
ruhiy holatni, hissiy tajribani va insonning 
turli xil his-tuyg‘ularini (hayrat, zavq, quvonch, 
ajablanish, hayrat, g‘azab, bezovtalik, qayg‘u, 
befarqlik, qo‘rquv, qo‘rquv, g‘azab, nafrat va 
h.k) ifodalaydi. Barqaror birliklarning obrazli-
majoziy asosining o‘ziga xosligini belgilaydi. 
Hissiy frazeologik birliklar badiiy asarlar 
mavzusini, badiiy qahramonlarning obrazli 
xususiyatlarini ochishda muhim o‘rin tutadi. 
Ular badiiy asar poetikasining umumiy foniga 
hissiy mazmun va ekspressiv jihatdan boyitadi.
YOSH TADQIQOTCHILAR

Jurnalning xalqaro ISSN raqami : 2181-6131 
Jurnalning Index raqami: 3535