Tafakkur ziyosi

Tafakkur ziyosi 4/2022 
ilmiy uslubiy jurnal

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat 
Mirziyoyevning Oliy Majlis va O'zbekiston xalqiga 
murojaatnomasidagi nutqidan

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
TAHRIRIYAT KENGASHI A’ZOLARI
Anatoliy Sagdullayev – tarix f. d., akademik 
Komiljon Tojiboyev, biologiya f.d., akademik
Jak Miklovik – INSHEA universiteti professori (Fransiya) 
Vasiliy Kochurko –Baranovich DU professori, texnika f. d. 
(Belorussiya)
Gulsem Lekerova – psixologiya f.d., professor (Janub. Qozog‘iston)
Furqat Jo‘raqulov – siyosiy f. d., dotsent 
Botir To‘xtamishev – texnika f.n., dotsent
Sarvar Nazarqosimov – sotsiologiya f. b. f. d.dotsent
Baxtiyor To‘rayev – falsafa f.d., professor 
Qozoqboy Yo‘ldoshev – pedagogika f. d., professor
Xolbo‘ta Turaqulov-texnika f.d., professor
Umrzoq Jumanazarov – filologiya f. d., professor
Abdug‘afur Mamatov - filologiya f. d., professor
Rahmatulla Bekmirzayev – fizika-matematika f. d., professor
Oybek Axmedov – filologiya f.d., professor O‘zDJTU
Faniya Axmedshina – tarix f. d., professor
Baxti Ochilova - falsafa f.d., professor
Hamid Meliev – pedagogika f. n., professor
Xudoybergan Mavlonov – biologiya f. d., dotsent
Qo‘chqor Hakimov – geografiya f. n., professor v.b.
Mo'min Hoshimxonov-falsafa ,filologiya. f ,doktori
Furqat Axmedov - pedagogika f.n., professor
Akbar Saitqosimov – falsafa f. d., professor
Zuhra Yaxshiyeva, kimyo f.d., professor
Abdunazar Nurmonov, pedagogika f.d., professor
Rustam Abdurasulov – psixologiya f. d., dotsent
Marat Sultonov-kimyo f.d., dotsent
Ilyos Islamov, tarix f.d., dotsent
Omon Isarov, filologiya f.d., dotsent
Muxtorqul Pardaev - tarix f. n., dotsent
Rabbim Yusupov – texnika f. n., dotsent
Oleg Kim – filologiya f. n., dotsent 
Abduvali Shamshiyev – iqtisod f. n., dotsent
Sunnatullo Soipov – filologiya f. n. 
Yulduz Karimova – filologiya f. n., dotsent.
Kamoliddin Zoyirov, pedagogika f.n., dotsent
Sherali Abduraimov – pedagogika f. b. f. d., dotsent
To‘ychi Axmedov – tarix f.b.f.d., dotsent 
Feruza Jumayeva, filologiya f.f.d., dotsent
Bobomurot Toshboyev, falsafa f.f.d., dotsent
BOSH MUHARRIR
Shavkat Safarovich Sharipov – 
pedagogika f. d., professor 
BOSH MUHARRIR O‘RINBOSARLARI
Usmonjon Qosimov – fil. f. d.
G‘ayrat O'roqboyevich Qodirov – 
biologiya f. n., dotsent
MAS’UL KOTIB
Farrux Aqchayev – tarix f.b.f.d., dotsent 
TARJIMONLAR:
Zubayda Jumayeva–filologiya f.b.f.d. 
(rus tili bo‘yicha)
Eldar Hasanov–Rus tili va adabiyoti 
fakulteti dekani
(rus tili bo‘yicha) 
Anora Jabborova–filologiya f.b.f.d.
(ingliz tili bo‘yicha)
Dildora Baxriddinova– katta o‘qituvchi 
(ingliz tili bo‘yicha)
TEXNIK MUHARRIR:
Murodulla Jo'rayev – filologiya 
f. b. f. d., (PhD)
NAVBATCHI MUHARRIR:
Elmira Hazratqulova– filologiya f.b.f.d., 
(PhD) 
SAHIFALOVCHI
Zuxra Salkinova
Jurnal andozasi Raqamli ta'lim 
texnologiyalari markazida 
Zarina Abdusattorova 
tomonidan tayyorlandi
Muassis - Jizzax davlat 
pedagogika universiteti
Jurnal yilda 4 marta 
(har chorakda) chop etiladi.
Matnlarda foydalanilgan ko‘chirma 
va ma’lumotlar aniqligi uchun 
mualliflar mas’uldirlar.
Jurnaldan ko‘chirib bosilganda, 
manba qayd etilishi shart.
Jurnal O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya komissiyasining filologiya, 
falsafa va pedagogika fanlari bo‘yicha ekspert kengashi (2018-yil 29-dekabrdagi 260/6-son bayonnomasi) 
tavsiyasi bilan ilmiy nashrlar ro‘yxatiga kiritilgan.
Jurnal Jizzax viloyati Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar boshqarmasidan 2020-yil 25-aprelda 06-042 
raqam bilan qayta ro‘yxatga olingan. Jurnalning xalqaro ISSN raqami: 2181- 6131
MANZIL: 130100, Jizzax shahri,
Sh. Rashidov ko'chasi,4-uy, bosh bino
TELEFON: (99872) 226 02 93,
(99897) 644 84 44
FAKS: (99872) 226 46 56
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 
MATBAA BO'LIMI
Jizzax shahri, Sharof Rashidov ko'chasi, 4-uy 
2022-yil 25-dekabr kuni bosmaxonaga topshirildi.
Qog'oz bichimi A4 Buyurtma: _____
Nashr adadi: 100

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
TAQVIM:
O‘qituvchi va murabbiylar kuni Abdulla Qahhor. XAT .....................................................................................................................................................................3
U.Qosimov, S.Soyipov Adabiyotimizning tong yulduzi Cho‘lpon tavalludining 125 yilligiga ....................................................................................................4
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA VA INNOVATSION TA’LIM
D.O.Himmataliev, M.A.Fayzullaeva Issues of organizing and developing the educational process based on digital technologies in the conditions 
of educational cluster ............................................................................................................................................................................................................................8
О.С.Абдуллаева, Г.А.Хусайинова Развитие информационно –управленческих компетенций будущих специалистов в процессе 
имитации концептуалной модели ................................................................................................................................................................................................ 11
L.M.Turikova Uzluksiz tа’lim tizimida inson resurslаrini boshqаrish ........................................................................................................................................ 14
E.M.Tajiboyev Ilg‘or pedagogik texnologiyalar vositasida ta’lim samaradorligini ta’minlash yuzasidan amaliy tajribalar mohiyati............................. 18
A.E.Begbo‘tayev, G.O.Davronova Ommaviy ochiq onlayn kurslar ta’lim sifatini oshirish vositasi ....................................................................................... 23
D.R.Yunusov, X.H.Xamzayev Talabalarda pedagogik hurfi krlilikni rivojlantirishning ijtimoiy-pedagogik jihatlari ............................................................. 27
M.R.Isaqulov Innovatsion yondashuv asosida yuqori sinf o‘quvchilarini jaholatga qarshi ma’rifat ruhida tarbiyalashning shakl va vositalari .......... 30
B.S.Mavlyanov Jismoniy madaniyat va sport mashg‘ulotlari orqali talabalar sog‘lom turmush tarzini shakllantirish .................................................... 35
J.B.Оrishеv Bo‘lаjаk tехnоlоgik tа’lim o‘qituvchilаrining kаsbiy ko‘nikmа vа mаlаkаlаrini shаkllаntirishdа lоyihаlаsh tехnоlоgiyasidаn fоydаlаnish 37
T.B.Nazarov Tanqidiy-tahliliy fi krlash qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha xorijiy tajribalar tadqiqi .......................................................................................... 42
AMALIY FANLAR
F.Q.Axmedov, N.S.Kulboyev Oliy ta’lim muassasalari talabalarining jismoniy madaniyatini rivojlantirish masalalari .................................................... 45
A.N.Kalliyev Vokal ijrochiligi va texnikasini takomillashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari ................................................................................................... 49
N.O.Berdiyev Arxitektura yo‘nalishi talabalarining badiiy-grafi k tayyorgarligini rivojlantirish muammolari ........................................................................ 54
I.Qudratov, E.I.Abdukarimova Bastakorlik ijodining maktab ta’lim tizimida o‘rganish usullari ............................................................................................ 59
U.L.Kuchkarov Ta’lim muassasalarida sog‘lom turmush tarzini tashkil etishda sport mutaxassislarining o`rni ............................................................. 63
M.M.Yusupov Texnologiya fanida o‘qituvchilarning ta’lim natijalarini baholash va tashxislash faoliyatiga tayyorlashda bilimlar uzviyligi va uzluksi-
zligini ta’minlash ................................................................................................................................................................................................................................... 66
M.A.Amanbayev, G.Y.Smaylova Badiiy bezash ishlarida amaliy san'atning tutgan o‘rni ...................................................................................................... 70
R.T.Umarov O‘quvchilarda mehmon kutish odobi bo‘yicha ko‘nikmalarni shakllantirish ........................................................................................................ 72
S.Sh.Urinova Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligi va kreativligini oshirishda musiqiy- nazariy fanlar o‘rni va ahamiyati ............. 76
N.H.Nasriddinova The development of theater art in uzbekistan during the years of independence ( in the case of the mannon uighur musi-
cal-drama theater of surkhandarya region) .................................................................................................................................................................................... 81
IJTIMOIY FANLAR
A.Saitkasimov Ta’lim tizimini innovatsion rivojlantirishning ijtimoiy taraqqiyotdagi o‘rni va ahamiyati ............................................................................. 84
B.M.Ochilova O‘zbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida xotin-qizlarga nisbatan davlat siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari ............................... 88
D.A.Abdurahimova, T.M.Burxanov Ma’naviy-axloqiy fazilatlar komillik timsoli sifatida ........................................................................................................ 93
A.X.Amonlayev Islom ilohiyoti va ma’rifatida shaxs ma’naviy qiyofasi talqini......................................................................................................................... 96
R.K.Kurbaniyazova Shaxs mentaliteti shakllanishining asosiy omillari .................................................................................................................................... 98
J.A.Suvankulov Mahallalarda tabiiy ekologik muhitga ega bo‘lish huquqining konstitutsiyaviy asoslari ......................................................................... 102
A.E.Shaymanova Jamiyatda mulkdorlar qatlamining rivojlanishi genezisi va transformatsiyasi ..................................................................................... 104
R.I.Ablyakimova Xotin-qizlarning davlat va jamiyat boshqaruvi tizimidagi o‘rni ................................................................................................................... 108
O.Shukurov Globallashuv davrida yoshlar ijtimoiy faolligini yuksaltirishning innovatsion omillari .................................................................................... 110
X.R.Abdullayeva Ilmiy bilish imkoniyatlari masalalariga doir mulohazalar ............................................................................................................................ 112
FILOLOGIYA FANLARI
M.M.Pirnazarova Alisher Navoiy merosining Omon Matjon poetik mahoratidagi zuhuri ................................................................................................... 116
M.Jo‘rayev Abdulla Qahhor ijodida komik xarakter va badiiy talqin ......................................................................................................................................... 119
N.A.Kadirova Local folk tales as an effective tool for memorizing vocabulary ..................................................................................................................... 122
K.D.Khaydarova O‘zbek, rus va ingliz tillarida anor so‘zining lingvokulturologik tahlili ......................................................................................................... 125
L.A.Masharipova Connection between language and society ................................................................................................................................................. 127
M.Sh.Mardiyeva The role of learning language in teaching ...................................................................................................................................................... 129
I.Q.Bo‘ronov Аlisher Nаvoiy ijodidа аks etgаn boshqаruv mаsаlаsigа oid bа’zi mulohаzаlаr ............................................................................................ 132
D.G‘.Ochilov Frazeologik sinonimlarninig leksik formal tarkibi tadqiqi ................................................................................................................................... 136
N.A.Bo‘tayeva Komil Xorazmiy g‘azallarida obrazlar poetikasi ................................................................................................................................................ 139
M.T.Norbaboyeva Yetimlik mavzusining milliy istiqlol konsepsiyasi asosidagi poetik ifodalanishi .................................................................................. 142
I.R.Kazakov Lakunalarda milliy-madaniyatning ifodalanishi ..................................................................................................................................................... 146
TABIIY VA ANIQ FANLAR
K.М.Хakimov Tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanishda geografi k nomlarning o‘rni va ahamiyati ..................................................... 149
R.M.Yusupov, B.B.Abdug‘aniyev Maktab о‘quvchilarida loyihalash madaniyati mazmuni ................................................................................................ 152
A.Shamshiyev., Sh.Xasanova., S.Asrayev Umumta’lim maktablarida matematika fanini o‘qitishda raqamli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
............................................................................................................................................................................................................................................................... 157
K.X.Rashidova, O.J.Akbarova G.Sh.Qayumova “Аminlаr vа аromаtik аminlаr” mаvzusini interfаol usullarda o‘qitish metodikasi ........................... 161
D.Muradova., M.Kamolova Kataliz mavzusini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o‘qitish ....................................................................... 165
Э.Б.Каршиев Структурообразование в суспензиях глин.................................................................................................................................................... 168
S.S.Aliqulov Kredit – modul tizimida talabalarning mustaqil ta’limini tashkil etish ............................................................................................................. 171
X.N.Karimo Oliy ta’limda virtual laboratoriya ishlari talabalarning mustaqil ishi shakli sifatida ......................................................................................... 176
Sh.R.Bobobekov Raqamli iqtisodiyot sharoitida ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlashda blokcheyn texnologiyasidan foydalanish ........................... 180
N.I.Muminova, M.S.Inatova, M.G‘.Usmanova Eritma konsentratsiyalari mavzusini o‘qitishning pedagogik asoslari .................................................. 184
YOSH TADQIQOTCHILAR
S.Q.Eshboyeva Ekologiyaga oid tushunchalarni kreativ yondashuv asosida takomillashtirish (1-4-sinf misolida) ....................................................... 187
N.A.Khanturayev Sports oriented games freestyle wrestlers must perform to enhance their general physical preparation ...................................... 191
Z.Usmonov O‘quvchilarda huquqiy dunyoqarashni rivojlantirishda pedagogik praksiologiya ............................................................................................ 195
M.Y.Boysariyev Ozarbayjon diasporasi vakillarining O'zbekiston madaniyati taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi ................................................................ 197
G.M.Abdullayev O‘tkir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” qissasida ona obrazi orqali xalq og‘zaki ijodining ko‘rinishi ................................................ 202
O‘.H.Mavlonova Kinoya xususiyatlari va muallif modalligining tarkibiy qismi sifatida ifodalanishi ................................................................................. 204
V.Shamshiyeva Jamiyatda inson qadri va ijtimoiy manfaatlarini ro‘yobga chiqarish barqaror taraqqiyot kafolati ........................................................ 207
E.K.Moydinova Bo‘lajak maktabgacha ta’lim ingliz tili o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyasi tuzilmasi ..................................................................... 209
M.Q.Toshpo‘latova Ingliz tilini o‘qitishda korpusga asoslangan resurslarning tasnifi .......................................................................................................... 212
M.M.Xamrakulova Emotsional-eksprеssiv frazеologizmlarning lingvistik asoslari ............................................................................................................. 215
MUNDARIJA

3 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
TAQVIM:
O‘qituvchi va murabbiylar kuni
Abdulla Qahhor
XAT
Texnikumning 
tayyorlov 
bo‘limiga 
kirgunimcha, har xil maktab va o‘qituvchida 
o‘qib, xatim juda xunuk bo‘lgan ekan, buni 
shu yerda, birinchi darsda payqadim. Birinchi 
darsga Muhammadjon Xoliqiy degan novcha 
bir o‘qituvchi kirdi, biz bilan salomlashdi-yu, 
indamay borib, taxtaga ikki qator she’r yozdi. 
O‘qituvchining xati shunday chiroyli ediki, 
butun sinf baravariga «U-uv!» deb yubordi, 
o‘qituvchi bizga yuzlandi.
– Nima gap?
– Xatingiz judayam chiroyli ekan!
– Bundan chiqdiki, sizlarning xatlaring 
xunuk ekan-da! Xatlaring xunuk ekanini 
bilsalaring, demak, menday chiroyli yozadigan 
bo‘lasizlar.
Odatda 
yangi 
o‘qituvchidan 
bola 
begonasiraydi, 
uning 
fe’l-atvorini 
bilib 
olgunicha tortinadi, hatto qo‘rqadi. Biz bu 
o‘qituvchiga darrov lol bo‘lib qoldik: shunday 
chiroyli yozadigan o‘qituvchi nazarimda faqat 
xush-fe’l, faqat mehribon bo‘lishi kerak edi.
Bu o‘qituvchiga mehrimiz tushdi. Uning 
oq oralagan cho‘qqi soqoli, kulganida ko‘zlari 
atrofida paydo bo‘ladigan mayda ajinlari, hatto 
burnining o‘ng tomonidagi bir-ikkita cho‘tiri 
ham o‘ziga juda yarashar edi.
Boyagi 
ikki 
satrni 
o‘qituvchiday 
chiroyli yozishga urinib biron yuz marta 
ko‘chirgandirman!
Ona tiliga doir hamma yozuvlarni chiroyli 
yozadigan, bu darsdan hamisha a’lo baho 
oladigan bo‘ldim. Keyinchalik shuni payqadim: 
qaysi darsni chiroyli yozmasam, o‘sha darsdan 
pastroq baho olar ekanman. Men avvallari, «Bu 
darsni xushlamaganim uchun chiroyli yozishga 
hafsala qilmasam kerak», deb o‘ylagan edim, 
yo‘q, chiroyli yozishga urinib qayta-qayta 
ko‘chirish darsni yaxshiroq o‘zlashtirishga 
yordam berar ekan.
Shundan keyin boshqa darslarni ham 
chiroyli yozishga, darsda shoshib yozgan 
yozuvlarimni chiroyli qilib ko‘chirishga harakat 
qiladigan bo‘ldim, bora-bora shunga odatlanib 
qoldim: hamma darsdan a’lochi bo‘ldim.
Bir yilga qolmay xatim xiyla chiroyli bo‘lib 
qoldi. Ikkinchi o‘qish yilining boshida meni 
devoriy gazetaga «mudir va muharrir» qilib 
saylashdi. Bizning sinfdagina emas, butun 
maktabda xunuk yozish ayb bo‘lib qoldi. Kimdir 
xunuk xatga «Chuvolchang» deb ot qo‘yipti. 
Xunuk xatni ko‘rsak, «Bir chuvolchang», «Bir 
daftar chuvolchang» deb kular edik. Bu gapni 
eshitib o‘qituvchimiz xup kuldilar, ko‘zlaridan 
yosh chiqib ketdi. Hali-hali qo‘limga qalam 
olsam, tepamda Muhammadjon domla 
«chuvolchang» deb turganga o‘xshaydilar.
1965-yil
60 ga kirib bildim: umrim bekorga 
o‘tmapti, odamlarga kerakli ekanman, hayotda 
iz qoldiribman.
Ko‘pgina 
hunarmandlar 
qariganda 
suygan hunaridan mamnun bo‘ladi: uloqchi ot 
chopolmaydi, surnaychi yaxshi puflolmaydi, 
rinchi oyog‘ini ko‘tarolmay qoladi. Yozuvchi 
dutor yoki vinoga o‘xshaydi — eskirgan sayin 
ochiladi, quvvati oshadi.
Eson-omon 
oltmishga 
kirganimga 
xursandman. Bu to‘g‘rida birdan-bir xursand 
bo‘ladigan joyim bor: yozuvchilikda qirq yillik 
tajriba orttirdim. Bu tajriba umrimning qolgan 
qismini samarali o‘tkazishimda menga juda 
qo‘l keladi.
1967-yil

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
4 
ADABIYOTIMIZNING TONG YULDUZI
CHO‘LPON TAVALLUDINING 125 YILLIGIGA
Usmonjon Qosimov — f.f.d., Jizzax davlat pedagogika universiteti
Sunatulla Soyipov — dotsent, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada XX asr o‘zbek adabiyoti zabardast vakili Cho‘lpon hayoti va 
ijodining muhim qirralari yoritiladi, adibning so‘z san’atkorligi va badiiy mahorati uning o‘ziga xos 
she’riy va nasriy asarlari misolida ko‘rsatiladi. Shu bilan birga Cho‘lponlar yashab ijod qilgan mash’um 
sovet siyosati va mafkurasi adabiyotimizga qanchalar zarar yetkazgani ham bayon qilingan.
Аннотация: В данной статье освещаются важные стороны жизни и творчества Чолпона, 
ведущего представителя узбекской литературы ХХ века, а также показывается писательское 
слово и художественное мастерство на примере его уникальных поэтических и прозаических 
произведений. В то же время объяснялось и то, какой вред нанесла нашей литературе гнусная 
советская политика и идеология, созданная Чолпонами.
Abstract: This article highlights important aspects of the life and work of Cholpon, a leading 
representative of Uzbek literature of the 20th century, and shows the writer's word and artistic skills 
on the example of his unique poetic and prose works. At the same time, it was also explained how 
much damage the infamous Soviet policy and ideology created by the Cholpons did to our literature.
Kalit so‘zlar: adabiy muhit, jadid adabiyoti, sotsialistik mafkura, milliy uyg‘onish, poetik mahorat, 
so‘z san’atkorligi, til boyligi, tarjimachilik maktabi, teatr va dramaturgiya. 
Ключевые слова: литературная среда, современная литература, социалистическая 
идеология, национальное возрождение, поэтическое мастерство, искусство слова, языковое 
богатство, переводческая школа, театр и драматургия.
Keywords: literary environment, modern literature, socialist ideology, national revival, poetic skill, 
word art, language richness, school of translation, theater and dramaturgy.
Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon ko‘p 
qirrali iste’dod sohibidir. U, eng avvalo, hassos 
shoir sifatida tanilgan va o‘zbek she’riyatida 
tom ma’noda yangi ufqlar ochgan. Ayni chog‘da, 
uning yangi o‘zbek nasri va dramaturgiyasi, 
badiiy tarjima, publitsistika, tanqid va 
adabiyotshunoslik sohalaridagi xizmatlari ham 
beqiyosdir. Cho‘lpon ehtirosli, yoniq asarlari 
bilan o‘zbek xalqining milliy ongini uyg‘otishda, 
uning yangicha ma’naviyatini shakllantirishda 
katta xizmat qildi va chin ma’noda umumxalq 
shoiri, milliy san’atkor darajasiga ko‘tarildi.
Afsuski, Cho‘lpon ham xalqimizning 
boshqa 
asl 
farzandlari 
kabi 
Stalin 
qatag‘onining qurboni bo‘ldi – 1938-yili “xalq 
dushmani” sifatida otib tashlandi, asarlarini 
nashr etish, nashr etilganlarini o‘qish va 
umuman, Cho‘lpon nomini tilga olish qat’iyan 
taqiqlandi. Faqat 1956-yili Stalin shaxsiga 
sig‘inish oshkora qoralangandan keyingina 
Cho‘lpon ham oqlandi. Ammo shundan keyin 
yana 30 yillar mobaynida ulkan adibning 
asarlari nashr qilinmadi, ijodi o‘rganilmadi, 
adabiyotdagi o‘z o‘rniga qaytarish ishi 
paysalga solib kelindi. XX asr 80-yillari 
o‘rtalarida sobiq mamlakatda qayta qurish 
va oshkoralik jarayoni boshlangach, ayniqsa, 
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, 
Cho‘lponga nisbatan yo‘l qo‘yilgan adolatsizlik 
barham topa boshladi. Qisqa muddatda uning 
“Bahorni sog‘indim”, “Yana oldim sozimni” va
“Adabiyot nadur?” nomli kitoblari, uch jildlik 
saylanma asarlari bosildi. Teatr sahnalarida 
dramalari qo‘yila boshlandi. “Kecha va kunduz” 
romani asosida videofilm yaratildi, shoir 
to‘g‘risida ko‘plab maqolalar va risolalar e’lon 
qilindi, uning hayoti va ijodini yorituvchi hujjatli 
film dunyoga keldi, muntazam bo‘lmasa ham, 
Cho‘lpon kunlari o‘tkazila boshlandi, Cho‘lpon 
ijodi 
haqida 
dissertatsiyalar 
yoqlandi. 
Abdulla Qodiriy va Fitrat bilan birga Cho‘lpon 
ham Alisher Navoiy nomidagi Respublika 
davlat mukofoti bilan taqdirlandiki, bu ham 
xalqimizning buyuk san’atkor ijodi va xotirasiga 
yuksak ehtiromidan nishonadir. Cho‘lponning 
ijodkorlar safiga qaytishi adabiyotimiz 
TAQVIM:

5 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
tarixidagi kemtiklikni to‘ldiradi, uning asarlari 
esa adabiyot bosib o‘tgan murakkab yo‘llari 
haqidagi tasavvurimizni boyitibgina qolmay, 
bugun ham bizga katta zavq bag‘ishlaydi. Ular 
insoniy mazmunining teranligi, g‘oyalarning 
baland pardalarda kuylangani bilan birga, 
chinakam san’at namunalari sifatida biz uchun 
g‘oyat ardoqlidir. XX asr boshlarida adabiyot 
olamiga kirib kelgan bir guruh yozuvchilar 
orasida Cho‘lpon alohida o‘rin tutadi. U dastlab 
vaqtli matbuotga kichik-kichik xabarlari 
bilan ko‘rina boshladi. Tez orada davrning 
dolzarb mavzulariga bag‘ishlab yozilgan 
she’r va hikoyalari bois Cho‘lpon el og‘ziga 
tushdi. Uning 1914-yilda “Sadoi Turkiston” 
gazetasida e’lon qilingan “Qurboni jaholat” va 
“Duxtur Muhammadiyor” sarlavhali hikoyalari 
Cho‘lponning adabiyotga ilk qadamlaridanoq 
mustamlaka sharoitida g‘aflat og‘ushida 
qolgan xalqni uyg‘otish, uning qalbiga ma’rifat, 
milliy taraqqiyot va Istiqlol kabi ezgu g‘oyalarni 
singdirishga kirishganidan shahodat berar 
edi. Jadid adabiyotining bu g‘oyalari Cho‘lpon 
ijodining asosini tashkil etadi. Jadid adabiyoti 
nomoyandalari hayoti va ijodini chuqur 
o‘rgangan atoqli olim, O‘zbekiston Qahramoni 
Ozod Sharafiddinov va bu mavzuda yirik 
tadqiqotlar yaratgan adabiyotshunoslarimiz 
ta’kidlaganidek, buyuk ziyoli-adiblarimizning 
eng muqaddas orzu-armoni davlat to‘ntarishi 
va yoki qonli to‘qnashuvlar bilan amalga 
oshiriladigan inqilob emas, balki Istiqlol edi. 
Ularning betakror iste’dodi, navqiron yigitlik 
umrlari ana shu orzu-tilak yo‘lida baxshida 
bo‘ldi, aziz boshlari, shirin jonlari ham shu 
yo‘lda ajal domiga tortildi
1
XIX asr so‘ngi va XX asr boshlarida tarixiy 
zaruriyat tufayli vujudga kelgan jadidchilik 
xalqni milliy o‘zligini anglashga va mustaqillikka 
da’vat etishi, millat dardlariga darmon bo‘lishi 
davr talabi edi. Afsuski, eng faol, millatparvar 
kuch sifatida maydonga kelgan jadidchilik 
harakati, adabiyotining asl maqsadi va ulkan 
ijtimoiy-siyosiy ahamiyati ko‘plab tarixiy-
adabiy manbalarda butunlay biryoqlama talqin 
etildi. Behbudiy va Qodiriy, Fitrat va Cho‘lponlar 
asos solgan jadid adabiyoti tarixiy haqiqatni 
favqulodda katta jasorat va mahorat bilan 
xalq, millat manfaatlari nuqtayi nazaridan 
haqqoniy aks ettirgan. Ammo adabiy-estetik 
tafakkurimizning yuksak bir bosqichi bo‘lgan 
1 Озод Шарафиддинов. Чўлпон. Т.:1991.38-б.
2 Чўлпон. Яна олдим созимни.Т.: 1991.418-б. Кейинги шеърий мисоллар ҳам шу манбадан олинади.
jadid adabiyotining bu kabi yorqin qirralari xolis 
baholanmasdan, aksincha, keskin qoralangan.
Mazlum xalq boshidan kechirgan 
erksizlik va xunrezliklar shu davrda yaratilgan 
ko‘plab 
realistik 
asarlarda, 
xususan, 
Cho‘lpon she’riyatida haqqoniy aks ettirilgani 
Mustaqillikdan so‘nggina keng jamoatchilikka 
ayon bo‘lmoqda. Binobarin, Cho‘lponning 
“Qip-qizil qon bo‘lib kunlar botadir, 
Yomon hidga to‘lib tonglar otadir”. 
satrlari zamirida erk-huquqsiz xalqning 
unsiz iztirob-nolalari ham ifodalangan edi. 
Chorizm zulmi ostida ro‘y bergan bunday 
xunrezliklar millionlab hamyurtlarimizning 
yostig‘ini quritib qolmasdan, balki jannat misol 
butun o‘lkamizni vayron qilgan, obod shahar 
va qishloqlarimizni ham xarobaga aylantirgan. 
Cho‘lponning 1921-yili yozilgan “Yong‘in” 
nomli she’rida aks ettirilgan davr fojialari unga 
epigraf qilib olingan quyidagi xabar orqali ham 
aks etgan:
“Talanmagan, yiqilmagan yer yo‘q,
Go‘daklar nayza boshida”(Xabar).
She’rdagi har bir misra bu og‘ir fojiani 
ta’kidlash bilan birga mudroq uyqudagi xalqni 
erk-ozodlik uchun kurashga da’vat etadi. 
Binobarin, shoir qalbidan bamisoli qon kabi 
sizib chiqqan satrlar nafaqat og‘riqli savollar, 
balki ular o‘sha yillar xalqimiz boshidan 
kechirgan fojialarning haqqoniy manzaralari 
hamdir.
Shunday katta bir o‘lkada yonmagan,
Yiqilmagan, talanmagan uy yo‘qmi?
Bir ko‘z yo‘qmi qonli yoshi tommagan,
Butun ko‘ngli umidsizmi, siniqmi?.. 
Bunday she’rlar o‘sha yillari hukmron sinfiy 
mafkura tomonidan millatchilik ruhida yozilgan 
va sotsialistik hayotni buzib tasvirlovchi 
g‘oyaviy zararli asarlar sifatida keskin 
qoralangan bo‘lsa-da, aslida, ular chinakam 
millatparvar shoir Cho‘lponning shafqatsiz 
realizmidan, Qodiriydek haqgo‘yligidan dalolat 
edi. Cho‘lpon she’riyatining ana shunday 
chuqur hayotiyligi va haqqoniyligini ta’kidlagan 
atoqli allomamiz, O‘zbekiston Qahramoni Ozod 
Sharafiddinov shoir she’riyatini “Zamonning 
nufuzli badiiy hujjati” deya ta’riflaganda to‘la 
haq edi
2
. Chinakam millatparvar shoirimiz 
Cho‘lpon o‘zining 1919-yili yozgan “O‘zbegim” 
nomli she’rida ham faxr va armon bilan ulkan 
tarixiy haqiqatni ifodalovchi shunday satrlarni 
TAQVIM:

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
6 
bitgan edi:
Dunyoda hamma xalq qiziqqan gavhardek 
bebaho ot edi,
Hurriyat bo‘lganda sen kelding minayin 
semirgan otga deb.
Og‘zingga mallalar bir tepdi ma’rifat xaromdir 
sartga deb...
Bu satrlarda tarixiy o‘tmishimiz va 
xalqimiz, millatimizning buyuk daholari bo‘lgan 
Beruniy, Farg‘oniy, Xorazmiy, Mirzo Ulug‘bek, 
Navoiy va Bobur kabi ulug‘ ajdodlarimizdan 
qolgan bebaho ilmiy-adabiy merosimiz va 
uning mustamlaka davrida qadrlanmasdan, 
aksincha, inkor etilgani chuqur aks etib turadi. 
Cho‘lpon haqida so‘z borganda, birinchi 
navbatda, “Vijdon erki”, “Ko‘ngil”, “Kishan” 
singari ruhning, qalbning hur bo‘lishligi 
to‘g‘risidagi she’rlari yodga keladi. Ana shu 
tuyg‘u shoirning “Yong‘in”, “Buzilgan o‘lkaga” 
singari Sho‘ro hokimiyatining kirdikorlarini, 
milliy siyosatining reaksion mohiyatini fosh 
etuvchi she’rlarida kuchli aks-sado berib, 
Istiqlol uchun kurash g‘oyasi bilan tutashib 
ketgan. Shu kabi she’rlar o‘z davrida xalqning 
peshqadam vakillarida milliy mustaqillik va 
ijtimoiy taraqqiyot uchun kurash g‘oyasini 
uyg‘ota olganligi ayni haqiqatdir. Cho‘lpon 
iste’dodi g‘oyatda serqirradir. U shoir va nosir, 
dramaturg va tarjimon, adabiyot va san’at 
bilimdoni edi. Cho‘lpon adabiy ijod bilan 
shug‘ullana boshlagan yillarda o‘zbek madaniy 
hayotiga teatr san’ati kirib keldi. Shoir yangi 
tashkil topgan teatr truppalarida qatnashib, 
kichik sahna asarlari yozadi. Uning qalamiga 
mansub “Boy”, “Xalil farang”, “Cho‘rining 
isyoni”, “Yorqinoy” dramalari ana shu hamkorlik 
mahsulidir. 1924-yili Moskvadagi “Buxoro 
maorif uyi”da o‘zbek drama studiyasi tashkil 
etilgandi, Cho‘lpon adabiyotchi va tarjimon 
sifatida o‘zbek professional teatr jamoasining 
paydo bo‘lishiga ulkan hissa qo‘shgan. O‘zbek 
teatr san’atining beshigi — hozirgi O‘zbek milliy 
akademik drama teatrining asoschilaridan biri 
bo‘lgan Cho‘lpon sahna san’atini yaxshi bilgan. 
Moskvadagi badiiy teatrning, shuningdek, 
Vaxtangov va Meyerxold teatrlarining badiiy 
tajribalari va an’analarini puxta o‘zlashtirgan 
san’atkor sifatida o‘zbek drama artistlari 
avlodining shakllanishiga ham ko‘maklashgani 
manbalardan yaxshi ma’lum. U dastlab bu teatr 
uchun jahon mumtoz adabiyoti namunalarini 
tarjima qilib berdi. Keyinchalik o‘zbek tilining 
3 Abdulhamid Cho‘lpon. Go‘zal Turkiston. Toshkent •Ma’naviyat», 1997. 5-b.
nozik va nafis jilolarini teran his etgan shoir 
Shekspir, K.Goldoni, K.Gotsi, A.Pushkin, Krilov, 
M.Gorkiy kabi buyuk adiblar asarlarini o‘zbek 
kitobxonlari mulkiga aylantirdi. Bu bilan 
milliy adabiyotimizning jahon mumtoz va 
zamonaviy adabiyoti tajribalari bilan boyishiga 
bebaho hissa qo‘shadi. Binobarin, o‘zbek 
zamonaviy tarjima maktabining shakllanib, 
kamol topishida ham Cho‘lponning xizmatlari 
katta bo‘lgan. Cho‘lponning zamondoshlari 
uni avvalo benazir shoir sifatida e’zozlashgan. 
Xorijiy mamlakatlarda, chunonchi, Turkiyada 
mashhur bo‘lishi ham, asosan, she’riyati 
tufaylidir. Cho‘lpon she’rlaridagi samimiyat, 
tuyg‘u 
va 
kechinmalarning 
bokiraligi, 
so‘zining kamalak jilolari yanglig‘ tovlanishi 
kitobxonlarni bugun ham hayratga soladi. 
Cho‘lpon kabi shoirlar milliy adabiyotning 
avvalgi shavkatini tiklashga jahd etishgan 
yangi zamonning qaldirg‘och vakillari edilar. 
Turkiston xalqlarining sevimli shoiri va adibi, 
ozodlik va Istiqlol kuychisi Cho‘lpon Sharq va 
sharqliklar taqdirida o‘zini va o‘zligini ko‘radi. 
Uningcha, bir zamonlar yer yuzida madaniyat 
va ma’naviyatni yaratgan u go‘zal Sharq 
(“Dunyoda hamma xalq qiziqqan gavhardek 
bebaho ot”) rus bosqinchilari iskanjasiga 
tushib qolgan edi. Biroq shoir faxr-iftixor 
bilan “Kun ham Sharqdan, Oy ham Sharqdan 
chiqadur” deb Sharqning ozod bo‘lishiga 
ishonadi. Adabiyotshunos olim Botirxon Akram 
Cho‘lponning “Xalq” she’ri haqida fikr yuritib, 
milliy uyg‘onish ilk Istiqloliyat davrining keng 
miqyosidagi dunyoviy va ilohiy ma’rifatidan 
bahramand, chin ma’noda Orif Cho‘lpon xalq 
mavzusini bekorga qalamga olmagan, deb 
hisoblaydi. “Xalq” she’ri 1921-yilda yozilgan 
bo‘lib, ikki qismdan iborat. Shoir she’rning 
birinchi qismida u xalqning tengsiz kuch-
qudratini ulug‘laydi: 
Xalq dengizdir, xalq to‘lqindir, xalq kuchdir,
Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o‘chdir
3
.
Xalqning ijtimoiy taraqqiyot tarixida 
tutgan o‘rni, mavqeini, xalq irodasining 
mislsiz ruhiy-ma’naviy kuchini faqat dengiz 
bilan, dengiz to‘lqinlari bilan tenglashtirish 
mumkin. Turkistonda sodir etilgan haqsizlik, 
xunrezliklarning 
dahshatli 
manzarasi 
sitamdiyda xalqning g‘azabi, isyonkorlik 
ruhi, olovdek yonishi, o‘ch olishga shaylik bu 
shunday kuchki, uni to‘xtatish mumkin emas:
Xalq qo‘zg‘alsa, kuch yo‘qdirki, to‘xtatsun,
TAQVIM:

7 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Quvvat yo‘qkim, xalq istagin yo‘q etsun.
Xalq qancha jabru sitam ko‘rmasin, 
falak gardishi aylanib, axir bir kun qasos soati 
keladi, xalqning haqligi, xalq istagi o‘lmasligini 
tarix kech bo‘lsa-da, Istiqlolga erishganligimiz 
isbotlab berdi:
Xalq isyoni saltanatni yo‘q qildi,
Xalq istadi: toj-u taxtlar yiqildi.
Rossiyada zulm saltanatini qulatgan 
aslida mohiyatan Fevral inqilobi, qo‘zg‘olon 
ko‘targan harbiy qismlar va boshqa guruhlarga 
mansub kuchlar emas, balki xalqdir. Asr 
boshida imperiyaga qaram bo‘lib qolgan 
ikki xonlik toj-taxtini yiqitgan ham aslida 
xalq, uning irodasi, qahr-u g‘azabidir. Ammo 
xalq ham o‘zining imkoniyatlarini bilishi, 
mutelik, qullik ruhiyatidan qutilishi, kurashish, 
yaratish tuyg‘usi bilan yashashi zarur. Zero, 
“Bu tunda yorug‘ sham yonmas, Chaqmasa 
gugurtni asl o‘g‘illar”. Ana shundagina uning 
faoliyatidan biror salmoqli natija ko‘rish 
mumkin. Cho‘lponning “Ko‘ngil” she’ri “Xalq” 
she’ridan bir yil keyin, 1922-yilda yaratilgan. 
Ammo unda ham “Xalq” she’ridagi ma’naviy 
yo‘nalish boshqa jihatdan davom ettiriladi. 
Shoir ko‘ngliga murojaat qilish orqali xalqni 
o‘zining tabiatiga zid holda, “Kishanlar birla 
do‘stlashish”ning yomon oqibatlarini ko‘rsatib 
berdi. Shu ma’noda – “Ko‘ngil”, “Xalq” she’rlarini 
to‘ldiradi:
Ko‘ngil, sen munchalar nega Kishanlar birla 
do‘stlashding?
Na faryoding, na doding bor Nechun sen 
muncha sustlashding?
Bu o‘rinda ham kishan, ya’ni erksizlik inson 
qadrini yerga uradigan, uni tahqirlaydigan omil 
4 ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Т.Ўқитувчи.1999.152-б.
sifatida ko‘rinadi. “Kishan kiyma” bilan “odam 
bo‘lmoq” bir-biri bilan sira chiqishmaydigan, 
bir-birini rad etadigan tushunchalardir. Hurlik 
insoniylikning birinchi belgisi, birlamchi 
sharti. Hur inson o‘zining insoniy g‘ururiga ega 
bo‘lmog‘i kerak va bu insoniy g‘urur boshqalar 
tomonidan hamisha ardoqlanishi shart. 
“Ko‘ngil” she’rida milliy uyg‘onishga da’vat, erk, 
hurriyatga chaqiriq, xalqni ruhan ozodlikka 
undovchi ohanglar barq urib turadi, she’r 
benihoya soddaligi bilan qalblarga yaqindir:
Tiriksan, o‘lmagansan,
Sen-da odam, sen-da insonsan.
Kishan kiyma, bo‘yin egma,
Ki, sen ham hur tug‘ilg‘onsan!
She’rning mazmuniga mos ravishda 
boshdan-oyoq murojaat, xitob va so‘rovlar 
asosiga qurilishi unga alohida harorat, joziba 
bag‘ishlagan. “Do‘stlashding”, “Sustlashding”, 
“Og‘ritmas”, “Ketmasmi”, “Sinmasmi” kabi 
jarangdor qofiyalar, “munchalar”, “nega”, “ne”, 
“nechun”, “muncha” kabi ta’kid so‘zlar she’rning 
ta’sirchanligini oshiradi.
4
Cho‘lpon mislsiz 
she’riy kashfiyotlardan tashqari “Kecha va 
kunduz” deb ataluvchi birinchi o‘zbek roman-
dilogiyasining muallifidir. Afsuski, romanning 
ikkinchi kitobi Cho‘lpon qamalgan paytda 
yo‘q qilingan va hozirgacha topilgan emas. 
Birinchi kitobi “Kecha” qaytadan nashr qilindi 
va ko‘pchilik o‘quvchilar tomonidan Abdulla 
Qodiriyning “O‘tkan kunlar”i darajasidagi asar 
sifatida baho oldi. Cho‘lponning 1921-yillarda 
yaratgan “Yorqinoy” dramasi badiiy jozibasi 
jihatidan ham, mavzu nuqtayi nazaridan 
ham hozirgacha o‘z ta’sir kuchini yo‘qotmay 
kelmoqda.
TAQVIM:

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
8 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM
ISSUES OF ORGANIZING AND DEVELOPING 
THE EDUCATIONAL PROCESS BASED 
ON DIGITAL TECHNOLOGIES IN THE 
CONDITIONS OF EDUCATIONAL CLUSTER
Dustnazar Omonovich Himmataliev — professor, Chirchik state pedagogical university
Madina Abdumumin kizi Fayzullaeva — master, Chirchik state pedagogical university
Abstract: In this article, the issues of organizing and developing the educational process based 
on digital technologies in the conditions of the educational cluster are explained. You can also 
familiarize yourself with the results of the research conducted on the organization and development 
of the educational process based on digital technologies, as an example of an English language 
lesson in educational centers.
Annotatsiya: Ushbu maqolada ta’lim klasteri sharoitida ta’lim jarayonini raqamli texnologiyalar 
asosida tashkil qilish va rivojlantirish masalalari mohiyati yoritib berilgan. Shuningdek, ta’lim 
markazlarida ingliz tili darsi misolida ta’lim jarayonini raqamli texnologiyalar asosida tashkil qilish va 
rivojlantirish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasi bilan ham tanishib chiqishingiz mumkin.
Аннотация: В данной статъе раскрываются вопросы организации и развития 
образователного процесса на основе цифровых технологий в условиях образователного 
кластера. Вы также можете ознакомится с резултатами проведенного исследования по 
организации и развитию образователного процесса на основе цифровых технологий, на 
примере урока английского языка в образователных центрах.
Keywords: educational cluster, digital technologies, experience, Baamboozle, Educandy, Kahoot, 
Memrise, Hallo, Elsa.
Kalit so‘zlar: ta’lim klasteri, raqamli texnologiyalar, tajriba, Baamboozle, Educandy, Kahoot, 
Memrise, Hallo, Elsa.
Ключевые слова: образователный кластер, цифровые технологии, опыт, Baamboozle, 
Educandy, Kahoot, Memrise, Hallo, Elsa.
Introduction. One of the innovative 
approaches to the development of 
the educational process, which allows 
effective use of the resources available 
in the educational system, successful 
resistance to external and internal factors, 
is the cluster approach. The purpose 
of the formation of the cluster process 
is to standardize the institutions of the 
same field located within the city, district 
and region and the educational centers 
interacting with them, and to harmonize 
other services - to direct the training of 
personnel on the basis of the organization 
of innovative production.
1
Relevance of the topic. Today, digital 
technologies are actively used in all spheres 
1 Do‘stnazar, H., & Abrorxujayevna, V. S. (2022). Ta’lim jarayonida klaster metodidan foydalanishning o‘ziga xos ahamiyati. World scientific research journal, 9(1), 179-184.
2 Majidova, I. (2022). Ta’limda raqamli texnologiyalardan foydalanish istiqbollari. Current Issues of Bio Economics and Digitalization in the Sustainable Development of Regions, 477-481
of life. The economy, banking, service 
sector, as well as the educational process, 
serve to develop rapidly. All citizens living 
in the country, including young children and 
pensioners, are forming the idea that all 
problems in society can be solved through 
digital technologies. It is not surprising 
that the educational system today is 
absorbed by digital technologies, because 
it serves as a basis for serious analysis and 
pedagogical justification of many things 
that are offered in the information space 
today.
2
In this regard, as the President of 
our country, Shavkat Mirziyoyev, said, “To 
achieve development, it is important and 
necessary to acquire digital knowledge 

9 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM
and modern information technologies. 
This gives us the opportunity to take 
the shortest path to ascension. After 
all, information technologies are deeply 
penetrating all areas of the world today. 
Of course, we know very well that the 
formation of the digital economy requires 
the necessary infrastructure, a lot of money 
and labor resources. However, no matter 
how difficult it is, if we don't start today, 
when will we?! Tomorrow will be too late”
3
.
Social progress cannot be achieved 
without developing the intellectual abilities 
of the mature generation, without educating 
them spiritually and morally, and without 
fully realizing the new aspects of their 
potential. Various games, mobile devices 
and computer software developments are 
aimed at forming new knowledge skills 
in the minds of the mature generation. 
It is known that acquiring knowledge 
that is new to them through such digital 
technologies will certainly have a positive 
effect on them
4
.
Result and analysis. We will introduce 
you to the analysis of the results of 
our research on the organization and 
development of the educational process 
based on digital technologies on the 
example of educational centers. We 
are in close contact with the parents of 
students and young students, and we have 
specialists who teach in higher education 
institutions, such as “Afina”, “Step ahead”, 
for example, English language lessons 
we conducted several experiments on 
organizing and developing the educational 
process based on digital technologies.
The reason why we chose the English 
language course is that we cannot imagine 
our life today without foreign languages. As 
the process of globalization accelerates, 
learning a foreign language is becoming 
the need of the hour. Today, in order to 
become a good specialist in any field, 
knowing a language has become a simple 
requirement. That's why everyone is busy 
learning a language in modern life
5
3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020-yil 24-yanvarda Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. https://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasiprezidenti-
shavkat-mirziyeevning-oliy-2
4 Baxrombekovna, d. R. N. (2022). Ta'lim tizimida raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari. International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences, 2(5), 23-26.
5 Fayzullaeva, M., & Kholbutaeva, M. (2022). Use of international experience in increasing the efficiency of education quality. International Bulletin of Applied Science and Technology, 2(10), 
63-68.
6 Yarashov, M. (2021). Talim tizimida raqamli texnologiyalarning o'rni. Ilmiy nasharlar markazi (buxdu.uz), 5 (5).
We all know that learning a foreign 
language 
effectively 
requires 
daily 
practice. We have compiled a lesson 
schedule of a number of useful offline and 
online resources for language learners 
to strengthen their knowledge. In order 
to further improve the language learning 
process, we have organized a certain 
term lesson process based on this lesson 
schedule for English language teachers 
who want to conduct their lessons with 
various technologies and online quizzes 
and English language learners who are 
tired of the books everyone uses. In this 
lesson plan, the parents of young people, 
teachers in the educational center and 
even the independent education of the 
student are inextricably linked.
Nowadays, the role of digital 
technologies in independent language 
learning is very important. Through them, 
a person's enthusiasm for learning a 
language does not fade, and various 
intellectual games, chosen correctly for 
the topic, help to increase interest even 
more. The chosen game is appropriate not 
only for the topic, but also for the age of 
the language learner. Intellectual games 
for language learning have been studied a 
lot to date, as well as new games, websites, 
various types of technology that facilitate 
language learning, in general, innovative 
digital technologies are being developed 
and improved
6
.
Baamboozle, 
Educandy, 
Kahoot, 
Memrise, Hallo, Elsa…. The list of special 
websites like these could go on and on. 
Sites like these have a positive effect 
on a person's understanding of the 
topic, repeating the topics covered, and 
strengthening their knowledge, along with 
increasing the speed of thinking. This will 
undoubtedly make the lesson process and 
language learning more interesting.

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
10 
In educational centers, we have 
tried to apply a number of such digital 
technologies in the example of language 
teaching. The reason why we chose 
educational centers is that, compared to 
secondary schools, you won't have much 
difficulty in using any technology, such as a 
telephone, in educational centers. We have 
researched a lesson plan consisting of a 
number of intellectual games designed 
for young language learners, as well as 
for older students, for a certain period of 
time on language learners of different 
ages. In general, we did not face any great 
difficulty in choosing intellectual games 
suitable for the age of the student for the 
traditional teaching process. However, 
we encountered some difficulties in 
teaching intellectual games to our children 
through digital technologies. In this case, 
it was a little difficult to teach the younger 
students, but the older children found the 
process more fun. This is explained by 
the fact that young children do not have 
enough information about devices such as 
computers, phones, and electronic boards 
yet. For this reason, it is appropriate to 
conduct intellectual games in an offline 
form in a traditional way for young children. 
But for high school students and older 
language learners, playing both online and 
offline games shows a good result.
It would not be wrong to say that 
the Internet speed is not at the same 
level in all parts of our country, and it is 
one of the urgent problems of our work. 
For this reason, we organized a game-
like competition together with language 
learners through the Telegram social 
network. So what was it like? We were 
able to implement this process through @
iknow.bot on the Telegram social network. 
The reason we chose Telegram is that this 
android apk can run on any device with 
lower internet speed than other networks.
Conclusion. In conclusion, language 
learning in educational centers through 
games organized on the basis of digital 
technologies is effective and interesting, 
which can be used by children of any 
age. The results of the study show that 
games organized on the basis of digital 
technologies are not only for entertainment, 
but most importantly, they are also useful 
activities. It is also used to repeat the topics 
of the language learning process, and at 
the same time, the goal of improving the 
students' communicative competence is 
achieved.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

11 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
РАЗВИТИЕ ИНФОРМАЦИОННО –
УПРАВЛЕНЧЕСКИХ КОМПЕТЕНЦИЙ 
БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ В ПРОЦЕССЕ 
ИМИТАЦИИ КОНЦЕПТУАЛНОЙ МОДЕЛИ
Озода Сафибуллаевна Абдуллаева -
д.ф.(PhD) по п.н, профессор, Наманганский инженерно–строителный институт.
Гузал Абдурасуловна Хусайинова -
докторант, Наманганский государственный университет.
.
Аннотация: В статъе рассматривается моделирование процесса подготовки будущих 
специалистов к информационно–управленческой деятелности как процессуалная система, 
составными частями которой являются: цел и стратегии моделирования, закономерности и 
принципы моделирования, объект моделирования, модел, технология применений моделных 
представлений в педагогической деятелности, резултативност исползования модели в 
педагогической деятелности.
Annotatsiya: Maqolada bo‘lajak mutaxassislarni axborot va boshqaruv faoliyatiga tayyorlash 
jarayonini protsessual tizim sifatida modellashtirish muhokama qilinadi, uning tarkibiy qismlari: 
modellashtirishning maqsadi va strategiyasi, modellashtirishning qonuniyatlari va tamoyillari, 
modellashtirish obyekti, model, pedagogik faoliyatda namunaviy tasavvurlarni qo‘llash texnologiyasi, 
pedagogik faoliyatda modeldan foydalanish samaradorligi muhokama qilingan.
Abstract: The article discusses the modeling of the process of preparing future specialists for 
information and management activities as a procedural system, its components: the purpose and 
strategy of modeling, the laws and principles of modeling, the object of modeling, the model, the 
technology of using model imaginations in pedagogical activities, in pedagogical activities efficiency 
of using the model.
Ключевые слова: информационно–управленческие компитенции, моделирование, 
мотивационные процессы, концептуалная модел.
Kalit so‘zlar: axborotni boshqarish kompensatsiyasi, modellashtirish, motivatsion jarayonlar, 
kontseptual model.
Keywords: information management compensation, modeling, motivational processes, 
conceptual model.
В 
процессе 
социално 
– 
экономического 
развития 
на 
сегодняшний 
ден, 
возникают 
современные 
требования, 
которые 
требуют 
применения 
технологии 
современных подходов к процессу 
подготовки 
будущих 
специалистов 
к 
профессионалной 
деятелности. 
И это в свою очеред возлагает все 
новые и новые задачи по внедрению 
новшеств и международных достижений 
образования, предмета, техники и 
технологии в практику, организации 
и 
проектирования 
педагогических 
процессов на научной основе, вооружения 
будущих специалистов необходимыми 
знаниями, умениями и навыками. Одной 
из основных задач, решаемых высшим 
образователным учреждением, является 
создание целостной системы подготовки 
специалистов, 
обеспечивающей 
их 
качественную подготовку к будущей 
профессионалной деятелности.
Мотивационные 
процессы, 
происходящие в сложных педагогических 
системах, в данном случае подготовка к 
педагогической деятелности студентов 
по 
направлению 
профессионалное 
образование, связаны с огромным 
множеством состояния этих систем, 
обусловленных 
разнообразием 
взаимообусловленных компонентов и 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
12 
взаимосвязями между ними.
Исходя из особенностей системы, 
необходимо создат полнофункционалную 
сложную 
педагогическую 
систему 
с 
ее 
многообразием 
структурных 
компонентов, связей, взаимосвязей и 
взаимообусловленностей в четырёх 
подсистемах (аудиторная, внеаудиторная, 
дополнителная 
и 
самостоятелное 
образование), с прямыми и обратными 
информационными 
потоками, 
внутриличностными изменениями на 
различных этапах системы подготовки 
кадров. 
Процесс 
проектирования 
такой системы представляется в виде 
трудоёмкой деятелности, включающей 
в себя все критерии. Поэтому систему 
последователности и непрерывности 
подготовки будущих специалистов к 
профессионалной деятелности следует 
представит в целом: в аудиторных и 
внеаудиторных 
занятиях, 
отчетливо 
представлят в дополнителных курсах и 
предвидет в самообразованиях. Исходя 
из вышеперечисленного, мы можем 
создат необходимую систему с помощю 
метода 
моделирования, 
разработав 
подходящую и многофункционалную 
модел.
В 
разработке 
подходящей 
и 
многофункционалной модели требуются 
изучение 
особенностей 
основных 
категорий – “модел” и “моделирование”. 
Под моделю понимается “некоторая 
реално существующая или мысленно 
представляемая 
система, 
которая, 
замещая в познавателных процессах 
другую систему – оригинал, находится 
с ней в отношении сходства, благодаря 
чему изучение модели позволяет получит 
информацию об оригинале”
1
.
Некоторые 
исследователи 
выделяют критерии научности модели. 
К ним относят: связанност или целност 
идеализированной модели; константност, 
стабилност 
модели; 
наблюдаемост 
свойств объекта с характеристиками 
модели; минималност, обозримост ее 
параметров
2
.
В современной педагогической 
1 Abdullayeva O.S. Ilmiy axborotnoma informatika 2016-yil, 3-son UDK: 004.94:622.794. Axborot texnologiyalarini o‘rgatishda o‘yinli texnologiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish 
to'g'risida // ilmiy axborotnoma. – c. 67.
2 Abdullaeva O.S. The course of study―Pedagogical Competence of the Engineer–Teacher // Monograph. Publisher: LAP Lambert Akademic publishing Co. KG, Saarbrucken, Germany. 
2018. – c. 189.
науке модел широко исползуется с 
целю познания и преобразования 
педагогических систем, педагогической 
действителности (В.Н.Бурков, Н.Г.Журбин, 
Ю.О.Овакимян, 
Фишман 
Л.И., 
Б.К. 
Тулбасова, В.Г.Рындак, В.В.Краевский, 
У.И.Иноятов, С.Т.Тургунов, Х.Ф. Рашидов, 
Б.Р.Джураева и др.).
Анализ источников показывает, 
что авторы приведенных моделей 
лиш фрагментарно описали подходы 
к 
разработке 
вышеперечисленных 
моделей. В данных исследованиях 
не рассмотрены научные подходы к 
процессу моделирования, не раскрыта 
сущност самого процесса.
По нашему мнению, концептуалная 
модел 
процесса 
подготовки 
к 
и н ф о рм ац и о н н о – у п р а в л е н ч е с ко й 
деятелности 
будущих 
специалистов 
представляет собой систему, которая 
отображает 
во 
взаимосвязи 
и 
взаимодействии 
компонентов 
по 
структуре, содержанию, форме, этапов ее 
функционированию и развитию.
Cистемный подход в создании 
концептуалной модели организации 
и управления процесса подготовки 
позволяет 
моделироват 
отделные 
процессы подготовки как подсистемы 
макросистемы.
В нашем исследовании целый 
процесс 
подготовки 
будущих 
специалистов является макросистемой, 
вместе с тем, процессы аудиторных 
занятий, 
внеаудиторных 
занятий, 
дополнителные курсы и самостоятелные 
работы существуют как подсистемы, 
а также они считаются компонентами 
макросистемы. Исходя из этого можно 
сделат вывод, что модел организации 
и управления процесса подготовки 
студентов 
к 
профессионалной 
деятелности 
как 
идеалное 
отражение важнейших компонентов, 
реалных 
процессов 
аудиторных 
занятий, 
внеаудиторных 
занятий, 
дополнителного курса и самостоятелной 
работы, 
раскрывают 
в 
общем 
виде организационную структуру и 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

13 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
содержание, существенные взаимосвязи 
и взаимообусловленности, прогнозируют 
ее развитие.
Моделирование 
процесса 
подготовки будущих специалистов к 
профессионалной 
деятелности 
мы 
рассматриваем 
как 
процессуалную 
систему, 
составными 
частями 
которой являются: цел и стратегии 
моделирования, 
закономерности 
и 
принципы 
моделирования, 
объект 
моделирования, 
модел, 
технология 
применений моделных представлений 
в 
педагогической 
деятелности, 
резултативност исползования модели в 
педагогической деятелности.
Моделирование 
концептуалной 
модели непрерывного педагогического 
образования 
осуществляется 
в 
несколко этапов: “по началу строится 
макет 
концептуалной 
модели 
и 
рассматриваются 
ее 
возможные 
варианты. 
Затем 
устанавливается 
единица измерения воспроизводства 
педагогических кадров, раскрывается 
ее значение и рол. Далее определяется 
ведущее звено и вспомогателные 
элементы 
системы. 
И, 
наконец, 
осуществляется проверка адекватности 
концептуалной 
модели 
системы 
педагогического образования социално–
экономическим условиям общества”
3
.
Вышеперечисленное 
показывает, 
что моделирование часто применяется 
при исследовании процесса подготовки 
педагогических кадров. Однако до 
настоящего времени не существует 
достаточно 
обоснованной 
модели 
организации и управления процесса 
подготовки студентов магистратуры 
к 
будущей 
информационно–
управленческой деятелности.
По нашему мнению, моделирование 
является 
одним 
из 
методов 
преобразования, как педагогических 
систем и управления ими. С помощю 
моделирования можно прогнозироват 
варианты будущего развития процесса 
подготовки, соединив с настоящим и 
прошлым, определит потенциалные 
3 Abdullayeva O.S. Pedagogical competence of a professional teacher (on the example of 5330200–Informatics and information technology) // Study guide. Publisher: LAP Lambert 
Academic publishing Co. KG, Saarbrucken, Germany. 2018. – c. 105.
4 Abdullayeva O.S. Technology enhance the educational process of professional colleges and academic lyceums (for example, studying the course of informatics and information technology) 
// Monograph. Publisher: Navruz.–Tashkent. 2016. – c. 189.
последствия 
алтернативных 
педагогических решений.
В педагогических исследованиях 
аргументировано 
целесообразност 
выделения пяти основных этапов 
моделирования. К ним относятся:
– 
определение 
объекта 
исследования;
– активизация накопленных знаний 
об оригиналах;
– 
обоснование 
необходимости 
применения метода моделирования;
– выбор существенных переменных 
и постулатов;
– отбор из числа объектов тех, 
которые наиболее легко поддаются 
изучению.
Н.В. 
Кузмина 
рассматривает 
моделирование 
образователного 
процесса как предписание того, каким 
он должен быт, какие функции и в какой 
последователности должен выполнят 
каждый из его участников, что бы 
резултат был положителным
4
.
Мы поддерживая идею Кузмина 
отмечаем, что эффективност процесса 
подготовки 
будущих 
специалистов 
необходимо рассматриват в вертикалной 
и горизонталной плоскостях.
По вертикали – это взаимосвяз 
между целями, задачами, функциями, 
методами организации и управления 
педагогических 
процессов. 
По 
горизонтали – это интеграция технологии 
организации 
и 
управлений 
этим 
процессом. Если технология организации 
процессов основана на системный 
подход, то технология управления в 
своей основе имеет этот же подход.
Опираяс на вышеперечисленное, 
создание модели позволило нам более 
глубоко вникнут в сущност изучаемого 
явления, вскрыт присущие ему связи и 
закономерности. 
Закономерност 
представляет 
собой 
существенные, 
устойчивые, 
повторяющиеся связи и отношения, 
которые 
в 
своей 
совокупности 
детерминируют системный характер 
содержания 
на 
всех 
процессах, 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
14 
реализация 
которых 
позволяет 
добиватся поставленной цели.
Основной 
закономерностю 
изучаемых 
проблем 
выступает 
последователност, 
непрерывност 
и 
систематичност 
организации 
и 
управления 
процесса 
подготовки 
студентов 
к 
педагогической 
деятелности. Она рассматривается как 
систематичност, в которой организация 
и управление каждым новым процессом 
подготовки кадров осуществляется в 
диалектической связи с предыдущим 
и в соответствии с прогнозируемыми 
условиями и задачами.
Также, мы предлагаем выделит 
другую закономерност:
– последователност находится во 
взаимосвязи с взаимообусловленностю 
содержания подготовки на разных 
педагогических процессах;
– систематичност обеспечивает 
единство педагогических процессов в 
единой образователной среде;
– 
непрерывност 
зависит 
от 
тенденций обновления современного 
педагогического образования;
– 
содержание 
объективности 
подготовки находится в объективной 
прямой зависимости от гуманистической 
парадигмы 
педагогического 
образования;
– 
обеспечение 
личностно–
ориентированной 
организации 
и 
управления процесса подготовки зависит 
от единства педагогических действий 
всех участников данного процесса, т.е. 
формирование субъекта – субъектного 
отношения.
UZLUKSIZ TА’LIM TIZIMIDA INSON 
RESURSLАRINI BOSHQАRISH
Lazokat Mashrabovna Turikova -
i.f.n, v.b. dotsent, Milliy tadqiqot instituti
Annotatsiya: Mazkur maqola uzluksiz taʼlim jarayonining asosiy ishtirokchilari bo‘lgan inson 
resurslarini samarali boshqarish usullaridan foydadalanish va buni taʼlim jarayonidagi ahamiyatini 
nazarda tutadi.
Аннотация: В этой статъе подразумевается исползование эффективных методов 
управления человеческими ресурсами, которые играют ключевую рол в процессе 
непрерывные образования и их важност в процессе обучения.
Abstract: This article implies the use of effective human resource management techniques that 
play a key role in the process of continuing education and their importance in the learning process.
Kalit so‘zlar: inson resurslari, inson kapitali, uzluksiz ta’lim, intellektual salohiyat, motivatsiya, 
nomoddiy rag‘batlantirish, kreativ yondashuv.
Ключевые слова: человеческие ресурсы, человеческий капитал, непрерывное обучение, 
интеллектуалный потенциал, мотивация, нематериалные стимулы, творческий подход.
Keywords: human resources, human capital, lifelong learning, intellectual potential, motivation, 
intangible incentives, creativity.
Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki 
yillaridanoq, milliy taʼlim tizimining huquqiy 
asoslari shakllantirildi va uning yagona, uzluksiz 
modeli yaratildi. 
2020-yilda esa O‘zbekiston Respublikasining 
“Taʼlim to‘g‘risida”gi Qonunining yangi tahriri eʼlon 
qilindi
1
. Mazkur qonun bilan taʼlim sohasidagi 
asosiy prinsiplar belgilangan bo‘lib, taʼlimning 
uzluksizligi va izchilligi, o‘n bir yillik taʼlimning hamda 
1 O‘zbekiston Respublikasining “Taʼlim to‘g‘risida”gi Qonuni. 2020-yil 23-sentabr, O‘RQ-637-son
2 https://lex.uz/docs/-5013007.
olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni bir 
yil davomida umumiy o‘rta taʼlimga tayyorlashning 
majburiyligi; davlat taʼlim standartlari va davlat 
taʼlim talablari doirasida taʼlim olishning hamma 
uchun ochiqligi; o‘quv dasturlarini tanlashga doir 
yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; 
insonning butun hayoti davomida uzluksiz taʼlim 
olishi haqidagi meʼyorlar o‘z aksini topgan
2
. 
Shuningdek, 
qonunda 
taʼlimning 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

15 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
maktabgacha taʼlim va tarbiya; umumiy o‘rta va o‘rta 
maxsus taʼlim; professional taʼlim; oliy taʼlim; oliy 
taʼlimdan keyingi taʼlim; kadrlarni qayta tayyorlash 
va ularning malakasini oshirish va maktabdan 
tashqari taʼlim kabi turlari bayon etilgan.
Yuqorida qayd qilingan taʼlim turlaridan biri 
kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini 
oshirishdir. Mazkur qonun bilan kadrlarni qayta 
tayyorlash va ularning malakasini oshirishni 
tartibga soluvchi bir qator qoidalar belgilangan. 
Jumladan, kadrlarni qayta tayyorlash tayanch 
mutaxassisliklar va kasblarga muvofiq bo‘lgan 
yo‘nalishlar bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish 
uchun qo‘shimcha kasbiy bilim, malaka va 
ko‘nikmalarning 
zarur 
hajmi 
egallanishini 
taʼminlaydi. Kadrlar malakasini oshirish kasbiy 
bilim, malaka va ko‘nikmalarning chuqurlashtirilishi 
hamda yangilab borilishini taʼminlaydi, kadrlarning 
toifasi, darajasi, razryadi va lavozimi oshishiga 
xizmat qiladi. 
Mazkur qonun taʼlim sohasini zamonaviy 
va moslashuvchan tashkil qilishdagi o‘ziga xos 
xususiyatga ega ekanligi bilan 1997-yil 29-avgust 
kuni qabul qilingan “Taʼlim to‘g‘risida”gi qonundan 
tubdan farq qiladi.
Misol uchun masofaviy taʼlim haqidagi 
qoidalar o‘quv rejalari va o‘quv dasturlariga 
muvofiq taʼlim oluvchilar tomonidan zarur bilim, 
malaka va ko‘nikmalarni axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan hamda Internet jahon axborot 
tarmog‘idan foydalangan holda masofadan turib 
olishga qaratilgan.
Аlbatta, masofaviy taʼlim nafaqat o‘quvchi 
- yoshlar balki katta yoshdagilar uchun ham 
o‘quv mashg‘ulotlardan tashqari paytda o‘z - 
o‘zini o‘qitish, o‘z ustida ishlash tizimiga katta 
yordam beradi. Chunki bugungi kunda barcha 
taʼlim muassasalarida, yaʼni umumiy o‘rta taʼlim 
maktablari, professional taʼlim, oliy taʼlim va 
malaka oshirish tizimlarida elektron raqamli 
kontentlar yaratilmoqda. Ilgari qo‘shimcha bilim 
olish uchun kutubxonalarga borib, uzoq vaqt 
maʼlumotlar olishga to‘g‘ri kelar edi. Ushbu raqamli 
kontentlar esa qo‘shimcha taʼlim olish istagida 
bo‘lgan har bir shaxs uchun katta instrument 
hisoblanadi. 
Bugungi 
o‘quvchi-yoshlar 
oliy 
taʼlimdagi kontentlar, ishlayotgan xodimlar esa 
malaka oshirish tizimida yaratilgan kontentlar 
bilan tanishish va keyingi bosqichda qanday taʼlim 
jarayoni bilan to‘qnashishlarini oldindan bilish 
imkoniyati yaratilgan. Bu ham taʼlimning uzviyligini 
taʼminlashga qaratilgan omillardan biri bo‘lib 
xizmat qilmoqda. Uzviylik nafaqat taʼlim turlari 
bo‘yicha, balki bir taʼlim turi, masalan, umumiy 
o‘rta taʼlim sinflari bo‘yicha ham jiddiy o‘rganilishi 
va muayyan tuzatishlar amalga oshirilishi dolzarb 
bo‘lib turibdi
3
. 
Uzviylik 
- 
taʼlim-tarbiya 
jarayonini 
3 Ashirboyev S. “Taʼlimning uzviyligi va uni takomillashtirishning ayrim masalalari”. Scientific bulletin of Namangan state university: 2020.vol. 2 : iss. 3 , article 98. available at: https://
uzjournals.edu.uz/namdu/vol2/iss3/98
4 Hasanboyev J., To‘raqulov X. va boshqalar. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. - T.: «Fan va texnologiya», 2009.
5 Gorbunova O.N., Gegamyan M.А. Upravlenie chelovecheskimi resursami na sovremennom predpriyatii// Sotsialno-ekonomicheskie yavleniya i protsessi. 2013. №6. 52 s.
6 https://www.zagorskaya.info/conceptions-hr
muayyan ketma - ketlik asosida tashkil 
etilishini ifodalovchi muhim sifat bo‘lib, maʼlum 
bosqichda avvalgi bosqich o‘quv faoliyatining 
mazmunini tashkil etuvchi bilim, ko‘nikma va 
malakalarning mustahkamlanishi, kengaytirilishi 
va chuqurlashtirilishini taʼminlaydi
4
.
Taʼlim tizimining uzviyligini ta’minlashda 
inson omili har qanday sharoitda ham kattta 
ahamiyat kasb etmoqda. Chunki yuqorida 
ta’kidlangan raqamli kontentlar, interaktiv dasturlar 
va barcha o‘quv materiallari inson resurslari, ya’ni 
mutaxassislar tomonidan tayyorlanadi. Shuning 
uchun ham inson kapitalini rivojlantirish orqali 
mehnat bozoridagi raqobatni rivojlantirishga 
alohida eʼtibor qaratilmoqda. Farzandlarimizning 
jahon andozalariga mos ravishda zamonaviy 
bilimlarni egallashlari, barkamol va yetuk insonlar 
bo‘lishga yo‘naltirilishlari, ularning intellektual 
salohiyatlarini yanada kuchaytirilishi kelajakda 
malakali mutaxassis va munosib inson resurslari 
bo‘lib yetishishlariga zamin yaratadi. Taʼlim har bir 
shaxsning fuqarolik pozitsiyasini rivojlanishiga 
bevosita taʼsir qiladi. Shuningdek, davlatlarning 
iqtisodiy darajasi ham taʼlimning rivojlanish 
darajasi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki inson 
resurslari iqtisodiy resurslarning alohida turini 
anglatadi
5
. 
Bundan ko‘rinib turibdiki, inson resurslarini 
yanada rivojlantirishda taʼlim jarayonini yangi 
bosqichga 
ko‘tarilishida 
muhim 
ahamiyat 
kasb etadi. Demak, taʼlim jarayonining asosiy 
ishtirokchilari 
bo‘lgan 
pedagog 
xodimlar, 
trenerlarning sifatini oshirish, pedagogik mahoratni 
oshirish va inson resurslarini samarali boshqarish 
mexanizmlarini yanada kuchaytirish lozim.
Inson 
resurslarini 
rivojlantirish 
evolyutsiyasiga eʼtibor beradigan bo‘lsak, XX 
asrning 40-yillarigacha bu jarayon “mehnat 
resurslaridan foydalanish” deb nomlangan va “tirik 
mashina” funksiyasini bajargan. 70-yillarga kelib 
“personalni boshqarish” deyilgan va “ishchi mehnat 
munosabatlarini subyekti” hisoblangan. 90-yillarga 
kelib “inson resruslarini boshqarish” deyilib, 
ishchiga tashkilotning asosiy resursi sifatida 
qaralgan. XXI asrda bu jarayon mutloq boshqacha 
tus olgan. Yaʼni insonlar tashkilot uchun emas balki, 
tashkilot inson uchun ishlaydigan davr bo‘lmoqda
6
. 
Ishchi kuchining va axborot texnologiyalarning 
o‘ta rivojlanishi, raqamli texnologiyalarning joriy 
etilishi, inson huquqlarining taʼminlanishiga 
qaratilayotgan eʼtibor hamda taʼlim jarayonidagi 
keskin o‘zgarishlar mehnat bozoridagi talab va 
taklifga katta taʼsir o‘tkazmoqda. Shunday qilib, 
bugungi kunda xodimlar bilan ishlash jarayoni “HR 
menejment” yoki “Inson kapitalini boshqarish” deb 
ham yuritilishini kuzatishimiz mumkin.
Samarali inson 
resurslarining asosiy 
manbasi — bu bilim va intellektual salohiyatdir. 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
16 
Endilikda intellektual energiya va shaxsning ijodiy 
qobiliyatlari professional xodimning eng muhim 
“mahsuloti”ga aylanmoqda. Har bir shaxsda yangi 
bilimlarni o‘zlashtirish orqali o‘z-o‘zini rivojlantirish 
xususiyati mavjud. 
Shundan kelib chiqib, rahbarlar tashkilotdagi 
xodimlarning ana shunday xususiyatlarini ko‘ra 
olish, noyob iqtidor egalarini aniqlash va ularning 
ijodiy qobiliyatlari, bilim va malakalaridan 
samarali foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi 
kerak. Chunki malakali mutaxassis — bu mehnat 
samaradorligining eng asosiy omili hisoblanib 
rahbarga va tashkilotga muvaffaqiyat olib keladi.
Xalq taʼlimi tizimidagi umumiy o‘rta taʼlim 
maktablari rahbarlarida pedagog xodimlar bilan 
ishlash, muvaffaqiyatli jamoa tuzish, mehnat 
jamoasidagi ijtimoiy maʼnaviy muhitni yaxshilash 
hamda har bir xodimga kerak bo‘lsa individual 
yondoshish ko‘nikmalarini rivojlantirish bo‘yicha 
sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Аmmo 
hali xodimlarni zamonaviy boshqarish bo‘yicha 
rahbarlarimizga ko‘plab yondoshuv va uslubiyotlar 
kerak. 
Maktablarda faoliyat yuritayotgan har 
bir xodim, pedagog yoki rahbarlardan yuqori 
darajadagi maʼnaviyat, bilim va salohiyat talab 
qilinadi. Pedagog xodimlarga qo‘yiladigan talablar 
taʼlim tizimiga oid qonun hujjatlarida, malaka 
talablarida va boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi.
«O‘zbekiston Respublikasi Xalq taʼlimi tizimini 
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi»da xalq 
taʼlimi tizimining uzoq muddatli rivojlanishining 
asosiy yo‘nalishlari belgilab berilgan. Mazkur 
yo‘nalishlardan biri uzluksiz taʼlim tizimi mazmunini 
sifat jihatidan yangilash, shuningdek, professional 
kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini 
oshirish hamda xalq taʼlimi tizimida faoliyat 
ko‘rsatishning jozibadorligini oshirish maqsadida 
umumiy o‘rta taʼlim muassasalari xodimlarining 
mehnatiga haq to‘lash, moddiy rag‘batlantirish 
va ijtimoiy himoya qilish darajasini bosqichma-
bosqich oshirib borish hisoblanadi
7
Yuqorida 
taʼkidlaganimizdek, 
bugungi 
davrning kadrlar siyosati xodimlarning jismoniy 
holati bilan emas, balki intellektual qobiliyatlari 
bilan chambarchas bog‘liq. Taʼlim muassasalarda 
xodimlarning ko‘rsatgan natijalariga qarab ish 
haqlari, ustamalar berish va turli shakllarda 
rag‘batlantirishlar joriy qilingan. Jumladan, 
malaka toifasiga qarab o‘qituvchilarga ish haqlari 
belgilanadi. Xalqaro olimpiadalarda o‘quvchilari 
yuqori o‘rinlarni olgan o‘qituvchilarga alohida 
to‘lovlar joriy qilingan. Shuningdek, o‘qituvchilar 
uchun ko‘plab ko‘rik-tanlovlar, konkurslar, ilmiy-
amaliy konferensiyalar tashkil qilinmoqda. 
Shuningdek, o‘qituvchilar xalqaro loyihalarda ham 
faol ishtirok etib, turli ko‘rinishdagi grantlarni yutib 
olayotganliklarini guvohi bo‘lishimiz mumkin. Bu, 
albatta, xodimlarni boshqarish tizimi natijalari 
desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Eʼtibor berishimiz 
7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi PF-5712-son Farmoni
8 O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 16-moddasi.
kerakki, bu tadbirlar pedagog xodimlarni o‘zini 
ustida ishlashga majbur qilmoqda, natijada bilim 
va tajribalarini yanada takomillashtirmoqdalar 
hamda ular uchun katta motivatsiya bo‘lmoqda. 
Har bir rahbarning o‘z jamoasi bilan ishlash 
ssenariysi bo‘lishi va kadrlar siyosati kartasi 
bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bunday jamoaviy va 
o‘qituvchilarni salohiyatini oshirishga qaratilgan 
tadbirlar maktablarda ham ish beruvchilarning 
tashabbuslari bilan tashkil qilinishi yanada 
samaraliroq bo‘lar edi. Jamoaviy tadbirlar 
jamoadagi munosabatlarni mustahkamlashga 
va birdamlik yuzaga kelishiga xizmat qiladi. 
Undan tashqari, o‘qituvchilar taqdirlash va 
rag‘batlantirishni chetdan emas, balki o‘zi 
ishlayotgan 
tashkilotdan 
ko‘proq 
olishlari 
kerak. Rag‘batlantirish deganda afsuski ko‘plab 
pedagoglarimiz faqat moddiy rag‘batlantirishni 
tushunadilar. Аmmo rag‘batlantirish jarayonini 
katta qismi maʼnaviy rag‘batlantirishdan iborat. 
Maktablarda ish beruvchi tomonidan pedagoglarni 
maʼnaviy rag‘batlantirishga quyidagilarni misol 
keltirishimiz mumkin.
1. Pedagoglarning oilasiga eʼtibor qaratishda 
har bir rahbar-xodimlarning ijtimoiy ahvoli bilan 
tanish bo‘lishi va hol-ahvol so‘rab turishi lozim. 
Chunki oilaviy muammosi bor bo‘lgan xodimning 
kayfiyati ish jarayoniga sezilarli taʼsirini ko‘rsatadi. 
Bunday xodimga yordam bermasdan turib natija 
kutish noto‘g‘ri bo‘ladi. 
2. Pedagoglarning dars o‘tish jarayonida 
yangiliklar kuzatilmasa uni malaka oshirishga 
yo‘naltirish lozim. Bu orqali o‘zini ustida yanada 
ishlashga va uni jamiyatda munosib, malakali 
shaxs bo‘lishiga imkon yaratiladi. O‘qituvchilar 
bu natijadan va rahbardan judayam mamnun 
bo‘ladilar. 
3. Korporativ tadbirlarni tashkil qilish xodimlar 
uchun juda qiziqarli jarayon hisoblanib, jamoani 
birlashtirishga qaratiladi. Bunda faqat tushlik yoki 
kechki ovqatni tushunish kerakmas. Balki, turli xil 
jamoaviy interaktiv o‘yinlar, ish vaqtidagi jismoniy 
mashqlar, sayohatlarni misol qilishimiz mumkin. 
Shuningdek, maktabda bo‘ladigan tadbirlarga 
barcha xodimlar baravar jalb qilinishi ham yaxshi 
samara beradi.
4. 
Pedagog 
xodimlarga 
davlatimiz 
tomonidan berilayotgan ijtimoiy imtiyozlar haqida 
ko‘proq maʼlumot berishimiz kerak. Misol uchun 
xodimlar har yili tashkilot hisobidan sug‘urta 
qilinishi, eng yaxshi natija ko‘rsatgan pedagoglar 
ish beruvchining tavsiyasi bilan sanatoriyalarda 
bepul sog‘lomlashtirilishi, ish haqining oshirilishi 
va pedagogik faoliyatni olib borishlari uchun 
munosib sharoitlar yaratilayotganligi va hokazo.
5. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Mehnat 
kodeksining 16 - moddasiga muvofiq, har bir xodim 
dam olish huquqiga ega. Ish vaqtida tanaffuslar, 
dam olish vaqtlari belgilanishi va har yillik haq 
to‘lanadigan mehnat taʼtillari ularga berilishi lozim
8
.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

17 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
6. Maktabda o‘tkaziladigan yig‘ilishlarda ish 
beruvchilar pedagoglarni fikrini, albatta, eshitishga 
harakat qilishlari zarur. Balki, shu fikr maktabni 
boshqarishda juda muhim bo‘lishi mumkin. 
Shuningdek, 
yig‘ilishlardagi 
bahs-munozalar 
maktab muammolarini jamoaviy yechimini 
topishga va shaffoflikka xizmat qiladi.
7. Rahbarlar bilan qayta aloqa bo‘yicha ham 
ayrim muammolar mavjud. Аyniqsa, nizo yuzaga 
kelganda rahbar-xodimlarni qabul qilmaslik, 
muammoni yechishga harakat qilmaslik holatlari 
kuzatiladi. Har qanday holatda ham rahbar 
pedagog-xodimlar uchun ochiq bo‘lishi lozim. 
Chunki mehnat munosabatlarida ko‘p masalalar 
ichki tartibda kelishishga havola qilingan. 
8. Rahbarlar-xodimlarning ko‘rsatayotgan 
natijalarini ko‘pchilikning ichida eʼtirof etishi, 
ijtimoiy tarmoqlar, kanallar orqali eʼlon qilishi yoki 
maktabni ko‘rinadigan joyga rasmini va natijalarini 
osib qo‘yish ham xodim uchun katta maʼnaviy 
rag‘bat hisoblanadi. 
Milliy tariximizga qarasak, jasur, mard, dono 
insonlarga yuksak baho berilganini ko‘ramiz. 
“Sohibqiron”, “jahongir”, “bahodir”, “olampanoh” 
kabi taʼriflar eʼtirof, eʼzoz, lutf maʼnosini anglatgan. 
Masalan, Sohibqiron Аmir Temurning otasi Аmir 
Tarag‘ayning “bahodir” degan unvoni bo‘lgan va 
u qo‘l ostida xizmat qiluvchilar uchun nomoddiy 
rag‘batlantirishni qo‘llagan. 
Sohibqiron lashkaridagi ko‘p jangchilarning 
ismiga ham ana shu unvon qo‘shib aytilgan. 
Taomilga ko‘ra, saltanat uchun hal qiluvchi 
lahzalarda lashkar ichidan otilib chiqib, birinchi 
bo‘lib yovga tashlangan askarga “bahodir” unvoni 
berilgan. Bu unvon o‘sha davrda faqat kuch, 
jasorat uchun berilmagan. Bahodir bo‘lish uchun 
qilichbozlikni puxta egallash, otni boshqarish, o‘zini 
himoya qilish, zarba nuqtasini to‘g‘ri topish, o‘z kuch-
g‘ayratini to‘g‘ri taqsimlash, dushman pistirmalarini 
oldindan bilib ish tutish kabi xislatlar egallanishi 
9 http://marifat.uz/marifat/ruknlar/rasmiy/1486.htm
kerak edi. Аks holda kuchli, jasur yigitlar bekorga 
qurbon bo‘lishardi yoki ularning shiddatidan foyda 
kam bo‘lardi. Bahodirlik uchun faqat dovyuraklik, 
shamshir o‘ynatish yetarli bo‘lmagan. Bunda bilim, 
yana bilim, mahorat kerak bo‘lgan. Sohibqiron Аmir 
Temur “Bilagi zo‘r birni, bilimi zo‘r mingni yengadi” 
degan hikmatni aytganida, balki shularni nazarda 
tutgandir
9
. 
Bunday 
sifatlarni 
o‘zlashtirish 
uchun 
xodimlar juda ko‘p mehnat qilishgan va Sohibqiron 
ishonchiga erishgan. Bunday natijalarga ega 
bo‘lgan xodimlar, albatta, professional xodimlarga 
aylanadilar va har qanday rag‘batlantirishga 
loyiqdir. Rahbar-kadrlar esa bu kabi samarali 
ishlayotgan xodimlarni kashf etishlari, ko‘ra 
olishlari lozim.
Rahbarlarning 
xodimlar 
bilan 
doimiy 
muloqotda bo‘lishlari ham ayrim tashkilotlarda 
muammoga aylanib qolmoqda. Buning sabablari 
turlicha bo‘lishi, masalan:
rahbar o‘ta band, xodimni qabul qilishdan 
zarurroq ishlari ko‘p;
rahbar shu xodimni unchalik hushlamaydi;
rahbar-xodimlar uchun ochiq emas;
muammolarni eshitishni xohlamaydi, chunki 
uni hal qilish imkoni yo‘q.
Rahbarlar bunday holatlarga, albatta yo‘l 
qo‘ymasliklari kerak. Aksincha, ko‘plab mehnat 
nizolari yuzaga kelishi mumkin. Samarali 
kommunikatsiya - samarali menejmentning asosiy 
instrumentidir.
Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. 
Chunki inson resurslari boshqaruvi tobora 
innovatsion boshqaruv bilan kesishmoqda. 
Innovatsion imkoniyatlarning kuchli raqobati esa 
inson resurslarining sifati va malakasini o‘sish 
dinamikasini yuzaga keltiradi. Аyniqsa, ta’lim 
tizimida keskin rivojlanish bo‘layotgan bir davrda 
pedagoglarni zamonaviy usullar bilan boshqarish 
ta’limni rivojlantirishda juda muhim hisoblanadi.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
18 
ILG‘OR PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR 
VOSITASIDA TA’LIM SAMARADORLIGINI 
TA’MINLASH YUZASIDAN AMALIY 
TAJRIBALAR MOHIYATI
Annotatsiya: Ushbu maqolada ilg‘or pedagogik texnologiyalar vositasida ta’lim samaradorligini 
ta’minlash yuzasidan Farg‘ona, Andijon, Namangan viloyatlarining umumiy o‘rta ta’lim maktablardagi 
amaliy tajribalar va ularning natijalari haqida to‘liq ma’lumot berilgan.
Аннотация: В данной статье представлена подробная информация о практическом опыте 
и его результатах в общеобразовательных школах Ферганской, Андижанской, Наманганской 
областей с целью обеспечения эффективности образования с помощью передовых 
педагогических технологий.
Abstract: This article provides detailed information about practical experiences and their results 
in general secondary education schools in Fergana, Andijan, Namangan regions in order to ensure 
the effectiveness of education with the help of advanced pedagogical technologies.
Kalit so‘zlar: maktab, o‘qituvchi, ta’lim, malaka, tajriba, amaliyot, tahlil, pedagogik texnologiya, 
musiqa, madaniyat, an’ana, qo‘shiq, innovatsiya.
Ключевые слова: школа, учитель, образование, квалификация, опыт, практика, анализ, 
педагогическая технология, музыка, культура, традиция, песня, новаторство.
Keywords: school, teacher, education, qualification, experience, practice, analysis, pedagogical 
technology, music, culture, tradition, song, innovation.
Elmurod Maxmudjonovich Tajiboyev -
doktorant, Namangan davlat universiteti.
Respublikamizda bugungi kunda barcha 
fan va ta’lim sohalari qatori musiqa ta’limida 
ham zamonning ilg‘or pedagogik yutuqlarni, 
innovatsion texnologiyalarini fanga olib kirish, 
ta’lim sifat samaradorligini yuqori cho‘qqilarga 
ko‘tarish orqali o‘sib kelayotgan yosh avlodlarni 
komil inson etib tarbiyalashda o‘quvchi 
yoshlarlarning milliy va mumtoz musiqa tinglash 
ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish 
masalalari dolzarblik kasb etmoqda.
Shuningdek, yoshlarda milliy musiqaga 
bo‘lgan qiziqishlarini yanada oshirish maqsadida 
respublikamizdagi 
umumiy 
o‘rta 
ta’lim 
maktablarini milliy musiqa cholg‘u asboblari 
bilan bosqichma-bosqich ta’minlash hamda 
umumta’lim maktablarining bitiruvchilarini milliy 
musiqa cholg‘ularidan bittasida kuy ijro etish 
ko‘nikmalarini shakllantirish borasida tizimli 
ishlar amalga oshirish rejalashtirilgan
1
.
Tadqiqiy izlanish natijalarini aniqlash 
maqsadida tashkil etiladigan tajriba-sinov 
1 “Маданият ва санъат соҳасини янада ривожлантиришга доир қўшимча чора–тадбирлар тўғрисида” ПҚ–112. 2022.
2 Бегимкулов У.Ш. Педагогик таълимда замонавий ахборот технологияларини жорий этишнинг илмий–назарий асослари: монография. – Т.: “Фан”, 2007. –б. 14.
ishlari ma’lum va aniq maqsadga yo‘naltirilgan 
reja va dasturga asoslanishi ishlarni tizimli va 
aniq bo‘lishini ta’minlaydi
2
.Shunga ko‘ra biz 
ham umumta’lim maktablari o‘quvchilarida 
milliy 
musiqa 
tinglash 
ko‘nikmalarini 
rivojlantirish texnologiyasini tadbiq etishning 
ta’lim sifati va samaradorligini oshirishini 
isbotlash bo‘yicha tajriba-sinov ishlarini olib 
borishda o‘z dasturimizni ishlab chiqdik. Unda 
musiqa darslarini olib borish jarayonida ta’lim 
texnologiyalarini qo‘llash, o‘quvchilarni musiqiy-
nazariy savodi, qiziqish qobiliyatlarini, milliy 
musiqa tinglash ko‘nikmalarini rivojlantirish 
texnologiyasi bosqichlari, ularni o‘ziga xos 
xususiyatlari (har bir bosqichda amalga 
oshiriladigan vazifalar), shuningdek, ularning 
obyektiv shart-sharoitlari, statistik tahlilning 
o‘tkazilishi shartlari, baholash mezonlari 
kabilar e’tiborda tutildi. Tanlab olingan tajriba 
sinfi va nazorat sinflari o‘quvchilari kirish va 
chiqish so‘rovnomalari olindi. Olingan dastlabki 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

19 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
so‘rovnoma quyidagi savollardan tarkib topdi:
– musiqani idrok etish (janr, lad, o‘lchov, 
xarakter);
– musiqaga tavsif bera olish (ijro uslubi, 
g‘oyaviy-badiiy mazmuni);
– o‘rganilgan asarni mustaqil ijro etib 
berish;
– notani varaqdan o‘qish malakasi;
– cholg‘u sozlari haqida bilishi;
– xalq va zamonaviy musiqaning o‘ziga 
xos xususiyatlari uslublari haqida bilishi;
– musiqa terminlarini izohlay olishi
3
. 
Yuqorida berilgan savollarga Farg‘ona 
viloyati Toshloq tumani Hamrak 5-umumta’lim 
maktabi, Jorqishloq 14–umumta’lim maktabi, 
Marg‘ilon 
shahar 
2-ixtisoslashgan 
ta’lim 
muassasasi, Namangan viloyati Norin tumani 
39-sonli maktabida, Chust tumani 25–
umumta’lim maktabi, Andijon viloyati Andijon 
shahar 30-sonli maktabi, Asaka shahar 5 
umumta’lim maktabi, 15-umumta’lim maktabi 
5.6.7-sinflardan jami 703 nafar o‘quvchilarning 
munosabatlari tahlil etilib quyidagicha natijaga 
kelindi:
– tajriba va nazorat guruhlarida natijalarni 
hisoblashda qulay bo‘lishi uchun 100 ballik 
reyting tizimidan 5 ballik reyting baholashni 
ma’qul deb topdik;
– tajriba-sinov ishlari jarayonida 703 nafar 
o‘quvchilardan olingan so‘rovnoma, test, amaliy 
bilim, ko‘nikma va malakalar natijalari tahlil 
etilib, matematik – statistika metodi orqali “juda 
yaxshi”, “yaxshi”, “o‘rtacha”, “past” darajalariga 
ajratildi;
– 
tajriba-sinov 
ishlari, 
yuqorida 
ta’kidlanganidek, Namangan viloyati Farg‘ona 
viloyati, Andijon viloyati umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida olib borildi. Jumladan, Namangan 
viloyatidan 242 nafar, Farg‘ona viloyatidan 228 
nafar, Andijon viloyatidan 233 nafar, jami 703 
nafar o‘quvchi respondent sifatida qatnashdi. 
Tadqiqotning 
samaradorligini 
obyektiv 
baholash maqsadida nazorat sinfi uchun ham 
respondentlar tasodifiy tanlash yo‘li bilan jalb 
etildi.
Tаjribа-sinov ishlаridа ishtirok etgаn 
o‘quvchilаr soni (Viloyatlаr kesimidа)
3 Тайлаков Н.И. Электрон дарслик яратишга куйиладиган талаблар // “Халк таълими” журнали, 2005, 2-сон. – c. 17–20.
Umumta’lim maktablari o‘quvchilarida 
milliy musiqa tinglash ko‘nikmalarini rivojlantirish 
texnologiyasi bo‘yicha tajriba boshidagi natijalar
Tajriba sinov ishlar tahlili
Shundan so‘ng tajriba – sinov ishlarimizni 
olib borish uchun tanlangan tajriba guruhlarida 
(sinflarda) tajriba sinov ishlari uchun maqbul 
deb topilgan texnologiyalar asosida musiqa 
mashg‘ulotlarini olib borishga kirishdik. Eng 
avvalo, pedagogik texnologiyalar mohiyati, 
uning ta‘lim jarayoniga kirib kelishi, qo‘llanilishi 
haqida turkum suhbatlar o‘tkazdik. Shundan 
so‘ng 
musiqa 
tinglash, 
musiqaga 
xos 
harakatlar bajarish, musiqa savodi, qo‘shiq 
kuylash faoliyatlari uchun maxsus tanlangan 
texnologiyalarning qisqa variantlarini qo‘llagan 
holda o‘quvchilarning darsga faolligini, o‘zini 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
20 
erkin tutish, muloqotga kirishishlarining faol 
ishtirokchisiga (vazifa, topshiriqlarni bajarish) 
aylantirishga harakat qildik. O‘quvchilarga dars 
mavzulari bo‘yicha qo‘shimcha manbaalarni 
o‘qish, o‘z ustida ishlash, sinfdan tashqari 
mashg‘ulotlarga faol qatnashish tavsiya qilindi. 
O‘tilgan dars lar ishlanmalari avvalgi bobda 
keltirildi.
Bu o‘rinda musiqani diqqat bilan tinglash, 
turli savollarga javob berish, ijro etib ko‘rsatish, 
tahlil qilish kabi uslublardan o‘rinli foydalanildi.
Tadqiqot jarayonida o‘quvchilarni musiqa 
san’atiga qiziqishini kuchaytirish, darslarda faol 
ishtirokini ta’minlash va o‘z ustida ishlashlariga 
alohida ahamiyat berildi:
– 
qo‘llanilayotgan 
pedagogik 
texnologiyalarni qiziqarli, ixcham, bolalarni yosh 
va individual xususiyatlariga mosligiga e’tibor 
berildi;
– darslarda o‘quvchilarni kichik guruhlarga 
bo‘lib, musobaqa tarzida tashkil etishga intildik;
– ko‘proq “o‘yin” shaklidagi texnologiyalarga 
o‘rin berildi;
– kuy va qo‘shiq namunalarini tinglash, 
kuylashda uning milliy ijrochilik uslublariga 
amal qilish, qaysi mahalliy ijrochilik uslubiga 
tegishliligi, mualliflari, mohir ijrochilari haqida 
bilimlar nazarda tutildi;
– repertuarning rang – barangligi, nazariy 
ma’lumotlarni, amaliy vazifalarni bajarish bilan 
bog‘liq holda tushuntirish, ko‘rsatib berish kabilar 
diqqat markazimizda bo‘ldi;
– o‘quvchilarni maktabda o‘tadigan turli 
madaniy ommaviy tadbirlarga konsertlarga jalb 
qilishga harakat qilindi;
– ijro ustida ishlash. Milliy cholg‘u 
asboblarini ijro etishga qiziqtirish. Milliy musiqa 
tinglash va kuylashga o‘rgatildi;
– tadqiqot doirasida olib borilgan izlanishlar 
va amaliy tajribalar pedagaogik texnologiyalar 
vositasida tashkil etilgan darslarda o‘quvchilar 
ancha faol izlanuvchan va intiluvchan bo‘lib 
qolishlarini ko‘rsatdi. Chunki doimiy ravishdagi 
savol-javob, munozara, so‘rov, tahlillar, o‘qituvchi-
o‘quvchining erkin muloqoti va birgalikda ishlashi 
o‘z samarasini berishi tabiiy edi.
Tabiiyki, o‘quvchilar mazkur faoliyatning 
dastlabki davrida o‘z tushunchalarini ifoda etish, 
munosabat bildirish, o‘z qarashlarini himoya 
qilishga biroz qiynaldilar. Bu kamchiliklar hali 
mustaqil fikrlash tajribasining kamligi, nazariy 
bilimlarni amaliy jarayonda qo‘llay olmasligi, o‘z 
4 Гулбоев Т. Янги педагогик технологиялар ва уларни таълим жараёнига татбиқ этиш. – Навоий, 2001. – б. 15.
munosabatlarini to‘laqonli ayta olmasliklarining 
oqibatidir deyish mumkin.
Shunga qaramay olingan so‘rovnoma 
natijalarida qisman bo‘lsa-da ijobiy natijalarni qayd 
etaolganligimizdan xursand bo‘ldik. Musiqani 
idrok etish (janr, lad, o`lchov, xarakter) ning kirish 
savolnomasida ishtrok etgan o‘quvchilardan 
salbiy munosabat bildirganlarning 18 nafar 
ijobiy javob variantini tanlagan bo‘lsa, dastlabki 
so‘rovnomadan 9 nafar salbiy munosabatdan 
ijobiy munosabatga o‘tishgan. Shunda kirsh 
so‘rovida jami 189 nafaridan ishtirok etgan 
o‘quvchilar chiqish so‘rovida 207 nafarga 0 farq 
bilan natijaga erishildi.
O‘rganilgan asarni mustaqil ijro etib bera 
olasizmi? 207 nafar respondentdan umumy farq 
bilan 18 nafar ijobiy munonosabatga, 9 nafardan 
9 nafarga salbiy munosabatdan ijobiyga 
o‘zgartirdi.
Notani varaqdan o‘qish malakasi: 9 
nafardan 185 nafar ijobiy munosabatga, 55 
nafar salbiy munosabatdan ijobiyga o‘zgartirdi.
Cholg‘u so‘zlari haqida bilishi: 189 dan 
198 nafar ijoby munonosabatga, 9 nafar salbiy 
munosabatdan ijobiyga o‘zgartirdi.
Xalq va zamonaviy musiqaning o‘ziga xos 
xususiyatlari uslublari haqida bilishi: Yuqoridagi 
kabi 189 dan 198 nafar ijoby munonosabatga, 9 
nafar salbiy munosabatdan ijobiyga o‘zgartirdi.
Musiqa 
terminlarini 
izohlay 
olishi: 
162 nafardan 180 nafarga 18 nafar ijobiy 
munonosabatni, 9 nafar salbiy munosabatdan 
ijobiyga o‘zgartirdi.
Tajriba boshidagi va oxiridagi natijalar, 
ijobiy va salbiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi 
o‘zgarishlar umumlashtirilib tahlil qilindi va 
tajriba va nazorat guruhlaridagi o‘quvchilarning 
musiqiy – nazariy, amaliy ijrochilik bo‘yicha bilim, 
ko‘nikma va malakalaridagi o‘sish darajalari 
aniqlandi. Ushbu yakuniy darajalar shartli 
ravishda 4 guruhga ajratildi. Tajriba va nazorat 
guruhlarida natijalarni hisoblashda qulay bo‘lishi 
uchun 100 ballik reyting tizimidan 5 ballik reyting 
baholashni ma’qul deb topdik.
Bundan tashqari, biz ijobiy natija kuzatilgan 
holatda o‘quvchilarda ijtimoiy ko‘nikmalarni 
shakllantirish jarayoni kognitiv
4
(kognitiv–
motivatsion), faoliyatli, refleksiv–baholovchi 
va xulq–atvorga doir komponentlarning o‘zaro 
aloqadorlik darajasini tahlil etish orqali dalilning 
matematik nuqtai nazardan tasdiqlanishi yoki 
inkor etilishini aniqlashni ko‘zda tutdik.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

21 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Tajriba va nazorat sinflari ishtirokida 
o‘tkazilgan tadqiqot an’anaviy tarzda amalga 
oshirildi. Shuning uchun tadqiqotning diagnostik 
va yakuniy bosqichlarida o‘quvchilarda ijtimoiy 
ko‘nikmalarning shakllanganligini baholash 
uchun diagnostik vositalaridan foydalanish to‘liq 
bir–biriga mos keladi.
Tajriba–sinov 
ishlarini 
o‘tkazishning 
shakllantiruvchi 
bosqichida 
pedagoglar 
biz tomonimizdan ishlab chiqilgan trening 
mashg‘ulotlari dasturidan foydalanishdi. Nazorat 
sinflarida o‘quvchilarda ijtimoiy ko‘nikmalarni 
shakllantirish vazifasi an’anaviy tarzda yo‘lga 
qo‘yilgan o‘quv–tarbiya mazmuni, faoliyatni 
tashkil etish shakl va metodlari orqali amalga 
oshirildi.
2021-2022 o‘quv yilida tajriba–sinov 
ishlarini o‘tkazish orqali tadqiqot boshlandi. 
U muammoni aniqlash va tadqiqotning ishchi 
farazini shakllantirish imkonini berdi. Sayyor 
tajriba–sinov ishlari davomida o‘quvchilarda 
milliy musiqani idrok etish ko‘nikmalar 
komponentlarining tarkib topganlik darajasini 
aniqlash uchun zaruriy va yetarlicha baholovchi 
materiallarni shakllantirishga imkon beruvchi 
diagnostik metodikalar sinovdan o‘tkazildi. 
Shuningdek, “musiqa madaniyati” fanini o‘qitish 
orqali o‘quvchilarda milliy musiqani shakllantirish 
mazmuni, texnologiyasi, mexanizmi va tizimini 
ishlab chiqishga doir yondashuvlar sinovdan 
o‘tkazildi.
Ushbu ko‘rsatkichlar bajarilgan ilmiy – 
tadqiqot ishimizning yuqori samaradorlik kasb 
etganligini ko‘rsatadi. Olib borilgan kuzatishlar 
va o‘tkazilgan sinov natijalari o‘quvchilarda milliy 
musiqa tinglash ko‘nikmalarini rivojlantirish ilg‘or 
pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish 
bo‘yicha ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish 
imkonini berdi.
Tajriba jarayonida yig‘ilgan materiallari 
tahlil qilindi, umumlashtirildi, eksperiment 
natijalarini matematik va statistik metodlar 
yordamida qayta ishlandi, ijobiy natijalar o‘quv–
tarbiyaviy jarayonlarga kiritildi.
Sinov–tajriba ishlari nihoyasida ham 
tajriba ishlari olib borilgan sinf o‘quvchilarga, 
ham nazorat sinfiga anketa savollari bilan 
murojaat qilindi va o‘tgan dars davomida bu ikki 
xil turdagi sinf o‘quvchilarining idrokidagi bo‘lgan 
o‘zgarishlarni aniqlab oldik.
Tajriba–sinov ishlarining yakuniy bosqichi 
2022-yil 12-yanvardan 2022-yil 20-maygacha 
bo‘lgan oraliqda tashkil etildi.
Tajriba–sinov 
ishlarining 
ushbu 
bosqichida maqsad tanlab olingan mezonlar 
bo‘yicha nazorat va tajriba sinflarining natijalari 
qiyosiy tahlilini amalga oshirishdan iborat 
etib belgilandi. Ushbu maqsadga muvofiq biz 
quyidagi vazifalarni belgilab oldik:
– olingan natijalarga matematik va statistik 
ishlov berish;
– tajriba – sinov ishlari davomida olingan 
ushbu natijalarning qiyosiy diagnostikasini 
berish;
– olingan natijalarni grafik ko‘rinishida 
taqdim etish.
Shunga ko‘ra kuzatish ishlari Farg‘ona, 
Namangan va Andijon shahridagi umumta’lim 
maktablarida 2021–2022 o‘quv yilining III–
choragida o‘tkazildi. Avvalambor, umumiy 
o‘rta ta’lim maktablaridagi musiqa ta’limining 
pedagogik va metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘lga 
qo‘yilganligi, 
o‘qituvchining 
pedagogik 
texnologiyalarini qo‘llash bo‘yicha tajribasi, 
bu faoliyatga munosabatini aniqlashga to‘g‘ri 
keldi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, aksariyat 
musiqa o‘qituvchilarining musiqa o‘qitish 
metodikasi bo‘yicha, muvofiq tarzda pedogogik 
texnologiyalarni 
qo‘llash 
bo‘yicha 
bilim, 
malakaviy tayyorgarlik darajalari ancha past.
Bu 
ko‘rsatkichlarni 
o‘quvchilarning 
pedagogik texnologiyalar, musiqali o‘yinlar, 
ritmik–raqs harakatlarini darsda qo‘llashga 
munosabatlari bilimi haqidagi so‘rovlarimiz 
natijalari bilan taqqoslaganimizda bu holatda 
vaziyat biz kutganchalik emasligi ma’lum bo’ldi. 
Olingan natijalar tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, 
musiqa o‘qituvchilarini birinchi galda pedagogik 
faoliyatga texnologik tayyorlash zarur yoki 
ularni ushbu yo‘nalishda malaka oshirishlarini 
ta’minlash, qisqa kurslarda o‘qishlariga imkon 
yaratish lozim.
Umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchilarida 
milliy musiqa tinglash ko‘nikmalarini rivojlantirish 
texnologiyasi orqali ta’lim tizimining mazmuni, 
hozirgi darajasi ta’lim texnologiyalaridan talab 
darajasida foydalanish, ya’ni ta’lim – tarbiya 
jarayonini texnologik asosda tashkil etishga 
tayyorlashda yetarli imkoniyatlarga ega emas. 
Umumuta’lim maktablaridagi ta’lim – tarbiya 
jarayonini texnologik asosda tashkillashtirishda 
oliy o‘quv yurtlari bilan mustahkam va izchil 
aloqani yo‘lga qo‘yish zarur.
Shundan so‘ng umumta’lim maktablari 
o‘quvchilarida 
milliy 
musiqa 
tinglash 
ko‘nikmalarini rivojlantirish texnologiyasida 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
22 
texnologiyalashtirilgan 
ta’limni 
an’anaviy 
uslubdagi mashg’ulotlarga nisbatan afzallik 
jihatlarini aniqlash bo`yicha o`zimiz ishlab 
chiqqan dastur asosida tajriba-sinov ishlarini 
shakllantiruvchi bosqichidagi vazifalarni amalga 
oshirishga kirishdik. Bunda Farg‘ona, Namangan 
va Andijon shahridagi umumta’lim maktabining 
bir xil (7 – sinflar) sinflaridan ikkitadan (biri 
tajriba sinfi, biri nazorat sinfi) jami 2 ta sinf 
tanlab olindi.
Tadqiqot muammosi doirasida tashkil 
etilgan amaliy tajriba-sinov ishlari jarayonida 
umumta’lim maktablari o‘quvchilarida milliy 
musiqa tinglash ko‘nikmalarini rivojlantirish 
texnologiyasi orqali o‘quv mashg‘ulotlarini ilg‘or 
pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda 
tashkil etish (tajriba sinflarida), qo‘llanilayotgan 
texnologiyalarni o‘quv mashg‘ulotlari, mavzulari, 
mashg‘ulot vaqti, sinf o‘quvchilarining qiziqish 
va qobiliyatlari, mavjud shart-sharoitlarni 
hisobga olgan holda tashkil etish asosiy e’tiborni 
qaratdik.
Umumta’lim maktablari o‘quvchilarida 
milliy musiqa tinglash ko‘nikmalarini rivojlantirish 
texnologiyasi o‘quv mashg‘ulotlarining mazmuni, 
mohiyati va musiqiy faoliyatlarining o‘ziga xoslik 
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ularga 
mos texnologiya va pedagogik metodlardan o‘z 
o‘rnida foydalanildi. Interfaol metodlardan “Aqliy 
hujum”, “Klaster” (tarmoqlash), “Blits so‘rov”, 
“Piramida”, “Bumerang”, “Skarabey”, “Bahs-
munozara”
5
, “Doira stol atrofida”, “O‘yla, izla, 
top”, “Kuyni top”, “Men dirijyor”, “Quvnoqlar va 
zukkolar”, “Konsert dars”, “Viktorina darslari”, 
amaliy metodlardan “Savol-javob”, “suhbat”, 
“hikoya”, “tushuntirish”, “uqtirish” va ko‘rgazmali, 
texnik
6
vositalar yordamida namoyish qilish, 
ko‘rsatish kabi uslublarga keng o‘rin berildi.
Bahs – munozara, savol – javob, erkin 
muloqotga asoslangan, o‘quvchilarni darsda 
faol ishtirok etishga, erkin fikrlashga, turli 
xil harakatlarni bajarishga, o‘z munosabatini 
bildirishi, bahslashishga undovchi tadbirlar 
samarali va qiziqarli kechishi kuzatildi.
Tajriba – sinov ishlari jarayonida darslarni 
interfaol va o‘z o‘rnida amaliy (an’anaviy) 
metodlardan foydalanish darslarni samarali 
kechishiga olib kelishida obyektiv va subyektiv 
omillarni e’tiborga olinishi bu boradagi 
izlanishlarimizning eng muhim jihatlaridan 
ekanligi ma’lum bo‘ldi.
5 Саидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар. – Т.: “Молия”, 2003. – б. 25.
6 Абдуллаева Ш.А. Педагогика. - Т.: “Фан ва технологиялар”, 2013. – б. 67.
7 Ишмухамедов Р., Юлдашев М. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар. – Т.: “Нихол”, 2013. – б. 42.
Tajriba – sinov davrida o‘quvchilarni 
darslarga 
munosabati, 
mavzularni 
o`zlashtirishga 
intilishlari, 
o‘qituvchiga 
berayotgan savollari, o‘z ustida ishlashlari, 
berilgan topshiriqlarni mustaqil bajarishlari har 
bir sinfda bir xil bo‘lmasa-da ma’lum darajada 
yaqin ko‘rinishga olib keldi. Shu o‘rinda bir 
sinfdagi sifat o‘zgarishlari ayrim muddatda tez 
rivojlansa, ayrim muddatda sekinroq kechishi 
ham kuzatildi.
Bunda o‘quvchilarni mavzu bo‘yicha bilim, 
tushunchalarni, asarlarni tinglash, tahlil qilish, 
o‘rganish, kuylash, o‘z tushuncha va amaliy 
ijrolarini namoyon eta olishlariga e’tiborni 
kuchaytirish zarur. Bu ayniqsa, o‘quvchilarni 
maqsadni anglashga, shu maqsadni ta’lim 
jarayonida nechog‘li amalga oshganligini, 
ya’ni: mavzu doirasidagi bilimlarni nechog‘li 
o‘zlashtirilganligini anglash, o‘zi va o‘zgalar 
faoliyatiga baho bera olishga o‘rgatish muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot muammosi doirasidagi tajriba-
sinov ishlarimiz uch bosqichda amalga oshirildi:
– tayyorgarlik (tashkiliy) bosqich;
– ishlab chiqilgan metodikani amalga 
oshirish (amaliy) bosqichi;
– natijalarni umumlashtirish va tahlil qilish 
(yakunlovchi) bosqich
7
.
Ishlab chiqilgan dastur asosida musiqa 
darslarini o‘quvchilarida milliy musiqa tinglash 
ko‘nikmalarini rivojlantirish texnologiyasi orqali 
tashkil etish va o‘quvchilarning musiqiy – nazariy 
bilimlarini, musiqiy madaniyatini shakllanganlik 
darajasidagi o‘zgarishlarni aniqlashga kirishdik. 
Buning uchun tajriba boshida o‘quvchilarni 
musiqiy – nazariy bilimlari, musiqani idrok 
etish unga tavsif berish, baholash, tahlil qilish, 
ijro etish ko‘nikma va malakalarini aniqlab 
olish lozim topildi. Mazkur ko‘nikma malaka 
va amaliy ijrochilik bo‘yicha o‘quvchilarning 
musiqiy madaniyatini belgilovchi mezonlar 
ishlab chiqildi va dastlab, tanlab olingan tajriba 
va sinov guruhlarida (sinflarda) test sinovlari, 
amaliy so‘rov va o‘quvchilarni ijrochilik (kuylash) 
malakalarini aniqlovchi o‘ziga xos ijodiy–amaliy 
“sinov” lar o‘tkazildi.
Tаjribаning yakuniy qismidа stаtistik 
ko‘rsаtkichlаr tаhlilini аmаlgа oshirish dаvomidа 
oldindаn belgilаngаn mezonlаr bo‘yichа аdаbiy 
tа’lim jаrаyonidа fаnlаrаro integrаtsiyasidаn 
foydаlаnishning ilmiy–metodik аsoslаri bo‘yichа 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

23 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
OMMAVIY OCHIQ ONLAYN KURSLAR 
TA’LIM SIFATINI OSHIRISH VOSITASI
Azzam Eshpo‘latovich Begbo‘tayev -
PhD, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Gulnigor Oybekovna Davronova -
magistrant, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotasiya: Maqolada oliy ta’lim sifatini uzluksiz ta’minlashda zamonaviy axborot – 
kommunikatsiya texnologiyalari negizida yaratilgan ommaviy ochiq onlayn kurslardan foydalanish 
haqida fikr yuritilgan. Bu sohadagi ilmiy tadqiqotlar o‘rganilib, xorijdagi mavjud onlayn kurslarning 
faoliyatlari tahlil qilingan hamda muammo va kamchiliklar aniqlangan. Tadqiqotlar asosida ommaviy 
ochiq onlayn kurslardan foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqish bo‘yicha tavsiyalar berilgan.
Аннотация: В стате рассматривается исползование массовые открытые онлайн-курсы, 
созданных на основе современных информационно-коммуникационных технологий, 
для непрерывного обеспечения качества высшего образования. Были изучены научные 
исследования в этой области, проанализирована деятелност существующих онлайн-
курсов за рубежом, выявлены проблемы и недостатки. На основе исследования были даны 
рекомендации по развитию механизмов исползования массовых открытых онлайн-курсов.
Abstract: The article discusses the use of Massive Open Online Courses created on the basis of 
modern information and communication technologies to continuously ensure the quality of higher 
education. Scientific research in this field was studied, activities of existing online courses abroad were 
analyzed, and problems and shortcomings were identified. Based on the research, recommendations 
were made for the development of mechanisms for the use of Massive Open Online Courses.
Kalit so‘zlar: ommaviy ochiq onlayn kurs, onlayn ta’lim, m-learning, mobil texnologiyalar, mobil 
aralash ta’lim.
Ключевые слова: массовые открытые онлайн-курсы, онлайн-обучение, мобилное 
обучение, мобилные технологии, мобилное смешанное обучение.
Keywords: massive Open Online Courses, online education, m-learning, mobile technologies, 
mobile blended learning.
Jahonda 
xalqaro 
tashkilotlar 
(YUNESKO, YUNISEF, BMT) va rivojlangan 
davlatlar (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, 
Rossiya va boshqalar) tomonidan qabul 
qilingan 2030-yilgacha belgilangan xalqaro 
ta’lim konsepsiyasida
1
ta’limning jamiyat 
taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi 
kuchi va barqaror rivojlanish maqsadlariga 
yetkazuvchi muhim omil ekanligi ta’kidlanib, 
sifatli ta’lim berish uchun virtual ta’lim 
texnologiyalari, ommaviy ochiq onlayn 
kurslar, mobil ta’lim texnologiyalari, ta’limni 
boshqarish tizimlari hamda elektron ta’lim 
modellaridan samarali foydalanish tavsiya 
etilgan.
Shu nuqtayi nazardan mamlakatimizda 
ham keyingi yillarda ta’lim tizimini tubdan 
1 Incheon Dekloratsiyasi /Ta’lim-2030.(Incheon Declaration / Education 2030: Towards inclusive and equitable quality education and lifelong learning for all. –p.6-7) http://unesdoc.unesco.
org/images/0023/002338/ 233813m.pdf
isloh qilish va takomillashtirish bo‘yicha 
qator amaliy ishlar qilinmoqda. Jumladan, 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2022-yil 28-yanvardagi PF60-son “2022-2026 
yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning 
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” Farmoni va 
2018-yil 5-iyundagi PQ-3775-son «Oliy ta’lim 
muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va 
ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan 
keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini 
ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida»gi Qarorida ushbu 
sohaning rivojlanishi uchun reja va 
strategiyalar belgilab berilgan. 
Ta’lim tizimini isloh qilishning muhim 
yo‘nalishlaridan biri axborot - kommunikatsiya 
texnologiyalari bilan o‘quv jarayonini tizimli 
o‘qitish sаmаrаdorligi dаrаjаsini аniqlаshgа 
qаrаtilgаn sаvolnomа nаtijаlаri hisobgа olindi. 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
24 
integratsiyalash hisoblanadi. Bunda o‘quv 
jarayonini tashkil etish va uning mazmunini 
tubdan yangilash, axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari 
muhitida 
o‘qituvchining 
pedagogik faoliyati va talabaning ta’lim olish 
jarayonini tashkil etish strategik masala 
sifatida namoyon bo‘ladi.
Jahonda 
bugungi 
kunda 
keng 
qo‘llanilayotgan ta’lim texnologiyalaridan biri 
— bu ommaviy ochiq onlayn kurslar bo‘lib, uni 
mamlakatimizda oliy ta’lim sifatini uzluksiz 
ta’minlash masalasining yechimi sifatida 
oliy ta’limga joriy etish maqsadga muvofiq 
bo‘ladi deb hisoblaymiz. 
Ommaviy ochiq onlayn kurslar butun 
dunyo bo‘ylab talabalar uchun qulay va arzon 
masofaviy ta’lim imkoniyatlarini taqdim 
etadi. Garvard universiteti va Massachusets 
texnologiya instituti kabi xorijiy oliy ta’lim 
muassasalari turli mavzularda va turli 
ta’lim darajalardagi onlayn kurslarni taklif 
qilib, bunda muayyan mavzuni chuqurroq 
o‘rganish uchun bitta kurs yoki ta’lim sohasi 
bo‘yicha bilim olish uchun bir qator kurslarni 
o‘rganish mumkin bo‘ladi. 
Hozirda o‘z faoliyatini yo‘lga qo‘ygan 
bunday ommaviy ochiq onlayn kurslarga 
Canvas Network, Cognitive Class, Coursera, 
edX, FutureLearn, Kadenze, Khan Academy, 
Udacity, Udemy va boshqa platformalarni 
misol keltirish mumkin. O‘z navbatida bu 
loyiha iqtisodiy jihatdan arzon va samarali 
vosita ekanligi o‘z tasdig‘ini topmoqda. 
Yuqoridagilardan 
kelib 
chiqib 
aytish 
mumkinki, xorijda oliy ta’lim muassasalari 
rahbariyatlari kelajakdagi byudjet manfaati 
uchun onlayn kurslar yaratish bo‘yicha 
loyihalarni ishlab chiqishga katta mablag‘lar 
sarflashmoqda. 
Bu 
borada 
mamlakatimizda 
UNESCOning O‘zbekistondagi vakolatxonasi 
Birlashgan 
Qirolligining 
O‘zbekiston 
elchixonasi hamkorligidagi Media va axborot 
savodxonligi loyihasi doirasida Respublika 
bo‘ylab O‘MKHT tizimi o‘qituvchilarining 
mavzu 
doirasida 
bilimlarini 
oshirish 
maqsadida 2017-yilda seminar-treninglar 
olib borildi. Buning natijasida 350 dan ortiq 
o‘qituvchilar Media va axborot savodxonligi 
bo‘yicha o‘z bilimlarini mustahkamlashdilar. 
Loyiha davomi sifatida Media va axborot 
savodxonligi bo‘yicha ushbu mooc.edu.uz. - 
Ommaviy Onlayn Ochiq Kurslar Oliy va O‘rta 
Maxsus Ta‘lim Vazirligi qoshidagi Elektron 
2 N.I.Sagidullayev. PHP dasturlash tilini o‘qitishda ommaviy ochiq onlayn kurslar tahlili. Iqtisodiyotning tarmoqlarini innovatsion rivojlanishida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining 
ahamiyati. Respublika ilmiy-texnik anjumanining ma’ruzalar to‘plami.Toshkent. 2019-yil. 388 –b.
3 T.E.Delov, Sh.Sh.Farxodov. «O‘quv jarayonida axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning dolzarb muammolari» mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi 
materiallari to‘plami. 2019-yil 17-18 may. Guliston – 2019
Ta’lim Markazi hamkorligida tashkil etildi
2
. 
Xorij va respublikamizdagi ilmiy 
tadqiqotlarning manbalarida bayon etilgan 
natijalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ommaviy 
ochiq onlayn kurslar ta’limdagi nisabatan 
yangi yo‘nalish hisoblanib, uslubiyatchi 
olimlar tomonidan tadqiq etishga yetarlicha 
e’tibor qaratilmagan va kam o‘rganilgan. 
Sohaga 
oid 
muammolarning 
ayrim 
nazariy hamda tadbiqiy jihatlarini xorijda 
J.Rodriguez, E.Pierson, F.Jara, O.I.Handarini, 
S.S.Wulandari, A.S.Syarifudin, K.W.Chan, 
M.H.Cheng, 
A.D.Miller, 
E.M.Ramirez, 
D.F.Donnelly; vatanimizda esa V.S.Xamidov, 
T.E.Delov, Sh.Sh.Farxodov, N.I.Sagidullayev, 
A.Z.Karimov va boshqalar tomonidan tadqiq 
etilgan.
Ommaviy 
ochiq 
onlayn 
kurslar 
internetdan – ochiq foydalana olishda 
tinglovchilarning 
yirik 
masshtabli 
interaxborot-kommunikatsiya texnologiyalari 
ishtirokiga tuzilgan kurslardan iborat. 
«Ommaviy ochiq kurs» atamasi fanga ilmiy 
tadqiqotchilar Brayan Aleksandr va Deyv 
Kormening «Connectivism & Connective 
knowledge» kursi ustida olib borilgan ishlari 
natijasida kiritilgan. 
Mamlakatimiz ilmiy tadqiqotchilari 
T.E.Delov va Sh.Sh.Farxodovlar OOOK 
tushunchasini 
quyidagicha 
ta’riflaydi: 
Ommaviy ochiq onlayn kurslar (inglizchada 
MOOK) atamasi to‘rtta tushunchalardan 
iborat
3
- Massive (ommaviy) – kursda dunyo 
bo‘yicha ishtirokchilarning katta miqdori 
o‘qilishini bildiradi; 
- Open (ochiq) – har bir kurs bepul 
hisoblanib insonlar istalgan vaqtda kursga 
ulanishi mumkin; 
- Onlain (onlayn) – barcha kurslardan 
Internet tarmog‘ida ochiq foydalana oladi. 
Kursda ta’limning asinxron metodidan 
foydalanish mumkin, bunda o‘qish uchun 
barcha mas’uliyat tinglovchilar zimmasida 
bo‘ladi va ta’limning sinxron metodida o‘qish 
jarayoni o‘qituvchi bilan real vaqt rejimida 
amalga oshiriladi; 
- Course (kurs) – har bir kurs har bir 
ishtirokchiga moslashtirilgan holda o‘z 
qoidalariga, tuzilmasiga va maqsadiga ega 
bo‘ladi.
Tadqiqotimiz davomida “onlayn ta’lim” 
tushunchasiga aniqlik kiritish maqsadida 
bir qator manbalar o‘rganildi. Jumladan, 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

25 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
O.I.Handarini 
va 
S.S.Wulandarilarning 
ta’kidlashicha: onlayn ta’lim - bu talabalarga 
bilim berish Internetdan uzatish vositasi 
sifatida 
foydalangan 
holda 
amalga 
oshiriladigan ta’limdir
4
. 
A.S.Syarifudinning 
ta’rifiga 
ko‘ra 
“onlayn ta’lim — bu yuzma-yuz amalga 
oshirilmaydigan o‘quv jarayoni bo‘lib, unda 
elektron ommaviy axborot vositalari sifatida 
Internet tarmog‘ida virtual texnologiyadan 
foydalaniladi”
5
uchun 
Covid-19 
pandemiyasida talabalarga material yetkazib 
berish uchun asosiy yechim bo‘la oldi. 
Onlayn ta’limda o‘qitish va o‘rganish 
tushunchalarini 
miqdoriy 
va 
sifat 
toifalariga ajratamiz. Miqdoriy konsepsiya 
o‘zlashtirilgan va qayta ishlab chiqarilgan 
bilimlar hajmini bildiradi, shuningdek, ta’lim 
oluvchiga yo‘naltirilgan o‘qitish deb ham 
ataladi. Bunday yondashuv o‘qituvchining 
fikriga va ta’lim oluvchilar o‘qitilayotgan 
materialni qanchalik yaxshi o‘zlashtirganini 
baholashga qaratilgan. Kurs tavsiflari 
asosan ma’ruzalarda o‘tiladigan kurs 
mazmuniga taalluqlidir. O‘qituvchi bilim 
uzatuvchi, ta’lim oluvchi esa bilim oluvchi 
sifatida qabul qilinadi. Bundan farqli o‘laroq, 
sifat tushunchasi o‘rganishga konstruktiv 
muloqot va ta’lim oluvchiga yo‘naltirilgan 
o‘qitish bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlarni 
chuqur tushunishni anglatadi. Konstruktiv 
muloqotda 
ta’lim 
ishtirokchilarining 
izlanish, hamkorlik va tanqidiy fikrlash 
bilan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan o‘quv 
kontekstini yaratish orqali o‘rganishni 
ehtiyojlariga ko‘proq moslashtiradi
6
.
A.D.Miller 
va 
boshqalarning 
ta’kidlashicha: kuchli ta’sir tuyg‘usiga ega 
bo‘lgan o‘qituvchilar yangi g‘oyalarga ko‘proq 
moyil va o‘z talabalarining ehtiyojlarini 
yaxshiroq qondirish uchun yangi usullar 
bilan amaliy tajriba o‘tkazishga tayyor 
hisoblanadi. 
O‘qituvchilar 
faoliyatining 
yuqori samaradorligi ta’lim oluvchilarga 
ko‘proq ijodiy yondashuvi va faol bo‘lishga 
undaydi hamda ijobiy auditoriya muhitini 
shakllantirishga imkon beradi, bu esa o‘z 
navbatida bu o‘qituvchi taqdim etadigan 
4 Handarini, O. I., & Wulandari, S. S. (2020). Pembelajaran Daring Sebagai Upaya Study From Home (SFH) Selama Pandemi Covid 19 [Online Learning as a Study From Home Effort]. Jurnal 
Pendidikan Administrasi Perkantoran (JPAP), 8(3), 496–503.
5 Syarifudin, A. S. (2020). Impelemenasi Pembelajaran Daring untuk Meningkatkan Mutu Pendidikan Sebagai Dampak Diterapkannya Social Distancing [Implementation Online Learning to 
Improve the Quality of Education As a Result of the Implementation of Social Distancing]. Jurnal Pendidikan Bahasa Dan Sastra Indonesia Metalingua, 5(1), 31–34.
6 Cheng, M. H., Chan, K. W., Tang, S. Y. F., & Cheng, A. Y. N. (2009). Pre-service teacher education students' epistemological beliefs and their conceptions of teaching. Teaching and Teacher 
Education, 25, 319e327
7 Miller, A. D., Ramirez, E. M., & Murdock, T. B. (2017). The influence of teachers' self-efficacy on perceptions: Perceived teacher competence and respect and student effort and achievement. 
Teaching and Teacher Education, 64, 260e269.
8 Vanderlinde, R., & van Braak, J. (2010). The e-capacity of primary schools: Development of a conceptual model and scale construction from a school improvement perspective. Computers 
& Education, 55, 541e553.
9 Rodríguez J., Light D. and Pierson E. (2014). “Khan Academy en Aulas Chilenas: Innovar en la enseñanza e incrementar la participación de los estudiantes en matemática”, 
Recuperado. 
o‘quv muhiti turiga ham ta’sir qiladi
7
.
R.Vanderlinde va Van Braak ta’lim 
muassasalarida axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan 
foydalanishga 
ta’sir 
etuvchi omillarni tadqiq etganlar. Ular 
o‘z 
tadqiqotida 
ta’lim 
maqsadlarida 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini 
integratsiyalashning murakkab jarayonini 
o‘rganish uchun konseptual asosni taqdim 
etganlar va o‘qituvchilarning ulardan 
samarali foydalanishining muhim sharti 
sifatida boshqa o‘zgaruvchilar qatorida 
o‘qituvchilarning axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari 
kompetensiyasini 
ham 
ko‘rsatganlar. Ta’kidlash kerakki, aniqlangan 
faoliyat konstruktiv ta’lim kontekstida 
belgilanmagan va ular fanni o‘qitish bilan 
bog‘liq emas
8
.
Zamonaviy ta’limning eng katta 
imkoniyatlaridan biri bu ularni o‘rganish va 
baholash jarayonlarida mobil qurilmalardan 
foydalanishdir. Mobil texnologiyalar keng 
rivojlanib, ko‘pchilik insonlar hayotining 
ajralmas qismiga aylanganligi sababli, 
uzluksiz ta’lim tizimida integrativ yondashuv 
asosida chuqurlashtirilgan onlayn ta’limni 
mobilli o‘qitish yordamida tashkil etish 
yanada yuksak samaralar berishi mumkin. 
Texnologiya bizga kerakli vaqtda sifatli 
ma’lumotlarga kirish imkoniyatini beradi, bu 
vaziyatda o‘qituvchilar Ochiq ta’lim resurslari 
va mobil qurilmalardan o‘qitish va baholash 
jarayonida foydalanishni birlashtiradigan 
aralash 
ta’lim 
strategiyalarini 
ishlab 
chiqishlari kerak. 
So‘nggi 
paytlarda 
texnologiyadan 
o‘qitish vositasi sifatida foydalanishni taklif 
etadigan ko‘pgina tadqiqotlar mavjud. 
J.Rodriguez va E.Pierson kabi mualliflar 
Chili maktablari sinflarida o‘quvchilarning 
matematikaga 
ishtirokini 
kuchaytirish 
uchun bugungi kunda ta’limda innovatsiya 
sifatida qaralayotgan ommaviy ochiq onlayn 
kurslardan biri - Xon Akademiyasidan ochiq 
ta’lim resursi sifatida foydalanishni taqdim 
etadilar
9
. 
Respublikamiz tadqiqotchilaridan N.I. 
Sagidullayev o‘z maqolasida jahonda mavjud 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
26 
ommaviy ochiq onlayn kurslarni tahlil qilar 
ekan: “Ba‘zi platformalarda o‘z mazmuni yo‘q 
(ta‘lim materiallari), lekin ularni dunyodagi 
yetakchi universitetlardan qabul qilishadi. 
Olingan o‘quv materiallari o‘quvchilar uchun 
o‘z platformalarida qulay, tizimli tarzda 
joylashtiriladi” deb fikr bildirib o‘tadi
10
.
Tadqiqotchi olim F.Jara o‘rta axborot-
kommunikatsiya 
texnologiyalari 
talab 
darajasida matematikani o‘rganish uchun 
o‘qitish strategiyasi sifatida mobil qurilmalar 
integratsiyasini taklif qiladi. Texnologik 
yutuqlar 
subyektning 
o‘z 
muhitining 
moddiyligi bilan o‘zaro ta’sir qilish tajribasini 
o‘zgartiradi, 
gnoseologik 
bilimlarni 
rivojlantirishda 
yangi 
paradigmalarni 
yaratishni rag‘batlantiradi. Ijtimoiy o‘zaro 
ta’sirning dinamikasi va tuzilmalarida chuqur 
o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi, ularning 
kognitiv rivojlanish jarayonlariga ijobiy ta’sir 
qiladi hamda shaxslarni shakllantiradi
11
.
Tadqiqotchilarning fikr-mulohazalarini 
umumlashtirgan holda mushohada yuritib, 
mavjud onlayn kurslarning faoliyatini tahlil 
qilar ekanmiz quyidagicha muammo va 
kamchiliklar mavjudligini aniqladik:
ommaviy ochiq onlayn kurslar taqdim 
etayotgan imkoniyatlar haqida kam sonli 
talabalar xabardor;
resurslarning 
yetarli 
darajada 
ta’minlanmaganligi, ya’ni rivojlanayotgan 
mamlakatlarning potensial tinglovchilari 
uchun kompyuter va doimiy ishonchli 
Internet aloqasi kabi onlayn o‘zaro ta’sir 
uchun elementar bo‘lgan texnik resurslarga 
muhtoj;
onlayn ta’lim platformalarining tobora 
kuchayib borayotgan siyosati sharoitida 
talabalar sertifikat olishda (Coursera, edX 
platformalarida), butun kursga yoki alohida 
elementlarga kirishda o‘zlarining shaxsini 
tekshirish uchun moliyaviy resurslarga 
muhtoj (Coursera, FutureLearn);
ommaviy ochiq onlayn kurslarda o‘qitish 
bo‘yicha kompyuter savodxonligi, xalqaro 
aloqa tillarini, asosan ingliz tilini bilishiga oid 
bilim va ko‘nikmalari darajasining pastligi;
aralash tuzilmaga ega bo‘lgan kurslarni 
tashkil qilish va sifatini baholash uchun 
yagona standart loyihaning mavjud emasligi; 
ochiq kurslarni o‘quv jarayoniga 
integratsiya qilinishining iqtisodiy va ta’limiy 
ta’sirining noaniqligi; 
onlayn kurslarni ayrim pedagog - 
10 N.I. Sagidullaev. PHP dasturlash tilini o ‘qitishda ommaviy ochiq onlayn kurslar tahlili. Iqtisodiyotning tarmoqlarini innovatsion rivojlanishida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining 
ahamiyati. Respublika ilmiy-texnik anjumanining ma’ruzalar to‘plami.Toshkent. 2019-yil. 389–b.
11 Jara F. (2016). “La Integración de los dispositivos móviles. Una estrategia didáctica para el estudio de las matemáticas en el nivel medio superior: Avances en Matemática Educativa”, 
Tecnología y matemáticas, Vol. 1, No. 1, pp. 3–7.
o‘qituvchilarning o‘quv dasturi sifatida 
ishlatishga qiziqishlari mavjud emasligi; 
ochiq kurslarni tanlash, qulay muddatli 
o‘quv dasturini shakllantirish, shuningdek, 
o‘zlashtirish natijalarini aniq qayta hisoblash 
mezonlarining ishlab chiqilmaganligi. 
Bu kamchiliklar esa oliy ta’lim sifatini 
ta’minlash maqsadida tashkil etiladigan 
akademik jarayonlarda ommaviy ochiq onlayn 
kurslardan 
foydalanish 
mexanizmlarini 
ishlab chiqish masalasida quyidagilarni 
bajarish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi: 
ommaviy ochiq onlayn kurslardan 
foydalanish bo‘yicha xorijiy tajribalar tahlili 
asosida iqtisodiy samaradorlikka erishish 
usullarini aniqlash; 
ta’lim muassasasi ehtiyojlari va 
muammolari auditini o‘tkazish, ularni 
ommaviy ochiq onlayn kurslarni yaratish va 
foydalanish loyihasi yordamida hal qilish 
imkoniyatlarini baholash;
ishga tushirilgan loyihaning baholash 
ko‘rsatkichlari va mezonlarini aniqlash;
fanlar kesimida talabalar mustaqil 
ta’limini 
tashkillashtirish 
jarayonlarini 
umumiy tahlil qilish; 
talabalarning mavjud materiallarga 
bo‘lgan ehtiyojlarini baholash; 
me’yoriy-huquqiy 
va 
qonunchilik 
hujjatlari asosida mualliflik huquqlarining 
ta’minlanishiga erishish;
materiallarni 
ishlab 
chiqish 
va 
yangilashda universal (yoki inklyuziv) 
pedagogik loyihalash tamoyillariga rioya 
qilish;
aholining keng toifalarini onlayn ta’lim 
olish imkoniyatlari to‘g‘risida xabardor qilish;
onlayn 
ta’limni 
rivojlantirish 
strategiyasini ishlab chiqish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
Ommaviy ochiq onlayn kurslarni 
yaratish bosqichlariga mos komponentlar 
1-rasmda keltirilgan.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

27 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
TALABALARDA PEDAGOGIK 
HURFIKRLILIKNI RIVOJLANTIRISHNING 
IJTIMOIY-PEDAGOGIK JIHATLARI
Dilshod Raxmatovich Yunusov -
katta o‘qituvchi, PhD Jizzax davlat pedagogika universiteti 
Xaqnazar Hushmirzayevich Xamzayev -
katta o‘qituvchi, PhD Jizzax davlat pedagogika universiteti 
Annotatsiya: Ushbu maqolada bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik hurfikrlilikka oid bilim, 
ko‘nikma va malakalarini aniqlash va bu sohadagi kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirish 
bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri ekanligi yoritib berilgan.
Аннотация: В данной статъе разъясняется, что выявление знаний, умений и навыков 
будущих учителей в отношении педагогического бихевиоризма и формирование и развитие 
их компетенций в этой области является одним из актуалных вопросов сегодняшнего дня.
Abstract: This article clarifies that the identification of knowledge, skills and abilities of 
future teachers regarding pedagogical behaviorism and the formation and development of their 
competencies in this area is one of the urgent issues of today. 
Kalit so‘zlar: hurfikrlilik, bilim, ko‘nikma, malaka, o‘quv dasturlari, o‘quv rejalari, buyuk siymolar, 
qadamjolar, ijtimoiy faollik, turizm, ekskursavodlik, Vatanga sadoqatlilik. 
Ключевые слова: предубеждение, знания, навыки, квалификация, учебные программы, 
учебные планы, великие фигуры, ступенки, социалная активност, туризм, экскурсоводство, 
преданност Родине.
Keywords: sufficiency, knowledge, skills, qualifications, training programs, training plans, great 
figures, pheasants, social activity, tourism, excursion, loyalty to the motherland.
Bugungi kunda globallashuv jarayoni 
talablariga mos ijtimoiy-siyosiy faol avlodni 
tarbiyalash masalasi davlat siyosatining ustuvor 
vazifalaridan biri sanaladi. Ushbu vazifalar 
O‘zbekiston Respublikasining me’yoriy hujjatlarida 
— «jismonan sog‘lom, ruhan va aqlan rivojlangan, 
mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy 
hayotiy nuqtayi nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, 
demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va 
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida 
ularning ijtimoiy faolligini oshirish» sifatida 
belgilab qo‘yilgan
1
. Shu ma’noda bo‘lajak 
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar Strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-son Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi 
qonun hujjatlari to‘plami. 2017-yil 7-fevral, 6-son, 70-modda.
o‘qituvchilarning pedagogik hurfikrlilikka oid bilim, 
ko‘nikma va malakalarini aniqlash va bu sohadagi 
kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirish 
bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri 
hisoblanadi. Ta’lim tizimidagi uning ahamiyati 
quyidagilarda o‘z aksini topadi:
- o‘quv dasturlarini, o‘quv rejalarini yangilash;
- ta’lim jarayonini AKT lar bilan boyitish;
- o‘qituvchi obro‘sini yanada oshirish;
- ta’lim muassasalarining yangi imidjini 
yaratish;
- ta’lim muassasalariga mustaqillik berish;
1-rasm. Ommaviy ochiq onlayn kurslarni 
yaratish bosqichlariga mos komponentlar
Xulosa qilib aytganda, fan-texnikaning 
jadal 
sur’atlar 
bilan 
taraqqiyotini, 
raqamli iqtisodiyotning ijtimoiy hayotga 
ta’sirini e’tiborga olgan holda, oliy ta’lim 
muassasalarda ommaviy ochiq onlayn 
kurslarni o‘quv jarayonlariga tadbiq etilishi 
ta’lim tizimida ijobiy o‘zgarishlar hamda 
iqtisodiy 
samaradorlikga 
erishishiga 
olib keladi. O‘z navbatida, bu ta’limning 
uzluksizligi 
va 
amaliy 
yo‘nalganligi, 
ta’lim oluvchilarning ijodiy qobiliyatlarini 
rivojlantirish, kasbiy kompetensiyalarini 
shakllantirishda axborot–kommunikatsiya 
texnologiyalari negizida yaratilgan zamonaviy 
elektron o‘qitish vositalaridan foydalanish 
mexanizmlarini takomillashtirishni taqozo 
etadi.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
28 
- ilm-fanni rivojlantirish;
- maktabni ta’limning keyingi bosqichlari 
bilan bog‘lash;
Bugungi kunda globallashuv, integratsiya 
jarayonida barcha sohalarda shiddat bilan 
kechayotgan taraqqiyot insoniyatning ijtimoiy 
faolligini taqozo etadi. Bu o‘rinda talabalar 
o‘rtasida hurfikrlilikni tarbiyalashga alohida e’tibor 
berish davr talabidir. Bu borada talabalarning 
iqtidori, iste’dodi, qobiliyati, intellektual salohiyati, 
kreativ va sog‘lom tafakkurini jamiyat talablariga 
mos rivojlantirishda ota-bobolar tomonidan 
shaklantirilgan milliy-ma’naviy qadriyatlardan 
foydalanish ijobiy samara beradi
2
. Chunki, juda 
qadimdan ota-bobolarimiz yoshlar tarbiyasiga 
jiddiy yondashib, ularni barkamol shaxs sifatida 
rivojlantirishga bor kuchini safarbar qilishgan. 
Insoniyat o‘z ongini boshqara oladigan 
kundan boshlab jamiyatda va tabiatda bo‘layotgan 
voqea va hodisalar nima sababdan sodir 
bo‘layapti degan savol ularda paydo bo‘lganligi 
ilk hurfikrlilikdan dalolat beradi. Savolga javob 
izlashdan asnosida o‘zlarining ehtiyojlarini 
qaysidir ma’noda qondirishga harakat qilishgan. 
Bunga olovning kashf qilinishi, oziq-ovqatlarni 
pishirib yeyishining tarixini, issiqdan va sovuqdan 
saqlanish vositalarining kashf qilinishi hamda 
mehnat qurollarining yaratilishini misol tariqasida 
keltirib o‘tishimiz mumkin
3
. 
Agarda insoniyat tarixining ilk bosqichlarida 
hurfikrlilik bo‘lmaganda odamlar shaxs sifatida 
shakllanmasdan biologik mavjudot sifatida 
yashab qolgan bo‘lar edi. Demak, bugungi kunda 
ham odamlar ijtimoiy muhitda shakllanib barkamol 
shaxs sifatida mustaqil fikrga ega bo‘lishga 
intilishlari o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan.
Bo‘lajak 
o‘qituvchilarda 
pedagogik 
hurfikrlilikni rivojlantirishning asosiy omillaridan 
biri, shubhasiz, bu ijtimoiy asoslarga tayanishdir. 
Bu qanaqa asos, uning mazmun-mohiyati nima 
bilan bog‘liqligini anglashimiz uchun biz bir necha 
lug‘atlarga murojaat qildik. Masalan, “O‘zbek 
tilining izohli lug‘ati”da ijtimoiy so‘zining ma’nosi 
quyidagicha berilgan. Ijtimoiy - jamoa, jamiyatga 
oid. 1.Inson va jamiyat hayotiga oid
4
.
Yuqoridagi ta’rifdan kelib chiqadigan 
bo‘lsak, jamoa, ijtimoiy taraqqiyot, ijtimoiy 
ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlar orqali 
biz yoshlarni hurfikrlilikka yo‘naltirish ishlarini 
olib borishimiz maqsadga muvofiqdir. Demak, 
biz jamoaning o‘ziga to‘xtab o‘tish orqali yoshlar 
o‘rtasida hurfikrlilikni shakllantirishda jamoaning 
o‘ziga xos funksiyalariga to‘xtalamiz. Bular: 
moslashuvchanlik, 
maqsadlilik, 
kengashlilik, 
barqarorlik, ijtimoiylik, integrativlik, tarbiyalovchilik 
kabilar. 
Demak, talabalarda pedagogik hurfikrlilikni 
rivojlantirishda 
pedagogik 
jamoaning 
o‘rni 
haqida ma’lumotlar berilishi va manbalar bilan 
2 Локк Д. Писъмо о веротерпимости // Английское свободомислие: Д.Локк, Д.Толанд, А.Коллинз / Отв. ред. Б.В.Мееровский. – М.: 1981.
3 Nishonova 3.T. Mustaqil ijodiy fikrlash. - T.: Fan, 2003
4 O‘zbek tilining izohli lug‘ati 2 tom.
5 O‘zbek tilining izohli lug‘ati 2 tom.
6 Konoplyov N.S. Istoriya svobodomisliya. Irkutsk 2016 g.
qurollantirilishi shart ekan. Chunki pedagogik 
hurfikrlilikni rivojlantirishda pedagogik jamoaning 
o‘ziga xos ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi 
vazifalari mavjud. Bular:
- Talabalarni ta’limga moslashtirish,
- Ta’lim-tarbiyaga oid manbalar Nishonova 
3.T. Mustaqil ijodiy fikrlash. - T.: Fan, 2003 bilan 
qurollantirish,
- Pedagogik-psixologik yordam berish,
- Pedagogik-psixologik ta’sir etish.
Manbalardan bizga ma’lumki, insoniyatning 
rivojlanish tarixida ma’naviy yuksalishning ham 
o‘rni kattadir. Albatta, buning asosida ham 
insonlarning hurfikrlashlari yotadi. Insoniyat 
tarixida ilk hurfikrlilik ijobiy natijalarni bergan. Shu 
sababdan ham bunga asos bo‘luvchi manbada 
afsonalar, xalq og‘zaki ijodi (folklor) janri orqali 
ko‘tarilgan fikrlar diqqatga sazovordir. U xayolot, 
uydirma va to‘qimadan iborat bo‘lsa-da, so‘zlovchi 
va tinglovchi tomonidan haqiqatdek tasavvur 
etiladi, hatto bo‘lib o‘tgan davri, makoni ham 
ko‘rsatiladi. Afsonalar og‘izdan-og‘izga, eldan-elga 
o‘tib kelgan ifoda usulida bayon etilgan. Afsonalar 
og‘zaki hikoyat bo‘lib, u xayoliy obraz yoki tasavvur 
asosiga quriladi, hikoya qiluvchilar va tinglovchilar 
tomonidan qachonlardir shunday bo‘lgandek 
qabul qilinadi. Rivoyatdan farqli o‘laroq afsonalar 
zaminida, albatta, mo‘jiza, sehr-jodu bo‘ladi. 
Ko‘chma ma’noda afsonalar - uydirma, yolg‘on, 
aqlga to‘g‘ri kelmaydigan gap, deb e’tirof etiladi
5
.
Afsonalar odamlarni erkin fikrlashga 
undaganligi va tarbiyaviy ahamiyatga egaligini 
inobatga olib, quyidagi ketma-ketlikda o‘rganish 
maqsadga muvofiq.
1. 
Olam haqidagi afsonalar;
2. Toponimik afsonalar;
3. Elatlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq 
bo‘lgan afsonalar;
4. Hayvonot dunyosi bilan bog‘liq afsonalar;
5. Tabiatdagi voqea, hodisalar bilan bog‘liq 
afsonalar;
6. Tarixiy shaxslar bilan bog‘liq afsonalar;
7. Din bilan bog‘liq afsonalar;
8. Shoir va yozuvchilarning asarlarida 
afsonalarning o‘rni.
Shu bilan bir qatorda biz bo‘lajak o‘qituvchilarda 
pedagogik hurfikrlilikning ko‘nikma va malakalarini 
shakllantirishda yurtimizda olib borilayotgan tub 
islohotlarning barchasi inson omiliga, uning qadr-
qimmatiga, manfaatiga qaratilganligi borasidagi 
amaliy ishlarga e’tibor qaratishni e’tirof etamiz
6
. 
Bunda, birinchidan, yurtimizda buyuk siymolar 
qo‘nim topgan qadamjolarni obod qilish va 
ularning faoliyatini yoshlar ongiga singdirish 
masalasi bo‘yicha aniq rejalar tuziladi; ikkinchidan, 
millatlararo totuvlikni yo‘lga qo‘yish masalasi 
bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va ularning yoshlar 
tarbiyasiga ta’siri to‘g‘risida fikrlar almashinishi 
yo‘lga qo‘yiladi; uchinchidan, ta’lim sohasini tubdan 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

29 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
isloh qilish bo‘yicha olib borilayotgan ishlarga 
o‘zimizning hissamiz qay darajada bo‘lishi kerakligi 
va bu jarayonda faol ishtirok etish masalasi 
doimiy ravishda ishimizda yetakchilik qiladi; 
to‘rtinchidan, yoshlarning ijtimoiy faolligi orqali 
har bir hududning zamonaviy ma’naviy qiyofasini 
yaratish va u orqali turizmni yanada rivojlantirish 
masalasida bo‘lajak o‘qituvchilarga ekskursavodlik 
ilmi berib boriladi; beshinchidan, yurtda barqaror 
tinchlikni saqlab turish uchun yoshlarni Vatanga 
sadoqatlilik ruhida tarbiyalash borasida hamkorlik 
pedagogikasi yo‘lga qo‘yiladi; oltinchidan, Vatanni 
dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatoriga olib 
chiqishda biz bo‘lajak o‘qituvchilarning vazifalari 
nimalarda o‘z aksini topishi borasida pedagogik 
hurfikrlilik qarashlari shakllantiriladi. Bu jarayonda 
talabalar o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan «Yoshlar 
ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo‘sh 
vaqtlarini mazmunli tashkil etish bo‘yicha 5 ta 
muhim tashabbus»ni hamda «Yangi O‘zbekiston 
- yangicha dunyoqarash» shiorlarining mohiyatini 
tushunish va amalga oshirish jarayonlarida 
pedagogik hurfikrlilikni shakllantirishda nimalarga 
e’tibor qaratish kerakligi tushuntiriladi.
Bo‘lajak 
o‘qituvchilarning 
pedagogik 
hurfikrligini shakllantirish va rivojlantirishda 
O‘zbekiston Respublikasining 5 ta muhim 
tashabbusi doirasida amalga oshirilgan ishlarning 
ham o‘rni beqiyos. Bu borada bo‘lajak o‘qituvchilarni 
talabalar tomonidan tashkillashtirilgan hisobot 
konsertlariga olib borish, hamda ijro etilgan kuy, 
qo‘shiq, ashula va raqs san’atida nimalar ifoda 
etilganligi, kuy, qo‘shiqlar kimlar tomonidan 
bastalanganligini 
so‘ng 
muhokama 
qilish, 
san’at va muhandislik grafikasi yo‘nalishida 
tashkillashtirilgan ko‘rgazmaga olib borish, 
rassomlarning hayoti va ijodi bilan tanishish bilan 
bir qatorda uning hurfikrlilikka oid g‘oyalarini 
asarlaridagi aksini tushunishdan iborat. 
Bundan 
tashqari 
talabalar 
teatrda 
qo‘yiladigan spektakllarga olib boriladi va undagi 
asosiy g‘oyalarni guruhlar kesimida muhokama 
qilish ham ta’lim oluvchilarning hurfikrlilik 
dunyoqarashini shakllantirish uchun asos bo‘ladi. 
Jumladan, «Jannatga yo‘l», «Vatan bolasi» 
(Talabalar teatri) kabi asarlarni ko‘rish va ularning 
tahlili jarayonlarida talabalar bilan ochiq badiiy 
muloqotni yo‘lga qo‘yish natijasida ta’lim-tarbiyaga 
oid fikrlar tahlil qilinadi.
Talabalarni xalq amaliy san’ati bilan yaqindan 
tanishtirish masalasida yurtimiz hududidan 
mezolit, neolit davriga taaluqli sopol idishlar, 3 
ming yillik oxiri 2 ming yillikka oid jez davri quyma 
7 O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi. T.: Davlat ilmiy nashriyoti. 1 tom. 800 bet
badiiy buyumlari, ilk o‘rta asr (V-VIII asrlar) amaliy 
bezak san’ati ganch o‘ymakorligi (Samarqand, 
Varaxsha) va yog‘och o‘ymakorligi (Surxondaryo 
viloyati)da, VI-X asrlardan shisha idishlar ko‘plab 
ishlanganligi o‘sha davr ilg‘or fikrlar natijasi 
hisoblanishi talabalarga tushuntirilib boriladi
7
.
Bo‘lajak 
o‘qituvchilarning 
pedagogik 
hurfikrliligini rivojlantirishda ikkinchi tashabbus 
bo‘yicha talabalar o‘rtasida shaxmat-shashka, 
yugurish, arqon tortish, milliy sport turlariga jalb 
qilish, talaba qizlar o‘rtasida volleybol, futbol 
musobaqalari o‘tkazish maqsadga muvofiq.
Uchinchi tashabbus bo‘yicha talabalar 
o‘rtasida kompyuter texnologiyalari savodxonligi 
bo‘yicha bilimlar kechasini tashkillashtirish, 
kompyuter 
texnologiyalari 
mutaxassislari 
bilan 
uchrashuvlarni 
o‘tkazish, 
talabalarga 
dasturlashtirish metodikasi bo‘yicha trening 
o‘tkazishni tashkillashtirish, fakultetda internetdan 
foydalanish bo‘yicha mahorat darslari o‘tkazish, 
to‘rtinchi tashabbus bo‘yicha talabalarning 
ma’naviyatini yuksaltirish maqsadida kitobxonlik 
kechalari o‘tkazish kabi ishlarni amalga oshirish 
ijobiy natijalar beradi. Unda amalga oshirilgan 
ishlar orqali talabalarni ta'lim-tarbiya jarayoni 
bilan bog‘liq bo‘lgan innovatsion g‘oyalarga 
o‘rgatib boriladi, pedagogik hurfikrlilik madaniyati 
shakllantiriladi.
Bo‘lajak 
o‘qituvchilarning 
pedagogik 
hurfikrliligini rivojlantirishda beshinchi tashabbus 
bo‘yicha talaba qizlarni ish bilan ta’minlash 
o‘z xohish va istaklarini inobatga olgan holda 
tadbirkorlik ilmi bilan tikuvchi-bichuvchilikka, 
pazandalikka bo‘lgan qiziqishini inobatga olgan 
holda shu yo‘nalishlarning mohirlari bilan hamkorlik 
yo‘lga qo‘yilishi mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, bo‘lajak 
o‘qituvchilarning 
pedagogik 
hurfikrlilikka 
oid bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, 
kompetentsiyalarini shakllantirish va rivojlantirish 
ularning ongi va qalbiga qadimdan ota-bobolarimiz 
tomonidan 
shakllantirilgan 
hurfikrlilikni 
rivojlantirish 
masalasida 
tanlab 
olingan 
texnologiyadan foydalanishning mazmuni va 
metodlarini bosqichma-bosqich yoritish maqsad 
qilib olingan.
Bunda ta’lim-tarbiya jarayonlarida an’anaviy 
bilim olish tizimi va an'anaviy fikrlash doirasidan 
noan’anaviy bilim olishga ishtiyoq va noan'anaviy 
ilg‘or fikrlash ishtiyoqining amalda samarali 
qo‘llanilishi natijasidagi rivojlanishi ekanligini 
ko‘rsatib o‘tdi. Bu esa bugungi kunning dolzarb 
masalalaridan biri ekanligi bilan asoslanailadi.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
30 
INNOVATSION YONDASHUV ASOSIDA 
YUQORI SINF O‘QUVCHILARINI 
JAHOLATGA QARSHI MA’RIFAT RUHIDA 
TARBIYALASHNING SHAKL VA VOSITALARI
Mamadoli Ruzimurodovich Isaqulov -
katta o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada jaholat va ma’rifat tushunchalari mazmuni, mohiyati ochib 
berilgan hamda uni yuqori sinf o‘quvchilarini jaholatga qarshi ma’rifat ruhida tarbiyalashning shakl 
va vositalari to‘g‘risida fikr yuritilgan.
Аннотация: В данной статъе раскрываются содержание и сущност понятий невежество 
и просвещение, обсуждаются формы и средства воспитания старшеклассников в духе 
просвещения против невежества.
Abstract: This article reveals the content and essence of the concepts of ignorance and 
enlightenment, discusses the forms and means of educating high school students in the spirit of 
enlightenment against ignorance.
Kalit so‘zlar: ma’rifat, jaholat, tarbiya, shakl, vosita, texnologiya, ma’naviy-ma’rifiy hordiq. 
Ключевые слова: просвещение, невежество, образование, форма, средства, технология, 
духовно-познавателная рекреация.
Keywords: enlightenment, ignorance, education, form, means, technology, spiritual and 
cognitive recreation
Bugungi kunda dunyo miqyosida 
yoshl
arni ma’rifat ruhida tarbiyalashning 
nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etish global 
muammolaridan biri sanaladi. Shu ma’noda 
rivojlangan davlatlarning ilmiy tadqiqot 
mussasalarida o‘quvchilarning jaholatga 
qarshi ma’rifatga oid dunyoqarashlarini 
shakllantirish borasida zamonaviy o‘qitish 
usullarini erkin tanlash, tarbiya mashqlaridan 
va multimediyali tarbiya dasturlaridan 
foydalanishning ta’minotini takomillashtirish 
bilan bir qatorda amaliyotga tadbiq qilishning 
o‘quv-metodik ta’minotini ishlab chiqish, 
ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni o‘tkazishda 
muvofiqlarini tanlash bo‘yicha tizimli ishlar 
olib borilmoqda. 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
yoshlarga oid davlat siyosatini 2025-yilga 
rivojlantirish konsepsiyasi (keyingi o‘rinlarda 
- konsepsiya) O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasi, “Yoshlarga oid davlat 
siyosati to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining Farmonlari 
va qarorlari, 2030-yilgacha mo‘ljallangan 
“Yoshlar strategiyasi”, Yoshlar manfaatlari 
1 https://lex.uz/docs/5234746 Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 18 январдаги 23-сон қарори
bo‘yicha butunjahon harakatlar dasturi, 
2020-yil dekabr oyida tashkil etilgan 
“O‘zbekiston yoshlari” forumida hamda 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
2020-yil 29-dekabrdagi Oliy majlisga 
Murojatnomasida yoshlarga oid davlat 
siyosatini yangi bosqichga olib chiqish 
bo‘yicha belgilangan vazifalar asosida ishlab 
chiqilgan
1
bo‘lib aynan yoshlar faoliyatiga 
yo‘naltirilganligi bilan ahamiyatlidir. 
Bu borada mamlakatimizda ham 
yuqori sinf o‘quvchilarini jaholatga qarshi 
ma’rifat ruhida tarbiyalashning samarali 
usullaridan foydalanish bilan bir qatorda 
xorijiy tajribalarni qo‘llash asosida ularda 
jaholatga qarshi ma’rifat kompetensiyasini 
shakllantirishning nafaqat me’yoriy asoslari 
balki moddiy texnika bazasi ham yaratildi. Bu 
borada jaholatga qarshi ma’rifat g‘oyalariga 
oid bilimlarni takomillashtirish, jaholat 
va ma’rifat bilan bog‘liq tushunchalarni 
o‘quvchilar ongiga singdirish maqsadga 
muvofiq. Bunda Sharq allomalarining 
jaholatga qarshi ma’rifat g‘oyalaridan 
foydalanish, dars jarayonlarida o‘quvchilarga 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

31 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
o‘rganish mumkin bo‘lgan materiallarni 
tanlash asosida amalga oshiriladi, ammo 
u faqat bilishga emas, balki borliqni 
o‘zlashtirishga ham yo‘naltirilgan bo‘lishi 
kerak. 
Shuningdek, adabiyot, tarix, tarbiya 
darslarida buyuk allomalarning jaholatga 
qarshi ma’rifat g‘oyalaridan foydalanishda 
umumta’lim maktab o‘qituvchilari ta’lim 
tarbiyaning zamonaviy shakl, metod va 
vositalarini qo‘llash jarayonlarida namoyon 
bo‘ladi. 
Darhaqiqat, buyuk siymolarning ilmiy-
adabiy meroslarini o‘rganish va ularda 
yoritilgan jaholatga qarshi ma’rifat g‘oyalari 
borasidagi qarashlari asosida o‘quvchilarga 
shu g‘oyalarga taaluqli bilimlarini boyitish 
orqali 
ta’lim-tarbiya 
samaradorligiga 
erishish 
ijtimoiy-pedagogik 
zaruratdir. 
Bunday obyektiv zaruriyat negizida yuqori 
sinf o‘quvchilariga dars va darsdan tashqari 
sharoitlarda berilayotgan jaholatga qarshi 
ma’rifat g‘oyalariga oid bilim, ko‘nikma va 
malakalar yotadi. Ma’rifatga oid ilmiy-nazariy 
va amaliy tushunchalarni berishda oldingi 
bosqichlarda olgan bilimlari muhimligi bilan 
alohida ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarni 
jaholatga 
qarshi 
ma’rifatga oid bilimlar va g‘oyalar mazmuni 
bilan 
qurollantirishning 
pedagogik-
psixologik vazifasi samarali shakl, metod 
va vositalarni aniqlash hisoblanadi. Shu 
jihatdan o‘quvchilarni shu g‘oyaga mos tarzda 
tarbiyalashga oid «Jaholatga qarshi ma’rifat 
dam (pauza)» deb nomlangan bilimlarni 
berish shakli va usulidan foydalanish taklifini 
ilgari surgan holda uning samarali ekanligini 
alohida qayd etib o‘tish mumkin.
Bu borada «Ma’naviy-ma’rifiy hordiq» 
texnologiyasi sinf-dars, leksiya-seminar, 
sinfdan tashqari, frontal dars shakllari 
o‘quvchilarga jaholatga qarshi ma’rifat 
g‘oyasini targ‘ib qila oladigan filmlardan 
foydalanish pedagogik-psixologik jihatdan 
olib qaralganda bugungi kunda o‘ta muhim 
va samarali hisoblanadi. 
2 Юсупов Э. Инсон камолoтининг маънавий асослари. – Т.: «Университет», 1998. – 184 б
1-rasm. 
Ma’naviy-ma’rifiy 
hordiq 
texnologiyasi asosidagi dars
Berilgan imkoniyat o‘quvchilarning 
vaqtini qiziqarli o‘tkazish va hordiq olishga 
yo‘naltirilgandek tuyulsa-da, aslida bu vaqt 
ichida ular juda katta hajmdagi ma’naviy 
ma’lumotlarga ega bo‘lish imkoniyati 
yaratiladi. 
O‘tmishda 
yashab 
ijod 
etgan 
allomalarimiz Farg‘oniy, Xorazmiy, Farobiy, 
Ibn Sino, Ulug‘bek, Buxoriy, Termiziy, 
Marg‘iloniy, 
Moturudiy, 
Zamaxshariy 
va boshqalar nafaqat ilm cho‘qqilarini 
egallabgina qolmay, ma’rifatni ham keng 
targ‘ib etganlar, o‘rgatganlar, shogirdlar 
tarbiyalaganlar
2
. 
Bu borada Turkiston ma’rifatchilik 
maktabi boy o‘tmish va ulkan merosga 
ega. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar 
Qori Abdurashidxon o‘g‘li, Ashurali Zohiriy, 
Saidrasul Saidaziziy, Is’hoqxon Ibrat, 
Ahmad Donish va boshqalar mamlakatni, 
xalqni milliy zulm va ma’rifiy qoloqlikdan 
xalos etishning yagona yo‘li ma’rifatda deb 
bilganlar. Ma’rifatparvarlik harakatining 
yorqin siymolaridan biri Abdulla Avloniyning 
«Ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari, 
najotidir» - degan g‘oyasi ma’rifatparvarlik 
harakatining dasturini tashkil etadi. 
Jaholatga qarshi ma’rifat ruhida 
tarbiyalashning dunyoviy ildizlari siyosiy, 
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy munosabatlar 
majmuidan 
iborat. 
Insoniyat 
asrlar 
mobaynida bosqichma-bosqich dunyoviylik 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
32 
sari intilib keldi. «Dunyoviylik-dahriylik emas» 
degan tamoyil asosida dunyo rivojlanadi, 
ya’ni dinning jamiyat hayotida tutgan 
o‘rni va ahamiyatini aslo inkor etmaydi. 
Yunon faylasufi Geraklit o‘zining Sharqda 
o‘tgan g‘oyaviy ustozlarini, «Avesto»dek 
muqaddas kitobda bitilgan falsafiy fikrlarni 
nazarda tutib, yurtimizga «falsafiy tafakkur 
beshigi» deb ta’rif bergan edi. Keltirilgan 
ma’lumotlarimizning 
asosi 
sifatida 
o‘quvchilarni jaholatga qarshi ma’rifat ruhida 
tarbiyalashning ma’rifiy asoslarini ushbu 
rasmda berishni lozim topdik.
(2-rasm)
2-rasm. Jaholatga qarshi ma’rifat ruhida 
tarbiyalashning ma’rifiy asoslari
Bundan 
tashqari 
yuqori 
sinf 
o‘quvchilariga jaholatga qarshi ma’rifat 
g‘oyasini singdirib borishda darsliklardagi 
ko‘rsatilgan mavzularga qo‘shimcha ravishda 
ma’lumotlarning 
berilishi 
o‘quvchilarning 
fanni chuqur o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini 
oshiradi. Masalan, XIX asrning oxiri — XX 
3 Ниёзов Г, Ахмедова M; Педагогика тарихидан семинар машғулотлари: Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Н.Ношир, 2011. – 140 бет
4 Ҳошимов К ва бошқалар. Педагогика тарихи. Т.: Ўзбекистон миллий кутубхонаси. 2005 304 бет
asr boshida Ahmad Donish, Berdaq, Feruz, 
Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Bayoniy, Avaz O‘tar 
kabi olim, shoirlar o‘z davrining muhim 
masalalarini ko‘tarib chiqdilar va xalqni ilm-
fan, ma’rifatni egallashga undadilar. Behbudiy, 
Abdulla Avloniy, Fitrat, Ayniy, Hamza kabilar 
jadidchilik g‘oyalarini olg‘a surishlari asnosida 
Turkistonning o‘z rivojlanish yo‘lini targ‘ib 
etganlar
3
. 
Ma’rifatparvar 
Munavvarqori 
Abdurashidxonov 
bir 
qancha 
darslik 
muallifidir. Uning «Adibi avval» (1907), «Adib 
us-soniy» (1907), «Usuli hisob», «Tarixi qavm 
turk», «Tajvid» (1911), «Havoyiji diniya», «Tarixi 
anbiyo», «Tarixi islomiya» (1912), «Er yuzi» 
(1916—17), 4 qismdan iborat «O‘zbekcha 
til saboqligi» (Shorasul Zunnun va Qayum 
Ramazon bilan birga, 1925-26, 4-qismi 
musodara qilingan) darsliklari bir necha marta 
chop etilgan. 1914-yilda taraqqiyparvar o‘zbek 
shoirlarining she’rlarini jamlab, «Sabzavor» 
nomi bilan nashr etgan, Abdulla Avloniyning 
«Birinchi muallim»i (1911) 4 marta, «Alifbedan 
so‘nggi o‘quv kitobi», «Ikkinchi muallim» (1912) 
3 marta qayta nashr etilgan. Axloqiy-didaktik 
mazmundagi «Turkiy Guliston yoxud axloq», 
Fitratning «Sayyoh hindi» («Hind sayyohining 
qissasi»)
4
nasriy asarlardagi ma’lumotlar berib 
borilishi ta’lim sifatini yaxshilashga xizmat 
qiladi.
Yuqori 
sinflarda 
o‘quv 
dasturida 
belgilangan 
mavzular 
hamda 
sharq 
mutafakkirlarining ma’rifatga oid qarashlariga 
alohida e’tibor qaratilib, ularning o‘quvchilarda 
jaholatga qarshi ma’rifat g‘oyalariga oid 
bilimlarni 
shakllantirish 
imkoniyatlari 
aniqlandi. Quyida ana shunday mavzulardan 
ayrimlari bo‘yicha maxsus darslarning tashkil 
etilishi haqida so‘z yuritiladi. 
7 – sinf adabiyot darsliklaridagi mavzular: 
Badiiy so‘z qudrati 
«Kitob varaqlari ichida yashayotgan 
qahramonlarning holatiga befarq bo‘lmaydigan 
odam o‘zining atrofidagi tirik kishilarning 
quvonch-u g‘amlariga ham loqayd qarab 
tura olmaydi. Nima uchun badiiy asarlardagi 
qahramonlarning tuyg‘u-kechinmalari bizga 
o‘tadi, «yuqadi».
Rauf Parfi «Tong otmoqda...» deb 
nomlangan she’ridan bir parcha:
Tong otmoqda. Tong o‘qlar otar,
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

33 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Tong otmoqda, Quyosh – zambarak.
Yaralangan yer shari yotar
Boshlarida yashil chambarak.
Quyoshning zambarak bo‘lib, «o‘qlar» 
(nurlar) otishi, o‘sha o‘qlardan Yerning 
yaralanishi va bu yaralanish tufayli o‘lim emas, 
balki boshida «yashil chambarak», ya’ni hayot 
paydo bo‘lishi juda ham o‘ziga xos, ta’sirchan 
ifodalangan.
«Cho‘lponning 
«Buzilgan 
o‘lkaga» 
she’ridan olingan quyidagi parchada:
Ko‘m-ko‘k, go‘zal o‘tloqlaring bosilg‘on,
Ustlarida na poda bor, na yilqi. 
Podachilar qaysi dorga osilg‘on?
Ot kishnashi, qo‘y ma’rashi o‘rniga 
Oh, yig‘i. Bu nega?!
5
Hamza Hakimzoda Niyoziy faoliyati. 
U boshlang‘ich sinflar uchun «Yengil 
adabiyot», «Qiroat kitobi» darsliklarni yaratgan. 
«Vatan», «O‘qi», «Ilm ista», «Kitob», «Qalam» 
kabi she’rlari . 
Adabiyot tarbiya vositasi bo‘limida 
o‘quvchilarga o‘zlari o‘qib chiqqan badiiy 
adabiyotlarda jaholat mavzusi yoritilganligi va 
bolalarni o‘qimishli qilishga qaratilgan voqea 
va hodisalarning g‘oyalari so‘raladi. 
Saida Zunnunova faoliyatida «Yangi 
she’rlar» 
«Gullar 
vodiysi», 
«Qizlarjon», 
«She’rlar», «Bir yil o‘ylari», «Nilufar» kabi 
to‘plamlar. «Sodiq va Anor», «Xayrixon», 
«Surat bilan suhbat», «Qo‘shnilarim» singari 
dostonlari, Saida Zunnunova hayoti va ijodiga 
bag‘ishlangan video dars.
Shuhrat ijodi. «Mardlik afsonasi». 
Rasul Hamzatov ijodi. «Tog‘ qo‘shig‘i», 
«Mening qalbim tog‘larda», «Tog‘ qizi», 
«Dog‘istonim», «Yuksak yulduzlar», «Tug‘ilgan 
kunim», «Tog‘likning vatani», «Ovuldan xat» 
singari kitoblari, poemalari shoirni dunyoga 
tanitdi. 
Cho‘lpon ijodida «Go‘zal», «Xalq», 
«Binafsha», «Buzilgan O‘lkaga» kabi she’rlari. 
Cho‘lponning she’ri ham bolsheviklar 
qirg‘ini, sho‘ro mustamlakachilari tomonidan 
o‘lkamizning 
vayronaga, 
o‘lik 
xonaga 
aylantirilgani haqida. Lekin bunda bironta 
raqam, bironta ism, nasab, nom keltirilmaydi. 
Vayron qilingan shaharlar, egasiz qishloqlar 
sanalmaydi. Shunday bo‘lsa ham o‘quvchi 
qalbida bosqinchiga nisbatan nafrat uyg‘onadi, 
u millatimiz boshiga ko‘p balolar keltirgan 
5 Yo‘ldoshev Q., Qosimov B., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik-majmua. Qayta ishlangan 4-nashri / – T.: «Sharq», 2017. 3 - бет.
yovuzlardan g‘azablanadi, o‘tmishga beparvo 
qaramaydi».
Yuqorida qayd etilgan barcha mavzular 
doirasida darsni tashkil etishda o‘quv materiali 
mazmuniga 
Sharq 
mutafakkirlarining 
qarashlari singdiriladi:
Hadisshunos olimlardan: Imom al-
Buxoriy, Xo‘ja Baxouddin Naqshband, At-
Termiziy, Ahmad Yassaviy, Abu Mansur al-
Moturudiy, Zamaxshariy, Yusuf Hamadoniy, 
Najmiddin Kubro. 
Qomusiy olimlardan: al-Xorazmiy, al-
Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Mirzo 
Ulug‘bek, Ali Qushchi. 
Yozuvchi va shoirlardan: Alisher Navoiy, 
Aburahmon Jomiy, Bobur, Lutfiy, Sakkokiy, 
Boborahim Mashrab, Abdulla Oripov, Hamid 
Olimjon, Zulfiya, Saida Zunnunova, Said 
Ahmad, Muhammad Yusuf.
Davlat arboblaridan: Amir Temur, Mirzo 
Ulug‘bek, Husayn Boyqaro, Islom Karimov, 
Shavkat Mirziyoyev. 
Jadidchilardan: 
Munavvar 
qori 
(Abdurashidxonov), 
Abdulla 
Avloniy, 
Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Mahmudxo‘ja 
Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Hamza, 
Saidrasul Saidazizov kabi bir qancha ulug‘ 
allomalarimizdan qolgan boy ma’naviy 
meroslarga murojaat qilinib borildi. Ularning 
jaholatga qarshi-ma’rifatga oid qarashlarning 
keltirilishi o‘quvchilarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Bu 
kabi 
topshiriqlarni 
bajarishda 
o‘quvchilar bilan suhbat tashkil etilib, unda 
o‘quvchilar jaholat, johillik, xudbinlik, qoloqlik, 
ma’rifat, ilm, ziyo kabi tushunchalarni tahlil 
qilib ularga shu mavzularga mos ijod qilishlari 
topshirig‘i berilib boriladi. 
Suhbat so‘ngida o‘qituvchi o‘quvchilarga 
agar har bir o‘quvchi ilmli bo‘lsa, uning 
dunyoqarashi keng bo‘ladi, yurtimiz yanada 
gullab-yashnashida o‘z hissasini qo‘sha 
olishi istiqbolli misollarda ko‘rsatilib beriladi. 
Jumladan: «Bahor kunlaridan birida keksa 
dehqon dalaga yong‘oq ko‘chati ekayotgan 
vaqtda podsho yo‘ldan o‘tayotgan ekan. Shoh 
keksa choldan qanaqa ko‘chat ekayotganini 
so‘rabdi. Keksa dehqon yong‘oq ko‘chati 
ekanini aytibdi, shunda podshoh «Eh, shoir, 
bu daraxtingiz qachon mevaga kiradi-yu, Siz 
uni qachon yeysiz?», - debdi. Shunda keksa 
dehqon «Ko‘chatni o‘zim uchun emas, o‘zgalar 
uchun ekyapman. Hosilini men yemasam, 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
34 
kelajak avlod yeydi»– deb javob beribdi. 
Shunda podshoh bu javobga qoyil qolib, keksa 
dehqonga in’om (mukofot) beribdi. Shunda 
shoir «Ko‘rdingizmi, shohim, men ekkan ko‘chat 
bir kunda hosil berdi» - degan ekan. 
Yuqori sinf o‘quvchilarini jaholatga 
qarshi ma’rifat ruhida tarbiyalash jarayonida 
zamonaviy 
o‘qitish 
texnologiyalaridan 
ham unumli foydalaniladi. Quyida shunday 
texnologiyalardan 
BBB 
texnologiyasidan 
foydalanishni ko‘rib o‘tamiz.
O‘qituvchi o‘quvchilarga jaholatga va 
ma’rifatga taalluqli tushunchalarni berib, ularga 
mos ko‘rsatuvlar, kliplar, badiiy filmlar hamda 
ijtimoiy tarmoqlarda berilayotgan ma’lumotlar 
katta ekranga olib chiqiladi va ko‘rsatiladi. 
O‘quvchilar jaholat va ma’rifat haqida qanday 
ma’lumotlarga egaliklari aniqlanib boriladi va 
ma’lumotlar o‘quvchilar daftarida chizilgan 
chizmaning birinchi qismiga yoziladi. Bu BBB 
texnologiyaning («Bilaman») qismiga yozib 
qo‘yiladi. Asosiy tomoni shundan iboratki, 
bunda har bir o‘quvchining faol ishtiroki 
ta’minlanib boriladi. Toki o‘quvchilar samaraga 
erishmaguncha o‘qituvchi o‘quvchilar bilan 
ishlaydi.
Ikkinchi bosqichning xususiyati shundan 
iboratki, o‘quvchilar yangi mavzu bo‘yicha 
yangi ma’lumotlarga ega bo‘lish istaklarini 
bildirishi kerak bo‘ladi. Bu istaklar, bildirilgan 
fikrlar ikkinchi ustun («Bilishni xohlayman»)ga
yoziladi.
Uchinchi bosqichda o‘quvchilar darslik 
bilan ishlaydi. Bunda o‘quvchilar, masalan, 
Cho‘lponning «Go‘zal», «Xalq», «Binafsha», 
«Buzilgan O‘lkaga» she’rlarini o‘rganadilar. 
O‘quvchilar matn bilan ishlash jarayonida 
jaholatga qarshi-ma’rifat g‘oyasi qanday aks 
etganligini tahlil qiladi, o‘qituvchi yordamida 
yangi ma’lumotlarga ega bo‘ladi, uni 
texnologiyaning uchinchi qismi («Bilib oldim»)
ga yozib qo‘yishadi. 
6 Ҳошимов К. ва бошқалар. Педагогика тарихи. Т.: Ўзбекистон миллий кутубхонаси. 2005 304 бет
3-rasm
Har bir mavzu xususiyatidan kelib 
chiqqan holda, buyuk siymolarning jaholatga 
qarshi ma’rifat borasidagi qarashlarini raqamli 
texnologiyalar vositasida o‘quvchilar ongiga 
yetkazib borish ham o‘z samarasini beradi. 
Bu borada ulug‘ alloma Abu Ali ibn 
Sinoning suv, yer va havoning ifloslanishi, 
yashash joylarining torligi, ozoda bo‘lmasligi 
turli yuqumli kasalliklar (moxov, chechak, 
vabo, yiringli toshmalar va boshqalar)ning 
tez tarqalishi uchun qulay sharoit yaratishini, 
shuningdek, yuqumli kasalliklar ko‘p hollarda 
aholi zich joylashgan joylarda keng tarqalishi 
to‘g‘risidagi fikrlarni keltirib o‘tishimiz mumkin.
Alloma insonlar salomatligini saqlashning 
quyidagi yo‘llarini ko‘rsatib o‘tgan: 1) jismoniy 
tarbiya bilan shug‘ullanish; 2) ovqatlanish va 
dam olish shartlariga rioya qilish; 3) yetarlicha 
uxlash. Allomaning fikricha: «Jismoniy mashq 
kishini ketma-ket chuqur nafas olishga 
majbur qiladigan ixtiyoriy harakatdir». Bu ham 
ma’rifatning bir ko‘rinishidir
6
.
Yuqori sinflarda o‘tiladigan adabiyot 
darslarida buyuk siymolarning jaholatga 
qarshi ma’rifatni targ‘ib qilganliklari va ularning 
bu boradagi qarashlaridan foydalanishda 
bir qator vazifalar amalga oshiriladi. Bunday 
vazifalar 
sirasida 
buyuk 
siymolarning 
jaholatga qarshi ma’rifatga oid qarashlari aks 
etgan majmuani yaratish va unda ifoda etilgan 
g‘oyalardan samarali foydalanish mumkin 
bo‘lgan mavzularni belgilash sanaladi. 
Shunday qilib, o‘quv dasturiga kiritilgan 
muayyan mavzular bo‘yicha innovatsiyon 
yondashuv asosida jaholatga qarshi ma’rifat 
borasidagi qarashlar 7-sinf o‘quvchilariga 
yetkazib berishda darslarni zamonaviy 
texnologiyalar vositasida tashkil etish ijobiy 
natijalarni beradi. 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

35 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
JISMONIY MADANIYAT VA SPORT 
MASHG‘ULOTLARI ORQALI TALABALAR 
SOG‘LOM TURMUSH TARZINI SHAKLLANTIRISH
Baxrom Sangirovich Mavlyanov -
katta o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada talabalarni sog‘lom turmush tarzini shakillantirishda Jismoniy 
madaniyat va sport mashg‘ulotlarida etibor qaratishlari lozim bo‘lgan muammolarni hal qilish 
masalalari yoritilgan.Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy sifatlarni rivojlantirish muhim 
ahamiyatga ega ekanligi nazarda tutilgan.
Аннотация: В данной статъе освещены вопросы решения проблем, на которые следует 
обратит внимание студентов в физкултурно-спортивной подготовке при формировании 
здорового образа жизни.Предполагается, что развитие физических качеств имеет важное 
значение в формировании здорового образа жизни.
Abstract: This article highlights the issues of solving problems that students should pay 
attention to in physical culture and sports training in forming a healthy lifestyle. It is assumed that 
the development of physical qualities is important in the formation of a healthy lifestyle
Kalit so‘zlar: Jismoniy madaniyat, jismoniy sifatlar, madaniy taraqqiyot, ko‘nikma, kurash, 
jismoniy faollik.
Ключевые слова: физическая култура, физические качества, културное развитие, 
навыки, борба, двигателная активност.
Keywords: Physical culture, physical qualities, cultural development, skills, struggle, physical 
activity.
Jismoniy tarbiya va sport bilan 
shug‘ullanish 
odam 
organizmini 
har 
tomonlama 
jismonan 
rivojlanishi 
va 
mustahkamlanishi, fiziologik funktsiyalarning 
takomillashtirilishi va sog‘lomlashtirishga 
olib keladi. Talabalarning yoshi, jinsi va o‘ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olgan holda to‘g‘ri 
uyushtirilgan jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari 
yuqori samara beradi. Aks holda ular jismoniy 
tarbiyaning sog‘lomlashtirish vazifasini hal 
qilish borasidagi ahamiyatini yo‘qotadi.
Jismoniy tarbiya tufayli erishiladigan 
natijalar o‘zidan-o‘zi hali odamning mehnatga 
va 
Vatan 
himoyasiga 
g‘oyaviy-siyosiy 
tayyorgarligini ifoda etmaydi. Har bir fuqaroning 
yuksak darajada rivoj topgan jismoniy sifatlari 
va ko‘nikmalari,uning sportda erishgan 
natijalari estetik va g‘oyaviy-siyosiy tarbiyasi 
bilan birga borgan bo‘lsa, shu taqdirdagina 
ijtimoiy ahamiyat, chuqur mazmun kasb etadi.
Sportchi talabalarni mehnatda ilg‘or bo‘lishlari, 
jamoa uchun kurashishlarining hal qiluvchi 
garovi, dastavval, ularning shu jamiyatning 
peshqadam 
kishilar 
sifatidagi 
ijtimoiy 
ongliligidan darak beradi
1
. 
Yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy 
1 F.Q.Axmedov. “Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi” Jizzax 2021-yil.45-bet
taraqqiyoti istiqbolini belgilash, jahon ilg‘or 
mamlakatlari safidan munosib o‘rin egallashga 
intilish yo‘lidagi keng ko‘lamli islohotlarni 
amalga oshirish bilan kechmoqda. Jahonning 
rivojlangan mamlakatlari tajribalarini o‘rganish, 
hayotga tadbiq qilishda mahalliy shart-
sharoit, iqtisodiy va intellektual resurslarni 
inobatga olgan holda, jamiyat hayotining 
barcha sohalarida tub islohotlarning amalga 
oshirilayotganligi yangidan-yangi yutuqlarga 
erishishni ta’minlamoqda. Turli sohalarda 
yo‘lga 
qo‘yilayotgan 
xalqaro 
hamkorlik 
garchi o‘z samarasini berayotgan bo‘lsa-
da, biroq, milliy mustaqillikni har jihatdan 
mustahkamlash, erishilgan yutuqlarni boyitish, 
mavjud kamchiliklarni tezkor bartaraf etish 
jamiyat a’zolaridan alohida fidokorlik, jonbozlik, 
shijoat va qat’iyat ko‘rsatishni talab etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
“Etnosport turlarini ommalashtirish va 
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 
qarorida 
(2022 
yil 
25.05) 
etnosport 
turlarini ommalashtirish orqali yoshlarni 
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va 
takomillashtirish vazifalari belgilangan.
Jismoniy tarbiya va sport talabalar 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
36 
sog‘lom turmush tarzining alohida muhim 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Sog‘lom turmush 
tarzi ko‘p qirrali, jumladan, falsafiy, pedagogik, 
psixologik, falsafiy hamda ijtimoiy ahamiyatga 
ega bo‘lgan muhim kategoriya hisoblanadi. 
Albatta, faqat jismoniy tarbiya va sportga 
ahamiyat berish, sog‘lom turmush tarzining bir 
yoqlama shakllanishiga olib keladi, xolos. 
Talabalar jamiyatning eng faol qismi va 
ular jamiyatni rivojlantirishda katta kuchdir. 
Bugungi kunda Respublikamizda 177 dan 
ziyod davlat, nodavlat oliy ta’lim muassasalari, 
filiallar, shu jumladan xorijiy filiallar faoliyat 
ko‘rsatmoqda. Ularda 800 000 dan ziyod 
talabalar 
tahsil 
olmoqda. 
Talabalarni 
jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishi 
uchun har tomonlama zamonaviy sharoitlar 
yaratilmoqda. 
Ammo hamma vaqt ham talabalar 
jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan 
to‘liq qamrab olingan,- deb bo‘lmaydi. Ular 
faoliyatida aqliy mehnat yuqori turadi, o‘quv 
mehnati o‘ziga xos ravishda yuqori.
Olingan natijalar va ularning muhokamasi.
Ma’lum bir faoliyatga maqsadli kirishish 
kishidan, ushbu faoliyatga ongli munosabatni 
talab qiladi. 2021-2022 o‘quv yilida Jizzax 
davlat pedagogika universiteti talabalarining 
sog‘lom turmush tarzini shakllanishini 
o‘rganish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlar olib 
borildi. Talabalar bilan o‘tkazilgan anketa-so‘rov 
natijalari dastlabki davrda quyidagi natijalar 
bilan yakunlangan. I-II-bosqich talabalarning 
o‘rtacha yoshi 19,1 ni, eng kichigi-17 yoshni va 
eng kattasi 25 yoshni tashkil etdi. Ulardan 17 
yoshlilar- 10 ta; 18 yoshlilar-22 ta; 19 yoshlilar- 
32 ta; 20 yoshlilar-22 ta; 21 yoshlilar-8 ta; 
22,23,24,25 yoshlilar-1 tadan iborat bo‘ldi. 
I-II-bosqich talabalarini umumiy o‘rta maxsus 
ta’lim 
muassasalarini 
bitirib 
o‘qishga 
kirishini e’tiborga olsak, ularni oliy ta’lim 
muassasalaridagi yoshga va bosqichga mos 
o‘qish davri 19-20 yoshni tashkil etishi kerak. 
Javoblardan ma’lum bo‘lishicha 32 ta talaba 
vaqtida o‘qishga kirgan va qolgan 66 talaba 
o‘qishga kechikib kirgan. Demak, ularning 
ko‘pchiligi kechikib bo‘lsa-da oliy ma’lumot olish 
bilan bog‘liq maqsadlarini amalga oshirishgan, 
o‘qishga kirish uchun mehnat qilgan, irodasini 
mustahkamlagan.Talabalarning yashash joyi 
o‘z o‘quv mehnatini va sport –sog‘lomlashtirish 
tadbirlarini bajarishlarida muhim ahamiyatga 
ega. So‘ralganlardan 13 nafari ijarada, 21 nafari 
talabalar turar joylarida va 64 nafari shaxsiy 
xonadonlarida yashab o‘qiganlar. Demak til 
o‘rganish va xorijiy filiologiya yo‘nalishida 
2 F.Q.Axmedov. “Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi” Jizzax 2021-yil. 109-bet
ta’lim olish uchun shahar sharoiti yaxshi. Kun 
tartibiga 82 talaba rioya qilishini va 16 talaba 
rioya qilmasligini aytgan. 63 talaba ertalabki 
badantarbiya bilan shug‘ullangan bo‘lsa, 32 
talaba badan tarbiya bilan shug‘ullanmasligini, 
3 tasi esa ba’zida shug‘ullanishini bildirgan. 
68 talaba maktabdagi jismoniy tarbiya 
darslaridan qoniqish hosil qilgan bo‘lsa, 
30 ta talaba-qizlar maktabdagi jismoniy 
tarbiya darslaridan qoniqish hosil qilmagan. 
96 talaba institutdagi jismoniy madaniyat 
mashg‘ulotlaridan qoniqish hosil qilgan bo‘lsa, 
2 talaba-qiz institutdagi jismoniy madaniyat 
mashg‘ulotlaridan qoniqish hosil qilmagan. 
27 talaba bir kunda jismoniy madaniyat 
mashg‘ulotlari uchun 15 daqiqadan, 29 tasi 
20 minutdan, 26 tasi 30 minutdan, 7 tasi 
40 minutdan, 4 tasi 50 minutdan, 2 tasi 60 
minutdan, 2 tasi 70 minutdan va 3 tasi 90 
minutdan vaqt ajratishgan. 
1. Jismoniy salomatlikni ta’minlash 
jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi 
fanining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u hozirgi 
kunda tibbiy, ijtimoiy-pedagogik mazmun va 
shaklga ega bo‘lgan, shaxs jismoniy kamoloti 
hamda jismoniy tayyorgarligi va rivojlanishini 
maxsus vositalarini ishlab chiqish va 
foydalanishga 
qaratilgan 
tadbirlarning 
yig‘indisidir.
2. Valeologiya - Jismoniy tarbiya va 
salomatlik, sog‘lom turmush tarzi shunchaki, 
bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazish vositasigina 
bo‘lib qolmay, u bugungi kunda o‘z nazariyasi, 
metodikasi va ilmiy tadqiqot usullariga 
ega bo‘lgan, hamda tibbiyot, pedagogika, 
psixologiya, iqtisodiyot, estetika va boshqa 
fanlarning kesimida vujudga kelgan fandir. 
Jismoniy sifatlar deganda tug‘ma 
(genlar tarzidagi me’rosni) morfologik xizmat 
sifatlarini,ular asosida inson organizmida 
namoyon bo‘ladigan maqsadga muvofiq 
harakat faoliyatiga zarur bo‘ladigan jismoniy 
faollikni (ifodalanishi) tushuniladi
2
.
3. Salomatlikni ta’minlash va sog‘lom 
turmush tarzini shakllantirish Butunjahon 
sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan alohida 
xalqaro va milliy dasturlar asosida rejali olib 
borilayotgan muhim global tadbirlar tarkibiga 
kiradi.
Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 
aholi jismoniy faolligini oshirish va to‘g‘ri 
ovqatlanish(nutritsiologiya)ni tashkil qilish 
bo‘yicha katta tadbirlarni olib bormoqda. Bu 
2017 yildan respublikamizda ham yuqumli 
bo‘lmagan kasalliklarni oldini olish va aholi 
jismoniy faolligini oshirish tadbirlari sifatida 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

37 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
muhim davlat dasturlari tarkibiga kiritilgan 
va ular bo‘yicha rejali ishlar olib borilmoqda. 
Xususan, “besh ming qadam” (5000), “o‘n ming 
qadam” (10 000) salomatlik marafonlari bunga 
misol bo‘ladi. Bu dasturlar ichida talabalar 
salomatligini oshirish masalalari ham butun 
chora-tadbirlar tarkibida keng olib borilmoqda. 
BO‘LАJАK TЕХNОLОGIK TА’LIM 
O‘QITUVCHILАRINING KАSBIY 
KO‘NIKMА VА MАLАKАLАRINI 
SHАKLLАNTIRISHDА LОYIHАLАSH 
TЕХNОLОGIYASIDАN FОYDАLАNISH
Jаmshid Bаhоdirоvich Оrishеv -
katta o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Аnnоtаtsiya: O‘qitish jаrаyonidа zаmоnаviy pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrni, jumlаdаn, o‘quv 
mаshg‘ulоtini lоyihаlаsh usulini qo‘llаsh tа’lim sifаti vа sаmаrаdоrligini оshirishning muhim оmilidir. 
Mаqоlаdа tа’lim jаrаyonidа lоyihаlаsh tехnоlоgiyasidаn fоydаlаnish bоsqichlаri bаyon etilаdi.
Аннотация: В процессе обучения применение современных педагогических технологий, 
в частности, метода проектирования учебных занятий служит важным фактором повышения 
качества и эффективности образования. В работе рассматриваеця исползование обучения в 
учебном процессе.
Аbstract: While teaching the use of modern teaching technologies,a project-based method is 
an important factor in improving the quality and efficiency of education. The article describes the 
stages of using projecting technology in the educational process.
Kalit so‘zlar: tа’lim jаrаyoni, lоyihа, lоyihаlаsh mоdеli, lоyihаlаsh bоsqichlаri, tа’lim tехnоlоgiyasi. 
Ключевые слова: процесс образования, проект, модел проектирование, этапы 
проектирования, виды проектирования, технология образования. 
Keywords: education process, project model, proect stages, types of projects, educational 
processe.
“O‘zbekiston 
Respublikasi 
oliy 
ta`lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish 
Konsepsiyasi”da 
ta`kidlanganidek, 
Milliy 
dasturning muhim vazifalaridan biri “… o`quv 
jarayonida kompetensiyalarni kuchaytirishga 
qaratilgan metodika va texnologiyalarni joriy 
etish, o‘quv jarayonini amaliy ko‘nikmalarni 
shakllantirishga yo‘naltirish, bu borada o‘quv 
jarayoniga xalqaro ta`lim standartlariga 
asoslangan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, 
o‘quv dasturlari va o‘quv–uslubiy materiallarni 
keng joriy etish”dir
1
. Shu boisdan oliy 
tа’limning yangichа tizimi vа mаzmunini 
shаkllаntirish uchun tаlаbаlаrning qоbiliyatlаri 
vа imkоniyatlаrigа muvоfiq rаvishdа tа’limgа 
o‘zigа хоs innоvаtsiоn yondоshuvni jоriy 
etish, tа’lim bеrishning ilg‘оr pеdаgоgik 
tехnоlоgiyalаri, tаkоmillаshgаn o‘quv-uslubiy 
mаjmuаlаrni yarаtish vа o‘quv-tаrbiya jаrаyonini 
didаktik jihаtdаn tа’minlаsh zаrur. 
Bu borada pedagogika oliy ta’lim 
1 “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta`lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi” //Oliy ta’lim meyoriy hujjatlar to`plami. Toshkent .Sharq. 2019
muassalarida bo‘lajak texnologik ta’lim 
o‘qituvchilarini 
tayyorlash 
o‘quv-tarbiyaviy 
jarayoni; ularda kasbiy ko‘nikma va malakalarni 
shakllantirish ham alohida ahamiyat kasb etadi. 
Chunki, talabalarning hayotda faol ishtirok 
etishi, vijdonan xizmat qiladigan kasb–hunar 
sohiblari bo‘lib yetishishlarida texnologiya 
fanining imkoniyatlari katta.
Texnologik ta’lim mazmunini sifat 
jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, ijtimoiy 
soha va iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror 
rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, 
mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa oladigan 
yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini 
takomillashtirish bugungi kunning asosiy 
talablaridandir.
Mаzkur vаzifаlаrni muvаffаqiyatli hаl 
etilishidа pеdаgоglаrning zаmоnаviy tа’lim 
tехnоlоgiyalаrining mоhiyatidаn хаbаrdоrliklаri, 
ulаrdаn tа’lim jаrаyonidа sаmаrаli fоydаlаnа 
оlishlаri hаmdа dаrslаrni puхtа lоyihаlаshlаri 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
38 
muhim аhаmiyat kаsb etаdi. O‘qituvchi bu jаrаyondа 
o‘quv fаnining o‘zigа хоs tоmоnlаri, o‘qitishning 
tехnik vа didаktik vоsitаlаri, eng аsоsiysi, 
tаlаbаlаrning imkоniyati vа ehtiyojini hаmdа 
hаmkоrlikdаgi fаоliyatini tаshkil etа оlishi kеrаk, 
shundаginа kafolatlаngаn nаtijаgа erishilаdi. 
Qаtоr pеdаgоg оlimlаr, lоyihаlаsh borasida 
turlichа fikrlаr bildirib o‘tishgаn. Jumlаdаn, 
V.P.Bеspаlkоning fikrichа, lоyihаlаsh bоsqichlаri 
pеdаgоgik tizimning tаshkil etuvchilаri (mаqsаd, 
mаzmun, tа’lim оluvchi, o‘qituvchi, tа’limning 
tаshkiliy shаkllаri)gа mоs bo‘lishi lоzim
2
.
Е.А.Kryukоvа 
tаklif 
etgаn 
pеdаgоgik 
fаоliyatni lоyihаlаsh mоdеli kоmpоnеntlаri 
quyidаgilаrdаn ibоrаt ekаnligini tа’kidlаydi: 
1.Mаqsаdgа erishishni tа’minlаydigаn pеdаgоgik 
g‘оyani ishlаb chiqish (оmillаr tizimi hаqidа 
umumiy tаsаvvur). 2.Mаqsаd qo‘yish. 3.Qo‘yilgаn 
mаqsаdgа erishish uchun zаrur bo‘lgаn 
ахbоrоtlаrni to‘plаsh vа ungа erishish vоsitаlаrini 
tаnlаsh. 4.Pеdаgоgik jаrаyonni tuzilmаlаrgа 
аjrаtish. 5.Tа’lim jаrаyoni sub’еktlаrining o‘zаrо 
tа’sirini rivоjlаntirish vаriаntlаrini ishlаb chiqish. 
6.Nаtijаlаrni tаshхis etish. 7.Lоyihаlаsh jаrаyonini 
vа nаtijаlаrini rаsmiylаshtirish
3
. 
V.V.Guzееvning 
fikrichа, 
pеdаgоgik 
lоyihаlаsh bоsqichlаri quyidаgichа: tаyyorgаrlik, 
rеjаlаshtirish, tаdqiq etish, umumlаshtirish vа 
хulоsа chiqаrish, tаqdimоt yoki hisоbоt, o‘qitish 
nаtijаsini bаhоlаsh
4
.
N.А.Krаlyaning tа’kidlаshichа, lоyihаlаsh 
tа’lim tехnоlоgiyasidа quyidаgilаr o‘z ifоdаsini 
tоpishi lоzim: lоyihаning аsоslаri, аhаmiyati vа 
mаzmuni; lоyihа tаmоyillаri, mе’yorlаri hаmdа 
qоidаlаri; lоyihаning mаqsаd vа vаzifаlаri, undаn 
kutilаyotgаn nаtijа: lоyihаdа ishtirоk etuvchilаrning 
vаzifаlаri vа o‘zаrо hаmkоrligi; lоyihаning tаrkibi, 
mаntiqiy tuzilishi, bоsqichlаri; lоyihа tехnоlоgiyasi, 
uslubi, vоsitаlаri; lоyihаni tаshkil etish shаkli; lоyihа 
uchun zаrur bo‘lgаn vоsitа vа rеsurslаr; lоyihаni 
аmаlgа оshirish shаrtlаri; lоyihа sub’еktlаrigа 
tаlаblаr
5
. 
Lоyihаlаshning mаqsаdi shundаn ibоrаtki, 
tа’lim оluvchilаr mustаqil vа yanаdа kеngrоq 
bilimlаrni hаr хil mаnbаlаrdаn egаllаshgа o‘z 
хоhishlаr bilаn intilаdilаr; аmаliy mаsаlаlаrni 
hаl etish uchun egаllаgаn bilimlаrni qo‘llаshni 
o‘rgаnаdilаr; turli guruhlаrdа ishlаb kоmmunikаtiv 
ko‘nikmаlаrni 
egаllаydilаr; 
o‘zlаridа 
ilmiy 
tаdqiqоtchilik 
mаhоrаtlаrini, 
jumlаdаn, 
muаmmоlаrni 
аniqlаsh 
mаhоrаti, 
ахbоrоt 
yig‘ish, kuzаtish, sinоv, tаhlil qilish, fаrаz qilish, 
umumlаshtirish, tizimli fikrlаshni оshirаdilаr. 
Ushbu sоhаdаgi izlаnishlаrimiz nаtijаlаrining 
ko‘rsаtishichа, biz bo‘lаjаk tехnоlоgik tа’lim 
o‘qituvchilаrini tаyyorlаshdа tа’lim jаrаyonidа 
o‘quv mаshg‘ulоtlаrining lоyihаlаshning quyidаgi 
bоsqichlаrdа оlib bоrishni mаqsаdgа muvоfiq 
dеb tоpdik: izlаnish-tаnlаsh, kоnstruktоrlik, tа’limiy 
2 Беспалько В.П. Проектирование учебного предмета решение // Школьные технологии. 2006. - №6 С.76-88
3 Крюкова Е.А. Теоритические основы проектирования и применения личностно – развивающих педагогических средст. Автореферат дисс. док. пед. наук. Волгаград. 2000 С.42
4 Гузеев В.В. «Метод проектов» как частный случай интегральной технологии обучения // Директор школы. 1995 №6. С.39-47
5 Краля Н.А. Метод учебных проектов как средство активизации деятельности учащихся. Учебно-методическое пособие. Омск. 2005. 59 с.
kоnstruktоrlik, tехnоlоgik, didаktik tехnоlоgik, 
lоyihаni jоriy etish vа yakuniy bоsqich. 
Hаr bir bоsqichni аmаlgа оshirishdа 
o‘zigа хоs tаlаblаr qo‘yilаdi. Jumlаdаn, tа’lim 
mаqsаdlаrini to‘g‘ri bеlgilаsh; tа’lim jаrаyonidа 
kutilаyotgаn nаtijаlаrni lоyihаlаsh; tа’lim jаrаyonigа 
оid mа’lumоtlаrni to‘plаsh; mа’lumоtlаr аsоsidа 
ахbоrоtlаr tаyyorlаsh; tа’limning mаqsаd vа 
vаzifаlаrigа ko‘rа ахbоrоtlаrni tizimlаrgа аjrаtish; 
tа’lim tехnоlоgiyasi tаshkil etuvchilаrining o‘zаrо 
bоg‘liqligini tа’minlаsh vа bоshqаlаr. 
Lоyihаlаshning hаr bir bоsqichidа o‘qituvchi 
vа tаlаbаlаr o‘rtаsidа o‘zigа хоs tа’limiy muhit 
hоsil qilinаdi. Bundа o‘qituvchi vа tаlаbаlаrning 
uzluksiz tа’lim оlish jаrаyonini shаkllаntirish 
uchun lоyihаlаsh аsоsidаgi quyidаgi mоdеlni tuzib 
chiqdik (1-shаkl).
1-shakl. 
Loyihalash 
texnologiyasi
bosqichlari va o‘quv jarayoni elementlarining 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

39 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
o‘zaro aloqadorligi modeli
Shаkldаgi: 
O‘-o‘qituvchi, T-tаlаbаlаr;
1.1.-“lоyihа yo‘nаlishini аniqlаsh vа uning 
muаmmоsini tаhlil qilish”;
1.2.-“lоyihа mаvzusini tаnlаsh”;
1.3.-“mа’lumоtlаr to‘plаsh, o‘rgаnish, qаytа 
ishlаsh vа tаhlil qilish”;
1.4.-“lоyihа bo‘yichа ахbоrоtlаr tаyyorlаsh”;
1.5.-“lоyihаlаsh 
bоsqichlаri 
bo‘yichа 
rеjаlаshtirish”;
2.1-“lоyihа muаmmоsining qulаy yеchimini 
izlаsh”;
2.2-“dizаyn 
tаlаblаrini 
hisоbgа 
оlib 
kоnstruktsiya vаriаntlаrini o‘rgаnish”;
2.3-“lоyihа tехnоlоgiyasini ishlаb chiqish”;
2.4-“tаlаbаlаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini 
o‘rgаnish”;
2.5-“tаshkiliy 
ishlаr 
vа 
tаyyorlаngаn 
mаhsulоtlаr ekspеrtizаsi”;
2.6-“kоnstruktоrlik vа tехnоlоgik hujjаtlаrni 
tuzish”;
3.1-“lоyihаgа tааlluqli tushunchаlаr”;
3.2-“lоyihа yo‘nаlishidаgi bilimlаr”;
3.3-“lоyihа yo‘nаlishidаgi ko‘nikmаlаr”;
3.4-“lоyihа yo‘nаlishidаgi mаlаkаlаr”;
4.1-“lоyihаni аmаlgа оshirish rеjаsini tuzish”;
4.2-“rеjаlаshtirilgаn 
tехnоlоgik 
оpеrаtsiyalаrni bаjаrish;
4.3-“kеrаkli аsbоb-uskunаlаr,mаtеriаllаr vа 
jihоzlаrni tаnlаsh”;
4.4-“lоyihаlаnаyotgаn jаrаyon tаhlili”;
4.5-“kоnstruktsiya vа tехnоlоgiyagа zаrur 
hоllаrdа o‘zgаrishlаr kiritish”;
5.1-“dаrslik vа o‘quv qo‘llаnmаlаrdаn 
fоydаlаnish”;
5.2-“kоmpyutеrli 
tа’lim 
dаsturlаridаn 
fоydаlаnish”;
5.3-“tоpshiriq-kаrtоchkаlаrdаn fоydаlаnish”;
5.4-“bоshqа 
didаktik 
mаtеriаllаrdаn 
fоydаlаnish”;
5.5-“intеrnеt mаnbаlаridаn fоydаlаnish”;
5.6-“оmmаviy 
ахbоrоt 
vоsitаlаri 
mа’lumоtlаridаn fоydаlаnish”;
5.7-“didаktik tеstlаrdаn fоydаlаnish”;
5.8-“elеktrоn vоsitаlаrini qo‘llаsh”;
6.1-“lоyihаni shаkllаntirish bo‘yichа оlingаn 
yеchimlаr tаhlili ”;
6.2-“lоyihа tаqdimоti”;
6.3-“Аqliy hujum usuli”;
6.4-“Klаstеr usuli ”;
6.5-“Blits-so‘rоv”;
6.6-“BBB usuli”;
6.7-“bоshqа pеdаgоgik usullаr”;
6.8-“mаvzuni o‘rgаnishgа mоs pеdаgоgik 
usullаrni tаnlаsh”;
6.9-“jоriy etish usullаrini (tехnоlоgiyasini) 
tаnlаsh”;
6.10-“tа’lim sifаtini аniqlаsh (tеst-so‘rоv, 
yozmа ish vа bоshqаlаr.)”;
6.11-“DTSBKM ≤TBKM”;
6.12-“vidео-аudiо tехnikаlаrdаn fоydаlаnish”;
6.13-“kоmpyutеr dаsturlаrini qo‘llаsh”;
6.14-“kichik hаjmli qurilmаlаrdа аmаliy ishlаr 
bаjаrish”;
6.15-“jоriy etishgа tаvsiya”;
7.1-“оlingаn 
nаtijаlаr 
bo‘yichа 
sifаt 
ko‘rsаtkichlаrini аniqlаsh”;
7.2-“lоyihаni bаjаrish jаrаyonini vа nаtijаlаrini 
tаhlil qilish”;
7.3-“lоyihа nаtijаlаrini аmаliyotgа qo‘llаsh 
imkоniyatlаrini o‘rgаnish”;
7.3-“ko‘zlаngаn 
mаqsаdgа 
erishgаnlik 
dаrаjаsini bаhоlаsh”;
7.4-“lоyihаning sаmаrаdоrligi”.
Lоyihаlаsh 
tехnоlоgiyasining 
аmаlgа 
оshirish bоsqichlаrini qisqаchа izоhlаymiz.
I.Izlаnish–tаnlаsh bоsqichi. Bu bоsqichdа 
аsоsаn lоyihа yo‘nаlishi аniqlаnаdi vа uning 
muаmmоsi tаhlil qilinаdi; lоyihа mаvzusi tаnlаnаdi; 
mаvzugа 
tааlluqli 
mа’lumоtlаr 
to‘plаnаdi, 
mа’lumоtlаr o‘rgаnilib, qаytа ishlаnаdi vа tаhlil 
qilinаdi; lоyihаlаsh bоsqichlаri rеjаlаshtirilаdi. 
Lоyihа yo‘nаlishi vа mаvzusini tаnlаshdа 
o‘qitilаyotgаn fаn, tаlаbаlаrning fаngа qiziqishi, 
dunyoqаrаshi vа bilish qоbiliyatlаri e’tibоrgа 
оlinаdi.
Bu bоsqichdа o‘qituvchi fаоliyati: tаlаbаlаrni 
quvvаtlаydi; tаlаbаlаr оldigа muаmmо qo‘yadi vа 
uni muhоkаmа qilishni tаshkillаshtirаdi; lоyihаning 
mаqsаdini tushuntirаdi; intеrnеtdаn fоydаlаnish 
yo‘llаrini vа sаytlаrni tаvsiya etаdi; kuzаtib bоrаdi 
vа tаlаbаlаrgа mаslаhаtlаr bеrib bоrаdi.
Tаlаbаlаr fаоliyati: o‘qituvchi tоmоnidаn 
tаvsiya qilingаn muаmmо bilаn tаnishаdilаr; 
muаmmоgа оid mа’lumоtlаr tаrkibini o‘rgаnаdilаr; 
ахbоrоtni аniqlаydilаr vа tаhlil qilаdilаr; intеrnеtdаn 
fоydаlаngаn hоldа o‘qituvchidаn mаslаhаt оlib 
lоyihаni shаkllаntirish rеjаsini tuzаdilаr; qo‘yilgаn 
mаqsаdgа mоs hаrаkаtlаr rеjаsini bеlgilаydilаr vа 
uni o‘qituvchi nаzоrаtidаn o‘tkаzаdilаr; nаtijаlаrni 
qаyd qilib bоrаdilаr.
II.Kоnstruktоrlik bоsqichi. Bu bоsqichdа 
lоyihаdа 
qo‘yilgаn 
muаmmоning 
qulаy 
yеchimi izlаnаdi; dizаyn tаlаblаrini hisоbgа 
оlib, 
kоnstruktsiya 
vаriаntlаri 
o‘rgаnilаdi; 
lоyihаlаnаyotgаn 
yo‘nаlish 
bo‘yichа 
qo‘lgа 
kiritilgаn yutuq vа kаmchiliklаr tаhlil qilinаdi; lоyihа 
bo‘yichа tаshkil etilаdigаn ishlаr vа tаyyorlаngаn 
mаhsulоtlаr ekspеrtizаdаn o‘tkаzilаdi, lоyihа 
tехnоlоgiyasi ishlаb chiqilаdi; tаlаbаlаrning 
intеllеktuаl sаlоhiyati o‘rgаnilаdi; lоyihаning 
kоnstruktоrlik vа tехnоlоgik hujjаtlаri tuzilаdi.
O‘qituvchi fаоliyati: g‘оyalаrni izlаsh vа 
ishlаb chiqishni tаshkil etаdi, fаоllаshtirаdi 
hаmdа yo‘nаltirаdi; tахminlаrni аytаdi; qаrоr 
qаbul qilishdа yordаm bеrаdi; kuzаtаdi vа 
mаslаhаt bеrаdi; tаvsiya qilаdi.
Tаlаbаlаr 
fаоliyati: 
ахbоrоtlаr 
bilаn ishlаydilаr; g‘оyalаrni bаhоlаydilаr, 
tаhlil qilаdilаr vа sintеzini o‘tkаzаdilаr; 
kоmpyutеrdаn fоydаlаngаn hоldа lоyihа 
dizаynini vа bаjаrilаdigаn ishlаr kеtmа-kеtligini 
rеjаlаshtirаdilаr: grаfik ishlаrni bаjаrаdilаr; 
hujjаtlаrni rаsmiylаshtirаdilаr.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
40 
III.Tа’limiy kоnstruktоrlik bоsqichi. Bu 
bоsqichdа lоyihа mаvzusigа tааlluqli аsоsiy 
tа’limiy kоmpоnеntlаr tаhlil qilinаdi. Mаvzu 
vа lоyihа yo‘nаlishigа оid аsоsiy tushunchа, 
bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаlаr аniqlаnаdi vа 
tаlаbаlаrdа shаkllаntirish usullаri tаnlаnаdi. 
O‘qituvchi fаоliyati: lоyihа mаvzusigа оid 
nаzаriy mа’lumоtlаrni hаvоlа etаdi; lоyihаning 
аmаliy аhаmiyatigа egа mа’lumоtlаri bilаn 
tаnishtirаdi; nаzаriy vа аmаliy mа’lumоtlаr 
аsоsidа hоsil bo‘lаdigаn bilim, ko‘nikmа vа 
mаlаkаlаr bilаn tаnishtirаdi; mаslаhаt bеrаdi.
Tаlаbаlаr fаоliyati: lоyihа mаvzusigа 
оid tushunchаlаr bilаn tаnishаdilаr; lоyihа 
mаvzusigа tааlluqli bilimlаr bilаn tаnishаdilаr; 
lоyihаning shаkllаnishidа ko‘nikmаlаr bilаn 
tаnishаdilаr; 
lоyihаning 
shаkllаnishidаgi 
mаlаkаlаr bilаn tаnishаdilаr. 
IV.Tехnоlоgik bоsqich. Bu bоsqichdа 
lоyihаni аmаlgа оshirish rеjаsi tuzilаdi. 
Lоyihаni аmаlgа оshirish uchun rеjаlаshtirilgаn 
tехnоlоgik оpеrаtsiyalаr bаjаrilаdi; kеrаkli 
аsbоb-uskunаlаr, mаtеriаllаr vа jihоzlаr tаnlаb 
оlinаdi; lоyihаlаnаyotgаn jаrаyonlаr tаhlil 
etilаdi. Dаrs jаrаyonidа yanаdа yaхshirоq 
nаtijаgа erishish uchun kоnstruktsiya vа 
tехnоlоgiyagа o‘zgаrtirishlаr kiritish mumkin. 
O‘qituvchi fаоliyati: mоddiy bаzаni 
tа’minlаngаnligini аniqlаydi; tаlаbаlаr fаоliyatni 
bilvоsitа bоshqаrаdi; tехnоlоgik jаrаyonni 
tаshkil etilishini аniqlаydi vа zаruriy hоlаtlаrdа 
muvоfiqlаshtirаdi; 
mаtеriаllаrni 
qаytа 
ishlаshning yangi usullаri bilаn tаnishtirаdi; 
mаslаhаt bеrаdi;
Tаlаbаlаr fаоliyati: tаyyorgаrlik ko‘rаdilаr 
vа mаhsulоt (buyum, ishlаnmа, ахbоrоt, 
mа’lumоtnоmа) tаyyorlаydilаr; o‘z fаоliyatlаrini 
nаzоrаt qilаdilаr vа kаmchiliklаrni tuzаtib 
turаdilаr; mаhsulоt sifаtini nаzоrаt qilаdilаr; 
mаtеriаllаrni qаytа ishlаshdа аniq usullаrni 
qo‘llаydilаr. 
V.Didаktik tехnоlоgik bоsqich. Bu 
bоsqichdа lоyihаning didаktik vоsitаlаri 
tаnlаnаdi. 
Bundа 
lоyihа 
ishtirоkchilаri 
tаnlаngаn yo‘nаlishgа оid mаtеriаllаr, dаrslik 
vа o‘quv qo‘llаnmаlаri, tа’limiy dаsturlаrdаn 
fоydаlаnаdi. Mаvzu yuzаsidаn tuzilgаn 
didаktik mаtеriаllаr: tоpshiriq–kаrtоchkаlаr, 
tеstlаr, tаrqаtmа mаtеriаllаr tаyyorlаnаdi. 
Tаlаbаlаrning 
tаfаkkuri 
vа 
sаviyasini 
kеngаytirish mаqsаdidа intеrnеt vа оmmаviy 
ахbоrоt vоsitаlаri mа’lumоtlаridаn fоydаlаnish 
mumkin. Tаyyorlаngаn bаrchа didаktik 
mаtеriаllаr elеktrоn vоsitаlаr (zаmоnаviy 
kоmpyutеrlаr, аudiо-vidео tехnikаlаr, tеlеvizоr 
vа hokazo) yordаmidа nаmоyish etilаdi. 
O‘qituvchi fаоliyati: mаslаhаt bеrаdi; 
uslubiy yordаm ko‘rsаtаdi; lоyihаni tаyyorlаshdа 
fоydаlаnilаdigаn didаktik mаtеriаllаrni tаvsiya 
etаdi; to‘plаngаn didаktik mаtеriаllаrni elеktrоn 
vоsitаlаr оrqаli nаmоyish etish usullаrini 
o‘rgаtаdi.
Tаlаbаlаr fаоliyati: lоyihа mаvzusigа 
оid dаrslik vа o‘quv qo‘llаnmаlаr bilаn 
tаnishаdilаr; kоmpyutеrli tа’lim dаsturlаridа o‘z 
imkоniyatlаrini tаkоmillаshtirаdilаr; lоyihаgа 
оid intеrnеt vа оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridаgi 
so‘nggi mа’lumоtlаr bilаn tаnishаdilаr; lоyihаgа 
оid tоpshiriq–kаrtоchkаlаr vа tеstlаr ishlаb 
chiqаdilаr. 
VI.Lоyihаni jоriy etish bоsqichi. Bu 
muhim bоsqich sаnаlаdi. Ushbu bоsqichdа 
хаtоgа yo‘l qo‘yilishi mumkin emаs. Bu o‘quv 
mаshg‘ulоt mаvzusi bo‘yichа tаyyorlаngаn 
mаhsulоt (ахbоrоt, mа’lumоt) ni nаmоyish 
etish bоsqichi sаnаlаdi. Bundа dаstlаb lоyihа 
bo‘yichа оlingаn еchimlаr tаhlil qilinаdi, so‘ngrа 
lоyihа tаqdimоti o‘tkаzilаdi. Tаqdimоtdа 
“Аqliy hujum”, “Klаstеr”, “Blits–so‘rоv”, “BBB” 
(Bilаmаn. Bilishni хохlаymаn. Bilib оldim) 
kаbi usullаrdаn mаvzuni o‘rgаnishgа mоs 
pеdаgоgik usullаrni tаnlаb fоydаlаnishlаri 
mumkin. Mаshg‘ulоt pаytidа vidео-аudiо 
tехnikаlаr, 
tеlеvizоr 
vа 
kоmpyutеrlаr 
qo‘llаnilishi mumkin, kichik хаjmli qurilmаlаr 
yordаmidа аmаliy ishlаr bаjаrilishi mumkin. 
Mаshg‘ulоt nаtijаsi tеst, yozmа ish, оg‘zаki 
so‘rоv o‘tkаzish оrqаli аniqlаnаdi. Mаshg‘ulоt 
nаtijаsigа qаrаb, tаlаbаlаrgа mаvzu yuzаsidаn 
qo‘shimchа mа’lumоtlаr bеrilаdi. Rаqаmli 
tехnоlоgiyalаri 
rеsurslаridаn 
fоydаlаnib, 
kаttа hаjmdаgi mа’lumоtlаr qisqа fursаtdа 
tаlаbаlаrgа еtkаzilаdi. 
Lоyihа tаqdimоtidаn so‘ng tаlаbаlаrning 
bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаsi (TBKM) dаvlаt 
tа’lim stаndаrtidа ko‘rsаtilgаn bilim, ko‘nikmа 
vа mаlаkа (DTSBKM) dаrаjаsidа yoki undаn 
yuqоri bo‘lsа (DTSBKM≤TBKM), kеyingi 
mаvzulаrni o‘rgаnishgа o‘tilаdi, аks hоldа 
lоyihа tаqdimоti bоshqа usul vа tехnоlоgiyalаr 
аsоsidа qаytа o‘tkаzilаdi.
O‘qituvchi fаоliyati: mаslаhаt bеrаdi; 
yordаm ko‘rsаtаdi; kuzаtаdi vа tinglаydi; 
nоаniqliklаrgа tuzаtishlаr kiritаdi; аuditоriyani 
bоshqаrаdi.
Tаlаbаlаr 
fаоliyati: 
mаshg‘ulоtdа 
fаоllik bilаn qаtnаshаdilаr; tаyyorlаgаn 
tаqdimоtlаrni nаmоyish qilаdilаr; vidео yoki 
аudiо mаtеriаllаrdаn fоydаlаnаdilаr; turli 
pеdаgоgik tехnоlоgiya usullаrini qo‘llаydilаr; 
o‘z lоyihаlаrini himоyasini tаshkil qilаdilаr vа 
o‘tkаzаdilаr. 
VII. Yakunlоvchi bоsqich. Оlingаn nаtijаlаr 
bo‘yichа sifаt ko‘rsаtkichlаri аniqlаnаdi, ya’ni 
tаlаbаlаrning o‘zlаshtirish dаrаjаlаrini tаhlil 
qilinаdi. Tаlаbаlаrning egаllаngаn bilim, 
ko‘nikmа vа mаlаkаlаri Dаvlаt tа’lim stаndаrti 
bo‘yichа o‘zlаshtirilishi lоzim bo‘lgаn minimаl 
bilim, ko‘nikmа vа mаlаkаlаr bilаn qiyoslаnаdi. 
Lоyihаni аmаlgа оshirish jаrаyoni vа uning 
nаtijаlаri tаhlil qilinаdi; nаtijаgа qаrаb lоyihаni 
аmаliyotgа kеng qo‘llаsh imkоniyatlаrini 
o‘rgаnilаdi. Lоyihаdаn ko‘zlаngаn mаqsаdgа 
erishgаnlik dаrаjаsini bаhоlаnаdi vа uning 
sаmаrаdоrligi tаhlil qilinаdi .
O‘qituvchi fаоliyati: mаslаhаt bеrаdi; 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

41 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
yordаm ko‘rsаtаdi; lоyihаning muhоkаmаsi 
hаmdа himоyasini tаshkil qilаdi; tinglаydi; 
lоyihа nаtijаlаrini tаhlil qilish vа bаhоlаshdа 
ishtirоk etаdi; tаlаbаlаrning lоyihа ustidаgi 
ishlаrini аsоslаb bаhоlаydi.
Tаlаbаlаr fаоliyati: lоyihаlаsh nаtijаlаrini 
o‘zlаri tаhlil qilаdilаr vа bаhоlаydilаr; 
himоya hujjаtlаrni tаyyorlаydilаr; lоyihаni 
himоya qilаdilаr; lоyihа nаtijаlаrini jаmоаviy 
muhоkаmаsidа ishtirоk etаdilаr.
Хulоsаlаr. Tа’lim jаrаyoni yakuniy 
bоsqichidаgi 
nаtijаlаr 
umumlаshtirilаdi 
vа lоyihаlаsh bo‘yichа quyidаgi хulоsаlаr 
chiqаrilаdi:
-mаshg‘ulоtlаrdа ko‘zdа tutilgаn bilim, 
ko‘nikmа, mаlаkаlаrning o‘zlаshtirib оlishigа 
erishilаdi;
-tаlаbаlаr o‘qitilibginа qоlmаy, ulаrni 
mustаqil tа’lim оlishigа shаrоit yarаtilаdi;
-tаlаbаlаrgа bilimlаr tаyyor hоldа 
bеrilаvеrmаydi, 
ulаrni 
bilimlаrni 
аniq 
mаnbаlаrdаn mustаqil оlа bilishgа o‘rgаtilаdi;
-mа’lumоtlаrni yig‘ish, tаhlil qilish, qаytа 
ishlаsh, tizimlаshtirish, vа umumlаshtirish 
аsоsidа 
tа’lim–tаrbiya 
jаrаyoni 
uchun 
ахbоrоtlаr tаyyorlаnаdi vа mаzkur jаrаyondа 
tаlаbаlаrni fаоl izlаnishgа yo‘nаltirаdi;
-ishtirоkchilаrning 
o‘zаrо 
оngli 
hаmkоrligi (tа’limiy, tаrbiyaviy, tаdqiqоtchilik, 
kоmmunikаtiv, 
ijоdiy, 
o‘yin 
fаоliyatlаri 
vа 
hokazo) 
ахbоrоt 
kоmmunikаtsiоn 
tехnоlоgiyalаri yordаmidа mulоqаtli jаrаyon 
sifаtidа qаrаlаdi (ulаrning eng sаmаrаli 
yo‘nаlishlаri оnlаyn kоnfеrеntsiyalаr hаmdа 
mаsоfаviy tа’limdir). 
Tаvsiyalаr. Tаvsiyalаr bеvоsitа lоyihаlаsh 
nаtijаlаri vа ulаrning jаrаyon yo‘nаlishigа 
hаmdа muаmmоning qo‘yilishigа mоsligi 
аsоsidа tаyyorlаnаdi, bundаy innоvаtsiоn 
tехnоlоgiyadаn 
аmаliyotdа 
fоydаlаnish 
ko‘rsаtmаlаri bеrilаdi: 
-tа’lim 
muаssаsаlаridа 
o‘quv 
jаrаyonlаridа lоyihаli tа’limdаn yanаdа kеngrоq 
fоydаlаnishni yo‘lgа qo‘yish kеrаk;
-tаlаbаlаrning mustаqil fаоliyatlаrini 
tаshkil etishdа lоyihаlаshdаn yеtаkchi mеtоd 
sifаtidа fоydаlаnishgа tаvsiya etilаdi; 
-tа’lim 
jаrаyonidа 
lоyihаlаsh 
tехnоlоgiyasini 
tаdbiq 
etishdа 
kаdrlаr 
tаyyorlаshgа yo‘nаltirilgаn umumiy jаrаyon 
mаzmunining sifаt jihаtdаn o‘zgаrishini dоim 
nаzоrаt qilib bоrish zаrur;
-o‘qituvchi (mаlаkаli mutахаssis) vа 
tаlаbа (bаrkаmоl shахs)lаrning ijtimоiy ishlаb 
chiqаrish jаrаyonidаgi fаоliyatlаri hаmdа 
ulаrning sаmаrаsi ijtimоiy tаrаqqiyotning 
tеzlаshuvigа оlib kеlishini dоim yoddа tutish 
shаrt.
Dеmаk, lоyihаlаsh o‘qituvchi tоmоnidаn 
tаlаbаlаrning muаmmоni izlаsh, uni hаl etish 
bo‘yichа fаоliyatini rеjаlаshtirish vа tаshkil 
etishdаn tо intеllеktuаl yoki оddiy mаhsulоtni 
оmmаviy bаhоlаsh uchun uni hаl etish usulini 
tаqdim etishgаchа mustаqil hаrаkаt qilishini 
tа’minlоvchi mахsus tаshkil etilgаn mаqsаdli 
o‘quv fаоliyatidir.
Хulоsа 
shuki, 
lоyihа 
аsоsidаgi 
mаshg‘ulоtlаr fаn(mаvzu)lаrning mаzmunini 
tа’lim jаrаyonidа to‘lа o‘zlаshtirib оlishini 
kаfоlаtlаydi; o‘quv mаshg‘ulоtini lоyihаlаsh 
tехnоlоgiyasi аsоsidа tаshkil etish vа 
аmаlgа 
оshirish 
bo‘lаjаk 
tехnоlоgik 
tа’lim o‘qituvchilаrining kаsbiy ko‘nikmа 
vа 
mаlаkаlаrni 
shаkllаntirish 
hаmdа 
rivоjlаntirishgа хizmаt qilаdi. 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
42 
TANQIDIY-TAHLILIY FIKRLASH 
QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISH BO‘YICHA 
XORIJIY TAJRIBALAR TADQIQI
Toshpo‘lat Boshbek o‘g‘li Nazarov -
o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Mazkur maqolada tanqidiy-tahliliy fikrlashning ahamiyati hamda uni rivojlantirish 
borasidagi xalqaro ekspert va mutaxassislar fikrlari, tadqiqotlari haqida qator ma’lumotlar berilgan. 
Shuningdek, tanqidiy-tahliliy fikrlashning qaysi sohalarda o‘z o‘rniga ega ekanligi turli tadqiqotlar bilan 
asoslanganligi haqida so‘z boradi.
Аннотация: В этой статъе представлена информация о важности критического мышления, 
а также мнения и исследования международных экспертов и ученых о его развитии. В нем 
также обсуждаются области, в которых критически-аналитическое мышление имеет свое 
место, на основе различных исследований.
Abstract: This article provides information on the importance of critical thinking and the views 
and research of international experts and scholars on its development. It also discusses the areas in 
which critical thinking is based on various studies.
Kalit so‘zlar: tanqidiy fikrlash, kognitiv usullar yoki strategiyalardan foydalanish, matnlarni tahlil 
qilish, refleksiya, meta-bilish, metakognitiv faoliyat, metakognitiv bilim, deklarativ bilim, protsessual 
bilim, shartli bilim.
Ключевые слова: критическое мышление, исползование когнитивных методов или 
стратегий, анализ текста, рефлексия, метазнание, познавателная деятелност, метакогнитивное 
знание, декларативное знание, процедурное знание, условное знание.
Keywords: critical thinking, use of cognitive methods or strategies, text analysis, reflection, meta-
knowledge, metacognitive activity, metacognitive knowledge, declarative knowledge, procedural 
knowledge, conditional knowledge.
Tanqidiy fikrlash bu – XXI asr talablarini 
muvaffaqiyatli 
ro‘yobga 
chiqarishimizga 
imkoniyat yaratuvchi, o‘rganayotgan va 
bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq 
anglashimizga 
yordam 
beruvchi 
ijobiy 
ko‘nikmadir. Tanqidiy fikrlashga o‘rgatish 
yuqori kasbiy madaniyatli, ijodiy va ijtimoiy 
faol, hayotda o‘z o‘rnini topa oladigan malakali 
kadrlarni shakllantirish vazifasini hal qilishga 
ham mos keladi. Xo‘sh, shunday bo‘lsa 
tanqidiy fikrlashning o‘zi nima? Adabiyotlarda 
bu tushunchaga berilgan turli xil ta’riflarni 
uchratish mumkin.
“Tanqidiy 
fikrlash” 
atamasidan 
pedagogik muhitda anchadan beri foydalanib 
kelinadi va turli pedagoglar buni xilma-xil 
tarzda tushunadilar. Ko‘pchilik o‘qituvchilar 
va metodistlar uchun tanqidiy fikrlash “yuqori 
tartibdagi” fikrlashni bildiradi. Yuqori degani 
shu ma’nodaki, u Benjamin Blum tizimiga 
ko‘ra o‘rganish qobiliyatlarining so‘nggi oliy 
pog‘onasida turadi. Faylasuflar tanqidiy 
fikrlash deganda, odatda mantiqiy fikrlash 
va isbotlash ko‘nikmalarini tushunadilar, 
uning yordamida talabalar diqqat bilan o‘qish, 
chuqur munozaralar yuritish va yozuvda o‘z 
fikrlarini aniq va o‘ylab ifoda etish imkonini 
oladilar. 
Adabiyot 
nazariyotchilari 
va 
tarixchilar uchun matnning tarkibiy qismlarini 
ajratishga va matnning kitobxonga ta’sir qilish 
usullarini tanqidiy qayta mushohada qilishga 
hamda muallif asarni yaratishda amal qilgan 
sabablarni aniqlashda yordam beradigan 
matnga yondashish “tanqidiy” deb hisoblanadi. 
Dayana Xalpern “Tanqidiy fikrlash 
psixologiyasi” («Психология критического 
мышления») 
kitobida 
“psixologiya 
va 
tegishli fanlar mutaxassislari tanqidiy fikrlash 
atamasining bir nechta ta’riflarini taklif 
qilishgan bo‘lsa-da, bu ta’riflarning barchasi 
ma’no jihatidan juda yaqin. Bu g‘oyaning 
mohiyatini anglatuvchi eng oddiylaridan biri: 
tanqidiy fikrlash - bu istalgan yakuniy natijaga 
erishish ehtimolini oshiradigan kognitiv usullar 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

43 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
yoki strategiyalardan foydalanish”, – deb 
yozadi
1
.
“Tanqidiy fikrlash” atamasi mashhur 
psixologlar Jan Piaje va L.S.Vigotskiyning 
asarlaridan ma’lum bo‘lsa-da, hali ham, asosan, 
tanqidiy fikrlash haqida kundalik g‘oyalar 
tufayli u salbiy narsa, hamma narsani inkor 
etish, rad etish, qarama-qarshilik qilish istagi 
kabi fikr mavjud. Shu bilan birga, Klarin Mixail 
Vladimirovich asarlarida AQSHda 80-yillardan, 
Yevropa mamlakatlarida esa o'tgan asrning 
90-yillaridan boshlab tanqidiy fikrlashni 
rivojlantirish taʼlimning asosiy maqsadlaridan 
biriga aylanganligi qayd etilgan. Tanqidiy 
fikrlash faktlar, qonunlar, tarixiy sanalar va 
voqealarni bilishning ahamiyati, shubhasizdir, 
lekin ma’lumotlar bilan mazmunli ishlash 
qobiliyati, undagi asosiy g‘oyalarni ajratib 
ko‘rsatish, ular orasidagi bog‘liqlikni ko‘rish, 
kerakli narsani tanlash va rad etish, noto‘g‘ri 
ma’lumot, uni tahlil qilish va baholash 
qobiliyatidir. Faqat shunday yondashuvgina 
talabalarni 
tez 
o‘zgaruvchan 
dunyoda 
kelajakdagi amaliy faoliyatiga tayyorlashi 
mumkin
2
.
Tanqidiy fikrlash, savolning qo‘yilishi 
va hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni 
aniqlashdan 
boshlanadi. 
Insoniyat 
o‘z 
tabiatiga ko‘ra qiziquvchandir. Biz biron-
bir yangilikni sezar ekanmiz, albatta, uning 
mohiyatini bilishni xohlaymiz. Qandaydir 
tarixiy obidani ko‘rar ekanmiz, bizda uning 
ichkarisiga kirish istagi paydo bo‘ladi. “Barcha 
hayvonot olamida, – deb yozadi kimyogar va 
faylasuf Mikael Poloniy, – uning eng sodda 
shakli bo‘lgan chuvalchangdan, ehtimol hatto 
amyobadan boshlab biz adabiy ehtiyotkorlik 
harakatini, ehtiyojni bevosita qondirishga 
bog‘liq bo‘lmagan izlanuvchanlik faoliyatini: 
har qanday jonli mavjudotni o‘z atrofini aql-
zakovat bilan nazorat qilishga intilishini 
kuzatamiz”
3
.
Amerikalik 
faylasuf 
va 
pedagog 
J.Dyuining aytishicha, agar talabalar muayyan 
muammo bilan shug‘ullana boshlasalargina, 
ularda tanqidiy fikrlash paydo bo‘ladi. “O‘quv 
jarayonining boshlang‘ich nuqtasi hisoblangan, 
biror vaziyat yoki hodisaga tegishli bo‘lgan eng 
muhim savol bu hodisa qanday muammoni 
vujudga keltirishini anglatadigan savoldir. 
Faqatgina muayyan muammo bilan kurashib, 
murakkab vaziyatdan chiqish uchun o‘zining 
shaxsiy 
yo‘lini 
izlagandagina, 
o‘quvchi 
1 Даяна Халперн, Нафтульев А. И. – «Психология критического мышления». М.: 2000.
2 Грудзинская Е.Ю. Нетрадиционный подход к проведению семинаров в курсе «Концепции современного естествознания» (Тезисы доклада) // Региональная научно-
методическая конференция «Учебный предмет «Естествознание в школе и вузе» 25–29 марта 2000г. Н.Новгород, ННГУ, 2000. С.51–52
3 O‘g‘iloy Abdullayeva – “PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA”. T.: - 2015. B.-77.
4 R.U.Kuchqarov, G.A.Nosirxodjayeva – “SHAXSIY RIVOJLANISH”. Darslik. T.: - 2019. B.-196.
5 O‘g‘iloy Abdullayeva – “PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA”. T.: - 2015. B.-79.
haqiqatan ham fikrlaydi”.
Bundan xulosa qilish mumkinki, o‘qituvchi 
darsga tayyorgarlik ko‘rar ekan, talabalar 
to‘qnashishi mumkin bo‘lgan muammolar 
doirasini aniqlashi, so‘ngra esa, talabalarni 
bu muammolarni o‘zlari mustaqil ravishda 
shakllantirishlariga tayyorlashi zarur. Tanqidiy 
fikrlash tufayli o‘qish eski “oliy maktab” 
ishidan aniq maqsadga yo‘nalgan, mazmunli 
faoliyatga aylanadi hamda bu faoliyat 
davomida talabalar haqiqiy aqliy ish bajarib, 
haqiqiy hayotiy muammolarni hal qiladilar. 
Ular dalillar to‘plab, matnlarni tahlil qilib, teng 
kuchli nuqtayi nazarlarni taqqoslab hamda 
jamoa imkoniyatlaridan foydalanib, o‘zlarini 
qiziqtirgan savollarga javob izlaydilar va uni 
topadilar
4
.
Tanqidiy fikrlash – ijtimoiy bo‘lib 
ham hisoblanadi (har bir inson ijtimoiy 
organizmdir). Har qanday fikr, agar u boshqalar 
bilan o‘rtoqlashilgandagina, o‘tkirlashadi yoki 
faylasuf Xanna Arendt yozganidek: “kimningdir 
huzurimda bo‘lishi, meni barkamollikka 
erishtiradi”. Bahslashuvda, o‘qiganimizda, 
muhokamada ishtirok etganimizda, e’tiroz 
bildirganimizda, 
boshqalar 
bilan 
fikr 
almashganimizda biz o‘z nuqtayi nazarimizni 
aniqlashtiramiz va uni chuqurlashtiramiz. 
Shuning uchun ham tanqidiy fikrlash 
yo‘nalishida ishlayotgan pedagoglar o‘z 
mashg‘ulotlarida juftlikda yoki guruhlarda 
ishlashning turli shakllaridan foydalanishga, 
bunda debat va munozaralardan samarali 
foydalanishga hamda talabalar yozma ishlarini 
namoyish qilishning turli ko‘rinishlaridan 
foydalanishga intiladilar. Umuman olganda, 
har qanday tanqidiy fikrlovchi inson biron-
bir jamoa bilan ishlaydi va faqat o‘z shaxsini 
konstruksiyalashga nisbatan anchagina keng 
ma’nodagi vazifalarni hal qiladi
5
.
Talabalar yangi axborotni ongli, puxta 
tushunishlari va yangi axborotga tanqidiy 
yondashishlari uchun ta’lim jarayonida faol 
qatnashishlari kerak. Talaba belgilangan 
maqsad asosida o‘ylab, fikrlarini o‘z so‘zlari 
bilan ifodalash orqali faollashadi. Bilimlarni 
namoyish qilish (o‘ziga va sherigiga) og‘zaki 
yoki yozma nutq yordamida, faol fikrlash orqali 
sodir bo‘ladi. Shunday qilib, ilgari olingan 
bilimlar anglash darajasiga olib chiqiladi. Endi 
ular yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun negiz 
bo‘lishi mumkin. Subyektning ichki jarayonlari 
va holatlarini o‘zi tomonidan bilib borishi esa 
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
44 
refleksiya (ba’zan meta-bilish) deb ataladi. 
Refleksiya (lotincha “reflexio” – orqaga 
qaytish) falsafiy tushuncha bo‘lib, u individ 
ongida 
sodir 
bo‘layotgan 
o‘zgarishlar 
haqida 
o‘zining 
mulohaza 
yuritishini 
anglatadi. Refleksiya – bu subyektning 
faqatgina o‘zini-o‘zi tushunishi bo‘libgina 
qolmay, balki u “refleksiyalanuvchi” ni, 
uning shaxsiy xususiyatlari, ta’sirga javob 
berishining ifodalanganligi va bilishga oid 
tasavvurlarning 
oydinlashtirilishi 
hamda 
boshqalar tomonidan tushunilishini ham 
anglatadi. Ushbu fazaning eng muhim vazifasi 
esa, yangi o‘quv materialining tushunilishiga 
erishishdan 
iboratdir. 
Faol 
talabalar 
xabarni eshitib, odatda savol beradilar yoki 
tushunmaganlarini keyinchalik aniqlash uchun 
yozib qo‘yadilar. Sust o‘quvchilar esa bunday 
qilmaydilar, ular vujudga kelgan chalkashliklar, 
anglashilmovchiliklar haqida yoki nimanidir 
tushunmay qolganlari haqida o‘ylab ham 
ko‘rmaydilar.
Metakognitiv 
(refleksiv) 
faoliyat 
atamasi ko‘pincha bu sohada olib borgan 
keng ko‘lamli tadqiqotlari uchun Jon Flavell 
bilan bog‘liq. Ushbu amerikalik rivojlanish 
psixologi bu konsepsiyani 1979-yilda birinchi 
marta ishlatgan. Flavell metakognitatsiya 
(meta-bilish) idrokni bilish va boshqarishni 
anglatishini tushuntirdi.
Umuman olganda, metakognitatsiya 
odamlarning o‘zlarining bilim tajribalarini 
aks ettirish va tartibga solish qobiliyatiga 
ishora qiladi. Ushbu jarayon bizning idrok 
funktsiyalarimizga 
tegishli, 
ular 
bilim 
jarayonlarini nazorat qilish va tartibga solish 
bilan bog‘liq. Ya’ni, e’tiborni, ishlaydigan 
xotirani modulyatsiya qilish, rejalashtirish, 
xatti-harakatlarni tormozlash, hissiyotlarni 
boshqarish va hokazo
6
.
Metakognitiv bilim – bu insonning hayoti 
davomida egallagan bilimlari, shuningdek, 
egallangan 
bilimlarning 
o‘zlashtirilish 
qonuniyatlari, egallangan bilimlarning turli 
jarayonlarga nisbatan to‘g‘ri yo‘naltirilishi 
hamda bilimlarni qachon, qayerda va qay 
tartibda qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan bilimlar 
majmui hisoblanadi.
Metakognitiv bilim tarkibi 3 toifadagi 
bilimlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Bular 
deklarativ bilim, protsessual bilim va shartli 
bilim.
Deklarativ bilim – axborotni qanday 
6 Livingston, Jennifer A. “Metakognisiya: umumiy ko‘rinish”. 2003. 3-B. https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED474273.pdf
7 https://eric.ed.gov/
ishlashimiz nuqtayi nazaridan biz o‘zimiz va 
boshqalar haqida bilamiz. Bunga talaba yoki 
fikrlovchi sifatida o‘zimiz haqimizda olgan 
bilimlarimiz hamda faoliyatimizga ta’sir 
etuvchi omillar kiradi. Shuningdek, deklarativ 
bilim biz egallagan bilimlar hamda ularning 
o‘zlashtirilish qonuniyatlarini o‘z ichiga oladi. 
Bu shuni anglatadiki, biz biror axborotni 
o‘rganish jarayonimizga tanqidiy yondashgan 
holda tahlil qilsak, mazkur axborotlar qanday 
qonuniyatlar asosida qabul qilinayotganligini 
bilib olishimiz mumkin bo‘ladi.
Protsessual bilim – bu shunday bilimki, 
o‘zlashtirilgan deklarativ bilimlarni turli 
xil vaziyatlarga mos tarzda qo‘llay olishni 
rejalashtirishga oid bilimlardir. Ya’ni, bu bizning 
turli xil vazifalarni bajarish strategiyamiz va 
protseduralarimiz haqidagi bilimlarimizdir.
Shartli bilim – bu deklarativ va 
protsessual bilimlardan qachon va nima 
uchun foydalanilishini bilishdir. Mazkur 
toifadagi bilimlar har bir soha vakillari uchun 
katta ehtiyojga aylangan. Ushbu fikrimizning 
isboti sifatida shuni ta’kidlashimiz mumkinki, 
soha va sohaga doir bilimlarni qachon va 
qay tartibda qo‘llashga doir bilimlarning 
yetishmasligi sabab ko‘plab sohalarda natijaviy 
ko‘rsatgichlar past darajada
7
.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, 
tanqidiy fikrlash alohida mahorat emas, balki 
bolaning rivojlanishi va ta’lim olish jarayonida 
asta-sekin shakllanadigan ko‘plab ko‘nikma 
va qobiliyatlar majmuasidir. Agar darslarda 
talabalar passiv tinglovchilar bo‘lmasalar va 
aksincha ular o‘rganganlarini o‘zlarining amaliy 
tajribalari bilan bog‘lab, doimiy faol ravishda 
ma’lumot qidirsalar, tezroq shakllanadi. 
Bundan tashqari, talabalar ma’lumotlarning 
ishonchliligi yoki ishonchsizligiga shubha 
qilishni, dalillar mantiqini tekshirishni, xulosa 
chiqarishni, nazariy bilimlardan foydalanish 
uchun yangi misollar tuzishni, qarorlar qabul 
qilishni, sabab va oqibatlarini o‘rganish kabi 
turli hodisalarni o‘rganishlari kerak (bunda 
o‘qituvchilar ham yordam berishi kerak).
Umuman olganda xulosa sifatida 
shuni ta’kidlash mumkinki, ta’lim jarayoniga 
tanqidiy fikrlashni tizimli ravishda kiritish, 
alohida fikrlash va kognitiv faoliyat uslubini 
shakllantirish ta’limning to‘liq o‘zlashtirilishini 
ta’minlaydi hamda shu orqali ta’lim sifatini 
oshirish, raqobatbardosh kadr tayyorlash 
imkonini beradi.
PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYA
VA INNOVATSION TA’LIM

45 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
AMALIY FANLAR
OLIY TA’LIM MUASSASALARI 
TALABALARINING JISMONIY MADANIYATINI 
RIVOJLANTIRISH MASALALARI
Furqat Qo‘ldashevich Axmedov -
p.f.n., professor, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Nodirjon Salaydinovich Kulboyev -
v/b dotsent, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada oliy talim muassalari talabalari jismoniy madaniyatining 
yo‘nalishlari belgilab berilgan. Shuningdek, talabalar jismoniy madaniyatidagi mavjud muammolarni 
aniqlashga qaratilgan ilmiy nazariy malumotlardan iborat.
Аннотация: В данной статъе определены направления физической културы студентов 
высших образователных учрежденний, а также освешен научние взгляды к определению 
существуюших проблем в этот сфере. 
Abstract: This article covers the areas of physical culture of higher education students, as well as 
provides detailed information aimed at identifying current problems in the student's physical culture.
Kalitli so‘zlar: talabalar, jismoniy madaniyat, sport inshootlari, jismoniy madaniyat yo‘nalishlari, 
kundalik turmush tarzi, jismoniy madaniyat darajasi, sport natijalari.
Ключевые слова: физическая култура, спортивные сооружения, повседневный образ 
жизни, уровен физической културы, спортивные резултаты. 
Keywords: physical culture, sports facilities, everyday life, level of physical education, sports 
results.
Mamlakatimizda 
aholi 
turmush 
farovonligini oshirish davlat siyosatining 
bosh masalasi hisoblanadi. O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti 
Sh.M.Mirziyoyev 
rahbarligida olib borilayotgan islohatlarning 
mazmun-mohiyati ham asosan mamlakat 
aholisining turmush farovonligini oshirishga 
qaratilgan.
Aholi 
salomatligini 
saqlash 
va 
mustahkamlash bugungi kunning eng asosiy 
masalalaridan biri bo‘lib, bunda jismoniy 
tarbiya va sportga alohida e’tibor qaratilmoqda. 
Bularni inobatga olgan holda, aholining 
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, ayniqsa, 
yosh avlodning jismoniy tarbiya va sport 
bilan muntazam shug‘ullanishi uchun zamon 
talablariga mos shart-sharoitlar yaratish, sport 
musobaqalari orqali yoshlarda o‘z irodasi, 
kuchi va imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchni 
mustahkamlash, 
mardlik, 
vatanparvarlik, 
ona Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kamol 
toptirish, shuningdek, yoshlar orasidan 
iqtidorli sportchilarni saralab olishni tizimli 
tashkillashtirish hamda jismoniy tarbiya va 
ommaviy sportni yanada rivojlantirishga 
yo‘naltirilgan keng ko‘lamli ishlar amalga 
oshirilmoqda.
Keyingi yillarda O‘zbekiston sportchilari 
xalqaro sport maydonlarida juda katta 
muvaffaqiyatlarga 
erishmoqda. 
Bunga 
misol faqatgina joriy yilning keyingi oylarida 
(2022-yil 30-oktabr – 12-noyabr kunlari) 
Iordaniya poytaxti Ammon shahrida boks 
bo‘yicha kattalar o‘rtasida o‘tkazilgan Osiyo 
chempionatida O‘zbekiston ayollar terma 
jamoasi bitta oltin, beshta kumush va ikkita 
bronza medallariga sazovar bo‘lgan bo‘lsa, 
O‘zbekiston yerkaklar terma jamoasi beshta 
oltin, ikkita kumush va uchta bronza medallari 
bilan umumjamoa hisobida birinchi o‘rinni 
egalladi. O‘zbekiston erkaklar va ayollar terma 
jamoalari umumiy hisobda oltita oltin, uchta 
kumush, to‘rtta bronza medallarini qo‘lga kiritdi. 
Shuningdek, 2022-yil 28-iyul – 10-avgust kunlari 
Hindistonning Chennay shahrida o‘tkazilgan 
44-Butunjahon 
shaxmat 
olimpiadasida 
O‘zbekiston erkaklar terma jamoasi 1-o‘rinni 
qo‘lga kiritdi. Shunday nufuzli musobaqalarda 
JDPU talabalarining muvaffaqiyatli ishtirok 
etishini alohida qayd etish mumkin. Jumladan, 
jismoniy madaniyat fakulteti talabalari Nigina 
Uktamova va Jahongir Zokirov 2021-y 16-
26 - martda Polshada boks buyicha yoshlar 
o‘rtasida o‘tkazilgan jahon chempionatida 
oltin medallarni qo‘lga kiritdilar. 2022-yilning 
14-26-noyabrida boks buyicha yoshlar urtasida 
Ispaniyada utgan jahon chempionatida 
fakultet 1-kurs talabalari Saboxat Husanova 

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
46 
bronza, Aziza Zokirova kumush medallarini 
qo‘lga kiritdilar. Sportdagi bunday yuqori 
natijalarga erishishda sportchi uchun har 
tomonlama shart-sharoitlarni yaratilganligi 
muhim ahamiyatga ega.
Aholi va yoshlarning eng faol a’zolari 
hisoblangan 
oliy 
ta’lim 
muassasalari 
talabalarining kasbiy tayyorgarligini oshirish 
bilan birga ularning turmush tarziga jismoniy 
madaniyat va sportning singdirilishi dolzarb 
masala hisoblanadi, chunki oliy ta’lim 
muassasasi talabalari kelajakda jamiyatning 
ziyoli qatlami, boshqaruvchi va yetaklovchi 
kuchi hisoblanadi. Bu borada pedagogika oliy 
ta’lim muassasalari talabalarining o‘rni alohida 
ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Bugungi kunda bo‘lajak o‘qituvchilarga 
qo‘yilgan talablarni inobatga oladigan bo‘lsak, 
ta’lim-tarbiya olish orqali mutaxassis bo‘lib 
yetishishi o‘ta muhim hisoblanadi. Zero, 
o‘qituvchi kelajak avlodga talim-tarbiya 
berishda har tomonlama ilg‘or va na’muna 
bo‘lishi tegishli meyoriy hujjatlarda ham 
belgilab qo‘yilgan. Shu nuqtai nazardan 
pedagogika ta’lim yo‘nalishidagi talabalarda 
sog‘lom turmush tarzinining shakllanganligi, 
ularda jismoniy madaniyatning takomillashgan 
bo‘lishi o‘ta zaruriy ko‘rsatkich hisoblanadi. 
Shuning 
uchun 
ham 
talabalarning 
jismoniy madaniyati va uni rivojlantirish, 
takomillashtirishni ilmiy tadqiq etish dolzarb 
masaladir. Respublikamiz va MDH olimlari 
tomonidan talabalarning sog‘lom turmush 
tarzi, ularning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi, 
shuningdek, jismoniy madaniyatiga oid bir 
qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan.
Yurtimiz olimlaridan: T.S.Usmonxo‘jayev, 
R.Abdumalikov, 
I.Kushbaxtiyev, 
A.Atoyev, 
O.Musurmonova, 
O.Jamoliddinova, 
F.Ahmedov, R.Salomov, H.T.Rafiyev. F. Xo‘jayev, 
K. Maxkamdjonov, Sh. Mardonovlarning ishlari, 
shu bilan birga Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi 
davlatlari olimlaridan: M.Y.Vilinskiy, O.Y.Milova, 
Y.Y.Andriyanova, Y.D.Jeleznyaklarning ishlari 
alohida ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi olimlar tomonidan olib 
borilgan tadqiqot ishlari o‘rganilib, ilmiy-nazariy 
tahlil etilganda, talabalar jismoniy madaniyatini 
rivojlantirishning pedagogik texnologiyalarini 
yanada takomillashtirish maqsadida ilmiy 
tadqiqot ishlarini olib borishni maqsad qildik. 
Buning uchun: 
Ilmiy tadqiqotning obyekti: 
-pedagogika yo‘nalishida tahsil olayotgan 
oliy ta’lim muassasalari talabalarining jismoniy 
madaniyatini 
rivojlantirishga 
qaratilgan 
pedagogik 
texnologiyalarning 
amaldagi 
holatini tahlil etish; 
Ilmiy tadqiqotning predmeti: pedagogika 
yo‘nalishidagi 
talabalarning 
jismoniy 
madaniyatini 
rivojlantirish 
(pedagogik 
texnologiyalari) asoslari; 
Ilmiy tadqiqotning maqsadi: oliy ta’lim 
muassasalari talabalari jismoniy madaniyatini 
rivojlantirishning pedagogik texnologiyalarini 
takomillashtirishning ilmiy, nazariy va amaliy 
asoslarini ishlab chiqish, metodik qo‘llanmalar 
yaratish hamda amaliyotga joriy etish belgilab 
olindi.
Ilmiy tadqiqotning vazifalari haqida 
to‘xtaladigan bo‘lsak, ular 
quyidagilarni tashkil etadi:
talabalar 
jismoniy 
madaniyatining 
amaldagi holatini ilmiy jihatdan aniqlash; 
talabalar jismoniy madaniyatiga oid 
mavjud ilmiy -uslubiy adabiyotlarni tahlil etish 
va xulosalar qilish;
talabalar jismoniy madaniyatini tashkil 
etuvchi faktorlarni (ko‘rsatgichlarni) aniqlab 
olish:
talabalar 
jismoniy 
madaniyatini 
rivojlantirishga oid ilmiy-uslubiy tavsiyalar 
ishlab chiqish;
talabalar 
jismoniy 
madaniyatini 
rivojlantirishning pedagogik texnologiyalarini 
ishlab chiqish va tajriba-sinovdan o‘tkazish 
olingan natijalarini amaliyotga joriy etishdan 
iborat bo‘ldi.
Oliy ta’lim muassasalari talabalari 
sog‘lom turmush tarzining asosiy tarkibiy 
qismlaridan biri bu jismoniy madaniyat 
hisoblanadi. Haqiqatdan ham, jismoniy 
madaniyatsiz 
sog‘lom 
turmush 
tarzini 
kechirish 
mumkin 
emas. 
Avvalambor, 
jismoniy madaniyat tushunchasining o‘ziga 
aniqlik kiritib olish zaruriyatidan kelib chiqib, 
bu tushunchaga mutaxassislarning bergan 
ta’riflari o‘rganildi. Jismoniy madaniyat 
tushunchasi mutaxassislar tomonidan turlicha 
ta’riflangan. Jumladan, professor L.P.Matveev 
tomonidan 
quyidagicha 
ta’rif 
berilgan; 
“jismoniy madaniyat jamiyat a’zolarining 
jismoniy kamolotga erishishini maqsadga 
muvofiq ravishda amalga oshirish uchun 
maxsus vositalar, metodlar va sharoitlarni 
yaratish hamda ulardan ratsional foydalanish 
bo‘yicha erishilgan yutuqlarning majmuasidir. 
Jismoniy madaniyat umumiy madaniyatning 
tarkibiy bir qismi bo‘lib, uning yuksalishi jamiyat 
rivojlanishining asosidir”. Berilgan ta’riflarga 
asosan talabalar jismoniy madaniyatining 
ko‘rsatkichlari aniqlandi va ular quyidagicha 
tasniflandi: 
oliy 
ta’lim 
muassasasidagi 
sport 
AMALIY FANLAR

47 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
inshootlarining mavjudligi va ularning holati;
oliy ta’lim muassasasining jismoniy 
tarbiya va sport yo‘nalishidagi o‘quv -tarbiyaviy, 
me’yoriy hujjatlarning mavjudligi va ularning 
mazmuni (o‘quv reja, fan dasturi, ishchi dastur 
va boshqalar);
talabalarning 
jismoniy-tarbiya 
va 
sport 
bilan 
shug‘ullanishlariga 
shart-
sharoitlar yaratishda oliy ta’lim muassasasi 
rahbariyatining munosabati, ular tomonidan 
amalga oshiriladigan ishlarning mazmuni 
(maxsus savolnoma asosida o‘rganiladi);
talabalar jismoniy tarbiyasiga oid 
metodik ta’minotning holati (darsliklar, o‘quv 
qo‘llanmalar, va metodik ko‘rsatmalarning 
ta’minoti);
oliy ta’lim muassasasining jismoniy-
tarbiya va sport sohasidagi mutaxassislarining 
shtatlar birligi (kafedra, o‘qituvchi, murabbiy 
, sohada hizmat qiluvchi boshqa turdagi 
shtatlar va boshqalar);
oliy ta’lim muassasasidagi jismoniy 
tarbiya va sport sohasidagi mutaxassislarining 
kasbiy tayyorgarlik darajasi (ilmiy, darajalar, 
unvonlar, 
sport 
ustalari 
va 
boshqa 
ko‘rsatkichlarning mavjudligi);
talabalar turmush tarziga jismoniy tarbiya 
va sportning singdirilganlik darajasi (doimiy 
bir sport turi bilan shug‘ullanuvchi talabalar 
sportdagi natijalar, faol talaba sportchilar, 
sport to‘garaklarida ishtirok etuvchi talabalar, 
ertalabki badantarbiya bilan muntazam 
shug‘ullanuvchi 
talabalar, 
muntazam 
ravishda mustaqil jismoniy mashqlar bilan 
shug‘ullanuvchi talabalar va boshqalardan 
iborat);
talabalar bilan tashkil etiladigan va 
o‘tkaziladigan jiismoniy tarbiya va sport 
tadbirlarining xilma-xilligi; 
vaqtincha 
sog‘ligida 
muammolari 
bulgan talabalar bilan olib boriladigan 
sog‘lomlashtiruvchi 
jismoniy 
tarbiya 
mashg‘ulotlarini tashkil etilishi utkazilishi 
imkoniyati cheklangan talabalar bilan olib 
boriladigan, jismoniy-tarbiya sport tadbirlari, 
mashg‘ulotlari va ularga yaratilgan shart-
sharoitlar talabalarning salomatlik darajasi.
Talabalar 
jismoniy 
madaniyatini 
rivojlantirish masalasi nafaqat pedagogik 
jarayon, balki ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy, 
iqtisodiy sohalarga ham bevosita bog‘liq.
Talabalar jismoniy madaniyatining asosiy 
ko‘rsatkichlarini o‘rganish maqsadida dastlabki 
ilmiy pedagogik kuzatishlarni o‘tkazdik. 
Bunga asosan oliy ta’lim muassasalaridan 
Jizzax politexnika instituti va Jizzax davlat 
pedagogika universiteti tanlab olindi. Jizzax 
politexnika institutida 8500 ga yaqin talabalar 
tahsil oladi. Talabalar uchun bitta yopiq zal, 
ikkita sun’iy maydon, bitta tennis maydoni, bitta 
badmenton maydoni, bitta voleybol maydoni, 
bitta ochiq futbol maydoni, bitta gimnastika 
maydonchasi mavjud. Bir vaqtning o‘zida 
ushbu maydonlar 180 ga yaqin talabalarni 
qamrab oladi. Jizzax davlat pedagogika 
universitetida 14000 ga yaqin talabalar tahsil 
oladi. Talabalar uchun ikkita sun’iy maydoni, 
bitta futbol maydoni, bitta basketbol maydoni, 
bitta gimnastika maydonchasi, ikkita yopiq 
turdagi sport zali, bitta yopiq basseyn hamda 
yugurish yo‘lakchalari mavjud. Ushbu sport 
maydonlari bir vaqtning o‘zida 250 ga yaqin 
talabalarni qamrab oladi. Sport inshootlarining 
mavjudligi asosiy masalalardan biri, albatta. 
Ammo eng asossiy masala talabalar 
kundalik hayotiga jismoniy madaniyatning 
singdirilganligidadir. Chunki mavjud sport 
inshootlarida ham talabalar doimiy ravishda 
shug‘ullanayotgani yo‘q. Demak, talabalarni 
ongli va muntazam ravishda jismoniy tarbiya 
va sport bilan shug‘ullanishlariga ehtiyoj yetarli 
darajada emas. 
Buning turlicha sabablari bo‘lib, mavjud 
sabablarni aniqlash maqsadida talabalar 
bilan maxsus jismoniy tarbiya va sport 
bilan shug‘ullanishga bo‘lgan munosabatini 
(yondashuvini) 
aniqlashga 
qaratilgan 
so‘rovnoma o‘tkazildi. Bunda Jizzax davlat 
pedagogika universitetining rus tili va 
adabiyoti, o‘zbek tili va adabiyoti, tabiiy fanlar, 
maktabgacha ta’lim fakultetlaridagi 50 nafar II 
– III kurs talabalaridan jami 200 nafar talaba 
yoshlar o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazildi. Ushbu 
talabalarning 82 nafari o‘g‘il bolalar va 118 
nafari qiz bolalardan iborat bo‘ldi. 
O‘tkazilgan so‘rovnoma natijalariga ko‘ra 
quyidagilar aniqlandi:
Oliy ta’lim muassasalarida tashkil 
etiladigan jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini 
10 % qoniqarsiz - 3% yaxshi - 64% qoniqarli 
na’munali - 23% baholaganlar. Talabalar 
orasida futbol - 34%, voleybol - 21 %, shaxmat 
shashka -14%, boshqa sport turlari - 9% 
shug‘ullanishlarini malum qilgan bo‘lsa, 22% 
umuman shug‘ullanmasligini ma’lum qilgan. 
Mustaqil ravishda sog‘lomlashtiruvchi jismoniy 
mashqlar bilan shug‘ullanishlari o‘rganilganda 
muntazam shug‘ullanuvchilar -18%, ba’zan 
shug‘ullanib turadiganlar - 46% va 36% umuman 
shug‘ullanmasligini ma’lum qilgan. Jismoniy 
tarbiya va sport bilan shug‘ullanmaslining 
sababi nima? Deb, qo‘yilgan savolga 
jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanmaydigan 
talabalarning 26% xohlamayman, 21% zarur 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
48 
deb hisoblamayman, 33% vaqtim yo‘q, o‘qishim 
kerak, 20% xohlayman, ammo universitetda 
sharoitlar yaratilmagan deb, javob berganlar.
O‘quv jarayoni dars jadvali asosida 
jismoniy 
tarbiya 
darslarini 
qo‘yilishini 
xohlaysizmi? deb qo‘yilgan savolga xohlayman 
-89%, xohlamayman - 6%, menga farqi yo‘q 
– 5% javoblarni berishgan. Jismoniy tarbiya 
darsini -52% talabalar haftasiga bir marta, 
48% talabalar ikki marta qo‘yilishini ma’qul 
deb hisoblashgan. Oliy ta’lim muassasalari 
talabalari o‘rtasida jismoniy tarbiya va 
sportni yanada ommaviylashtirish uchun 
59% talabalar dars jadvaliga jismoniy tarbiya 
va sport mashg‘ulotlari qo‘yilishini, 41% turli 
sport musobaqalarini tashkil etish va o‘tkazish 
ko‘lamini oshirish mazmunidagi javoblarni 
berishgan. 
O‘tkazilgan so‘rovnoma asosida olingan 
javoblarga asoslanadigan bo‘lsak, talabalar 
jismoniy madaniyatining takomillashiishi 
ko‘pgina omillarga bog‘liq ekanligini ko‘rishimiz 
mumkin. So‘rovnoma asosidagi olingan 
ma’lumotlardan qo‘rinib turibdiki, talabalarning 
kundalik turmush tarzida jismoniy tarbiya 
va sport bilan shug‘ullanish to‘la qonli o‘rin 
olmagan. Shuning uchun ham talabalarning 
asosiy qismi turli holatlarni sabab qilib jismoniy 
tarbiya va sport bilan shug‘ullanmaydi. 
Talabalarning yana bir qismi oliy ta’lim 
muassasalarida 
yaratilgan 
sharoitlardan 
samarali foydalanadi va yaratilgan sharoitlarni 
yanada 
yaxshiroq 
bo‘lishini 
xohlaydi. 
Demak, talabalar jismoniy madaniyatini 
oshirishning asosiy masalalaridan biri va hal 
yetuvchi ko‘rsatkichi bu ularning kundalik 
turmush tarziga jismoniy tarbiya va sportni 
singdirishdan iboratdir.
Ilmiy tadqiqot natijalariga asoslangan 
holda oliy ta’lim muassasalari talabalarining 
jismoniy madaniyatini yanada rivojlantirish 
uchun quyidagi tavsiyalar beriladi: 
Oliy ta’lim muassasalarida doimiy 
ravishda jismoniy tarbiya va sportning moddiy 
texnik bazasini boyitib borish zarur.
Oliy ta’lim muassasalari talabalari 
jismoniy madaniyatini amalga oshirishga 
oid ilmiy metodik ta’minotni doimiy ravishda 
yangilab borish.
Oliy ta’lim muassasalari talabalarini 
doimiy ravishda jismoniy tarbiya va sport bilan 
shug‘ullanishini ta’minlashga oid huquqiy 
meyoriy hujjatlarni yanada takomillashtirish 
zarur.
Oliy ta’lim muassasalarida faoliyat olib 
borayotgan soha mutaxassislari ( o‘qituvchi, 
murabbiylar, instruktorlar ) kasbiy mahoratini 
oshirib borish va ularning faoliyatini 
muvofiqlashtirishga oid tizim joriy etish.
Oliy ta’lim muassasalari talabalari 
o‘rtasida turli miqyosda o‘tkazilayotgan sport 
musobaqalarining turlarini va miqdorini 
oshirish zarur.
Talabalarni jismoniy imkoniyatlarini 
inobatga olgan holda ommaviy jismoniy 
tarbiya va sport tadbirlariga jalb etishning 
innovatsion metodlarini qo‘llash zarur.
Jismoniy 
imkoniyati 
cheklangan 
talabalar bilan maxsus jismoniy tarbiya va 
sport mashgulotlarini muntazam ravishda 
o‘tkazib borish zarur.
Oliy talim muassasalari talabalarini 
muntazam ongli va mustaqil ravishda jismoniy 
tarbiya va sport bilan shug‘ullanishga undovchi 
targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish orqali 
talabalar jismoniy madaniyatini yanada 
rivojlantirishga erishish mumkin.
AMALIY FANLAR

49 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Vokal ijrochiligi va texnikasini 
takomillashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari
Abatbay Nagmetullayevich Kalliyev -
v.b professor, O‘zbekiston davlat konservatoriyasi Nukus filiali, Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi san’at arbobi
Annotatsiya: Maqolada vokal san’atining fan sifatida taraqqiy etish jarayonlari va o‘ziga xos 
xususiyatlari haqida so‘z yuritilgan. Talabalarning vokal ijrochiligi va texnikasini takomillashtirishi 
bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan va tavsiyalar berilgan. Shu bilan birga talabalarning mazkur 
fan bo‘yicha ko‘nikma va iqtidorlarini yanada oshirishda pedagog nimalarga e’tibor qaratishi kerakligi, 
vokal ijrochiligi texnikasini takomillashtirishda mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish, vokal malakalarini 
egallash yuzasidan takliflar bildirilgan.
Аннотация: В статье говорится о процессах развития и особенностях вокального 
искусства как науки. Проведена научно-исследовательская работа и даны рекомендации 
по совершенствованию вокального исполнительства и техники студентов. При этом были 
высказаны предложения, на что следует обратить внимание педагогу для дальнейшего 
совершенствования навыков и талантов учащихся по данному предмету, как правильно 
организовать учебные занятия по совершенствованию техники вокального исполнительства, 
как приобрести вокальные навыки и умения.
Abstract: The article talks about the processes of development and specific features of vocal 
art as a science. Scientific-research work was carried out and recommendations were made on 
improving the vocal performance and technique of students. At the same time, suggestions were 
made on what the pedagogue should pay attention to in order to further improve the skills and talents 
of students in this subject, how to properly organize training sessions to improve the technique of 
vocal performance, and how to acquire vocal skills.
Kalit so‘zlar: vokal fani, vokal texnikasi, vokal pedagogikasi, nazariya va amaliyot, xalq ijrochilik 
san’ati, talaba mahorati, ovozni qо‘yish, kuylash mahoratini takomillashtirish.
Ключевые слова: вокаловедение, вокальная техника, вокальная педагогика, 
теория и практика, народное исполнительское искусство, мастерство учащихся, качка, 
совершенствование певческого мастерства.
Keywords: vocal science, vocal technique, vocal pedagogy, theory and practice, folk performance 
art, student skills, pitching, improvement of singing skills.
Vokal – musiqa san’atining o‘ziga xos 
turi bo‘lib, eng avvalo, ashula aytish mahoratini 
yuksak darajada o‘zlashtirishga asoslanadi
1
. 
Yaqin va O‘rta Sharq mintaqalarida, xususan, 
Markaziy Osiyoda joylashgan ko‘hna davrlarda 
vujudga kelgan professional musiqa san’atida 
yakkaxonlik va hamnafaslik ijro shakllari 
qadimdan qo‘llanilgan. Ijro shaklining oddiy 
ko‘rinishlari mahalliy mehnatkash aholi orasida 
folklor musiqasi negizida, kasbiy tus olgani 
esa saroyning madaniy, ko‘ngilochar hamda 
joriy etilgan zardushtiylik marosimlarida 
ancha erta paydo bo‘lgan. Vokal san’atining 
birinchi tarixiy vakillari – xalq xonandalaridir. 
Har bir millatning madaniy taraqqiyoti qaysi 
bir davrga mansub bo‘lishidan qat’iy nazar, 
1 Sharapov A. Vokal va uning musiqadagi ahamiyati/// jur. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. №1. 2021. (1114-1117b)
2 Malikova D. Vokal. Toshkent.: “Lesson press” 2019. 210-b.
mazkur xalqning iqtisodiy, ilm – fan, adabiyot 
va ma’naviyat sohalarida erishgan yutuqlari 
bilan chambarchas bog‘liq.
Har bir xalqning ma’naviy ravnaqi esa, 
eng avvalo, uning umumbashariy madaniyatga 
qo‘shgan hissasi bilan o‘lchanadi va qadrlanadi. 
Ana shu nuqtai nazardan o‘zbek xalqi ham 
boshqa O‘rta Osiyo xalqlari bilan birgalikda 
jahon ilm – fani va madaniyati taraqqiyotiga 
ulkan hissa qo‘shdi
2
. Butun insoniyat tarixida 
insonga bеrilgan ijrochilik ovozi Alloh 
tomonidan bеrilgan dеb hisoblangan. U har 
doim ilohiy titroqni, havasni va uni egallash 
xohish istagini kеltirib chiqargan. Ijroga 
nisbatan katta hurmat va maishiy qiziqishlarni 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
50 
ortib borishi, vokal maktablarini va yangi 
ovoz usullarining tashkil topishiga sabab 
bo‘ldi. Ammo talabchanlik maqsadiga ko‘ra 
ularni usul dеb aytib bo‘lmaydi. Bu pеdagogik 
tarafdan shaxsni vokalni his qilish tuyg‘usi 
orqali ovozni yo‘lini topish harakatlari edi. 
Ulardan har biri o‘z usulini ajoyib ijrochi sifatida 
taklif qilgan. Ayni damda esa gap o‘quvchini 
o‘qitish emas, balki tabiatan unda bo‘lgan 
ovozining imkoniyatlarini mukammallashtirish 
va uning tabiiy sifatlarini rivojlantirish haqida 
edi va pеdagogik tarafdan qaralganda ijobiy 
natijaga o‘qituvchi va o‘quvchining vokalni 
o‘zaro juda yaqin sеzishi orqali erishiladi
3
. 
“Vokal” fani talabalarning musiqiy qobiliyatini 
yanada rivojlantirish va kuylash mahorati 
san’ati ko‘nikmalarini o‘rgatishga asoslanadi.
Shuningdek, vokal malakalarini egallash, 
vokal pedagogikasining sistemalilik, izchillik, 
oddiydan murakkabga, yakka yondashish 
kabi qator didaktik prinsiplariga asoslanadi. 
“Vokal” fanning asosiy vazifasi talabalar 
ovozini 
ilk 
mashg‘ulotlardan 
boshlab 
kuylashga moslashtirirish va ovoz apparatini 
bosqichma-bosqich ijodiy jarayonga singdirib 
borishdan iboratdir. Talabalarga vokal darsi 
jarayonida ta’lim va tarbiya berish, ularni 
dunyo standartlariga javob beradigan chuqur 
bilimli, yuqori malakali mutaxassis qilib 
tayyorlash, badiiy jihatdan rivojlantirish, ularga 
vokal texnikasini, uning sirlarini о‘rgatishda 
katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu fan darslari 
jarayonida talabalarning nafaqat vokal 
ijrochilik, kuylash malakalarini va musiqiy 
qobiliyatlari rivojlantirib boriladi, balki ularning 
ma’naviy-ma’rifiy saviyasi, badiiy-estetik didini 
tarbiyalash borasida ham uzluksiz ishlar 
olib boriladi. Vokal fani – musiqa nazariyasi, 
solfedjio, garmoniya, polifoniya, musiqa 
asarlari tahlili, musiqa tarixi, fortepiano, 
dirijyorlik, vokal ansambli kabi fanlar bilan 
o‘zaro bog‘liq. Vokal fani ilm fan va san’at 
sohasida muhim o‘ringa ega.
Vokal san’ati vositasida talabalarning 
estetik va badiiy didini tarbiyalash, ularning 
ijrochilik qobiliyatini rivojlantirishda uzluksiz 
talabchanlik bilan ish olib borish, ularni 
о‘zbek kompozitorlarining asarlari, qardosh 
xalqlar vokal asarlari, shuningdek, chet el 
kompozitorlari tomonidan yaratilgan nodir 
asarlar 
bilan 
tanishtirish, 
professional 
3 Rahimov E. Vokal. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi TDMI. – 105 b.
4 D.M.Malikova. Vokal. Toshkent.: “Lesson press” 2019. 210-b.
5 Pirmatov Sh. Professional aktyorlar tayyorlashda vocal maktabining o‘rni// jur. Teatr №3. Toshkent.: 2014. “Paper Max” – 48. (36-37)
uslubda kuylash malakalarini shakllantirishga 
xizmat qiladi. Ovozni qо‘yish bu talabani 
professional kuylashga о‘rgatish demakdir. 
Bu jarayonda ovoz apparati, diapazon, jarang 
kuchi hamda bir qator badiiy vositalar ustida 
tinmay ish yuritilishi zarur. Vokal о‘qituvchilari 
yigit va qizlarning ovoz imkoniyatlari haqida 
mukammal bilimga ega bо‘lishlari shart.
Talabada 
xonandalik 
ovozini 
tarbiyalashda bir qator metodik qо‘llanmalarga 
amal qilish kerak.Ularga vokal kuylash 
ko‘nikmalarini o‘zlashtirishda avval ovoz 
apparati tuzilishi haqida tushuncha berib o‘tish 
juda muhimdir.
Qo‘shiq aytish jarayonida ular bir 
organizmdek birlashadilar. Kuylash holati 
haqida talabalarga qator ko‘rsatmalar berib 
o‘tish eng asosiy omillardan hisoblanadi. 
Bunda talabaning qaddi-qomati erkin holatda, 
boshi va bо‘yini tо‘g‘ri, chakaklari bо‘sh va tabiiy 
harakatda bо‘lishi uqtiriladi.Talabani erkin 
kuylashga о‘rgatish jarayonida ovoz paychalari 
tо‘g‘ri kuchlanishi va bо‘g‘izni siqmaslik talab 
etiladi. Ovoz organlarining faoliyati natijasida 
eshitish idroki hosil bo‘ladi. Talabada 
eshitish qobiliyatini rivojlantirish o‘ta muhim 
masalalardan biri, chunki qо‘shiqni intonatsion 
tiniq kuylanishi eshitish qobilyatiga juda ham 
bog‘liqdir
4
.
Ovoz qo‘yish metodlari (vocal maktablari) 
turlicha, biroq ularning hammasi umumiy 
tamoyillar va bosqichlarga tayanadi: nafas 
olishni rivojlantirish va takomillashtirish; 
rezonatrlar, pozitsiya, tovushni hujum qilish 
tushuncha va ko‘nlikmalarini egallash; texnika 
vokal usullarini o‘zlashtirish; talaffuz apparati 
bilan ishlash kabidir
5
. Vokal ijrochiligi va 
texnikasini takomillashtirishda ijrochichilik 
mahoratini 
professionallashtirishning 
ahamiyati kattadir.
Odatda “ijrochilik” musiqiy namuna 
talqini bilan bog‘liq bir qator ichki xususiyatlarni 
o‘zida mujassam etgan va bu jihatlar ijrochilik 
mezonlari 
sifatida 
amaliyotda 
muhim 
ahamiyat kasb etib kelgan. Iste’dod, bilim, 
har tomonlama mukammal ovoz, sozandalik, 
jo‘r bo‘lish mahorati, badihago‘ylik mahorati, 
saboq, ijodiy yondashish, to‘g‘ri so‘z talaffuzi, 
izlanish va doimiy mashq kabi xususiyatlar 
shular jumlasidandir. Musiqa ijrochiligi 
amaliyotida ana shunday xususiyatlarga imkon 
AMALIY FANLAR

51 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
darajada ko‘proq ega bo‘lgan san’atkorgina 
mumtoz musiqa namunalarini mukammal 
talqin etishga qodir bo‘ladi. Vokal musiqa 
pedagogikasining asosiy tamoyil (prinsip) va 
uslublari ta’lim berish jarayonida “Vokal san’ati 
asoslari” fani muhim o‘ringa ega, chunki u 
kasb yuzasidan olinayotgan bilimga amaliy 
tushuncha bera oladi. Talabalarga vokal 
san’atini o‘rgatish jarayonida hamma xonanda-
o‘qituvchilar to‘rtta bosh tamoyilga asoslanadi:
1. Ta’limda ketma-ketlik va uzluksizlik 
tamoyili. Bu umumpedagogik tamoyil bo‘lib, 
u ta’lim jarayonida soddadan – murakkabga 
asoslanadi. Uzluksizlik hamma narsada zarur 
– xonandaning diapazonini kengaytirishda 
ham, mashqni murakkablashtirishda, repertuar 
tanlashda, 
ruhiy 
kechinmada 
lirikadan 
dramatik asarlarga (his – tuyqular cho‘qqisiga), 
repertuarni kuchaytirilishi ovozni yo‘qolishiga 
olib boradi. Talabalar bilan mashg‘ulotlarda 
ovozning sifati, toblanishi, tebranishi, uzoqga 
yetishi haqida qayg‘urish kerak. Repertuarni 
kuchaytirishga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
2. Badiiy – musiqa va vokal texnik 
tamoyillarining birligi. Xonandani qoida 
bo‘yicha tarbiyalash uchun bir vaqtning o‘zida 
ikki muammoni hal qilish talab qilinadi: ijro 
etish apparatini qurish – demak xonandani 
professional ovozini hosil qilish va unda 
aytishni mashq qilish. Bu ikki masala bir vaqtda 
bir biriga bog‘liq holda amalga oshiriladi. 
Har qanday hattoki eng sodda ko‘nikmani 
elementar ijro etish uchun avvalo, ovozga 
ishlov berish, shundan so‘ng ijro mahoratini 
egallash kerak, deb o‘ylagan katta xatoga yo‘l 
qo‘yadi.
3. Alohida yondashuv tamoyili. Xonanda 
– bu o‘ziga xos musiqiy asbob. Hammasi 
juda alohidalikni talab qiladi. O‘zgaruvsiz 
(dogmatik) ko‘rsatmalar vokal pedagogikasiga 
zarar yetkazadi. Har bir o‘quvchining imkoniyat 
darajasi har xil bo‘ladi, chunki uning ovozini 
kuchi va chidamliligi shaxsiy xarakteriga 
bog‘liq. Ayniqsa, uning ruhiy xususiyatlarini 
bilish va ularga ahamiyat berish, ovozga 
ortiq ruhiy ta‘sir ko‘rsatmaslik kerak. O‘quvchi 
xarakteri hamma sohada mustaqil ravishda 
ovozning mayinligida ham, kengligida ham, 
quvvvati, chidamliligi, sifatida hamda iste’dodli, 
serg‘ayrat, hayoli, irodali yoshlarda ochiq-
oydin namoyon bo‘ladi. Shu sababli darslarni 
yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda o‘tkazish 
6 Qahharov N. Ayubov Q. Vokal san’ati asoslari. Toshkent.: “Iqtisod-Moliya”, 2008.
kerak.
4. Muntazam mukammallikka erishish 
tamoyili. Bu tamoyil oxirgi 15 yildan beri 
ovoza qilingan. Agar o‘quvchi o‘z ustida 
mustaqil ravishda shug‘ullanmasa pedagog 
mashg‘ulotlarida 
bergan 
bilimining 
o‘quvchiga foydasi bo‘lmaydi. Ta‘limning 
so‘nggi jarayonlarida talabaning mustaqil 
tayyorlanishiga alohida ahamiyat beriladi
6
.
Vokal ijrochiligini takomillashtirish bilan 
birga vokal texnikasini ham to‘g‘ri taraqqiy 
ettirish lozim. “Vokal texnikasi” deganda, 
biz xonandaning kuylash jarayonida ovoz 
chiqarish apparatining barcha qismlarini o‘zaro 
harakati deb tushunamiz. Rivojlanayotgan 
ovozning qadr-qimmati, boyligi va tembri 
esa dars jarayonida ma’lum bo‘ladi. Har 
qanday musiqa yoki musiqiy jumla o‘z ifodali 
mazmuniga ega. Asar va uning obrazi ustida 
ishlash uch bosqichga taqsimlanadi. Birinchi 
– asar musiqasi va so‘zlarini o‘rganish, ikkinchi 
– vokal texnikasi ustida ishlash, uchinchi – 
badiiy ishlov berish. Professional xonanda – 
g‘azab, rahm-shafqat, hazil, masxara, erkalash, 
bo‘sa, ayyorlik, og‘riq, jasorat kabi his-tuyg‘ular 
hammasini kuylash mahoratiga ega bo‘lishi 
kerak. Ijrochining asosiy maqsadi tinglovchilar 
qalbiga insonlar dunyosining ehtiroslarini 
kirita bilishdan iborat bo‘ladi.
Ovozning 
tug‘ilishi 
(hatto 
klassik 
ovozning) ba’zilar uchun tasodif, ba’zilar 
uchun esa mashaqqatli mehnatni talab 
qiladi. Qo‘shiq kuylashning uch uslubi 
mavjud: ochiq va yopiq usuli, xalq va klassik 
(akademik), hamda estrada yo‘nalishi. Estrada 
yo‘nalishidagi qo‘shiqlarda xalq kuylari va 
jaz elementlari qo‘llaniladi. Bu janr ko'pgina 
qo‘shiqchilik yo‘nalishlarni qamrab olgan. 
Jaz yo‘nalishidagi ijro, avvalambor, ritm va 
garmoniyani (notalarni uyg‘unligini) yuksak 
darajada his etish, shu bilan birga, ovozning 
harakatchanligini va improvizatsiya qilishni 
anglatadi. Jaz yo‘nalishidagi qo‘shiqlarda 
asarning shaklini his etish, uni o‘zgartirib, lekin 
kerakli garmoniyadan chiqib ketmagan holda 
musiqiy jumlani namoyish qilish imkoniyatiga 
ega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari musiqachi 
sozandalar bilan hamkorlikda improvizatsiya 
qilish ham maqsaddan xoli emas. Xonanda 
vokal texnikasiga ega bo‘lishi kerak, ya’ni 
ovozini erkin boshqara olishi kerak.
Estrada vokali akademik vokaldan 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
52 
tovushning tabiiyligi va ochiqroqligi bilan farq 
qiladi. Biroq akademik yo‘nalish kabi estrada 
janrida ham kuylash ko‘nikmalari, tovushning 
pozitsiyasi va tirgakligi muhim o‘ringa ega
7
.
Vokal 
ijrochiligi 
va 
texnikasini 
takomillashtirishda yana bir alohida e’tibor 
talab qiladigan unsur bu so‘z va ohangga 
uyg‘unligiga alohida e’tibor qaratishdir. Ashula 
ijrochiligi bizga ma’lumki, so‘z va kuyning 
mutanosib talqiniga xos, ularning har birini 
alohida yondashish bilan ifodalanishiga 
asoslanadi. Tabiiyki, tovushlar majmuasida 
vujudga keladigan musiqiy kuy alohida o‘z 
ma’nosiga ega bo‘ladi. O‘z o‘rnida unga 
bog‘langan so‘z ham muhim g‘oyani ifoda 
etadi. Aslida, azaldan kuy so‘zga bog‘langan. 
Bu jarayonda so‘zning g‘oyasi kuyga ham asos 
bo‘lgan. Ashulachi esa kuy va so‘zni birligini 
ta’minlagan holda har ikki omilni Yashirin 
mazmunini ovoz talqinida kuylash orqali 
ochishi lozim. Uning saviyasi va ahamiyati 
aynan asarning qay darajada talqin etilishiga 
ham bog‘liqligini e’tirof etib o‘tish lozim. 
Qo‘shiq ijro etganda so‘z talaffuzning aniq 
va to‘g‘ri bo‘lishiga katta ahamiyat beriladi. 
Aniq talaffuz musiqa mazmunini yoritishda 
eng muhim badiiy ifoda vositalaridan biri 
hisoblanadi
8
.
So‘z bilan ohangning qanchalik uyg‘unligi 
zaminida bir qator musiqiy va adabiy unsurlar 
borki, xonanda yoki hofiz buni bilishi bilan 
birga bu ilmlarni badihaviy talqin etishi ham 
juda muhimdir. Bu jarayon xonanda talqinining 
har bir amalga oshiriladigan harakatlari bilan 
bog‘liqdir. Bir tovush sadosidan boshlab kuy 
harakatining barcha jabhalaridagi tovush 
munosabati muhim va alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ya’ni tovush va so‘z bo‘g‘inidan boshlab, 
so‘z va jumlagacha bo‘lgan ijroda musiqa 
tovushlarining oraliqlari, intervallari va keyingi 
harakatlari alohida ma’nolarga egaligini 
namoyish etishdir. Tovushlarning har bir 
harakati muayyan ma’no kasb etadi. Xonanda 
esa unga ijodiy yondashib asarni jonlantiradi. 
Demak, uslubning shakllanishi ham aynan shu 
so‘z, ohang va ijro talqini zaminida dunyoga 
kelar ekan.
Ijrochilik mohiyatini ko‘rsatishda xonanda 
har bir asarni ichki dunyosini tushunib, uning 
obraziga tayyorlangan holda kira olishi va 
shu obrazni ijodkor tasavvur qilgandek yarata 
7 Yuldasheva A. Vokal. Toshkent.: 2020. Fan va jamiyat. 160 b
8 Mirzayev Q. Badiiy (vokal-xor) jamoalar bilan ishlash uslubiyoti. Toshkent.: 2020. Fan va ta’lim poligraf. 183 b.
olishi ovoz talqinida muhimdir. Shu bilan birga 
ovoz imkoniyatlarini, sifatini ko‘rsatishda, 
avvalo, o‘z ijrosini o‘zi tinglashi va o‘z bilimi 
doirasida to‘g‘ri idroklashi lozim. Bu jarayon 
musiqa san’atida muhim omillardan bo‘lgan 
ayniqsa cholg‘u va ashula ijrochiligida katta 
ahamiyatga ega bo‘lgan va ijro bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lgan qator o‘ziga xos xususiyatlarni 
o‘z ichiga oladi. Ijro asar ruhiga, obraziga 
kirishi va o‘z imkoniyatlarini ko‘rsatishdagi 
zarur omillar deb hisoblanadi.
-So‘z matni jumlalarining ijrodagi yakuni;
-Kuy tuzilmalarini tarkibiy ravonligi;
-So‘z bo‘linishlari;
-Musiqiy kuy bo‘laklari frazalari;
-Tinish jarayonlari pauzalar;
-Nafas olish joylari uslublari;
-Kuyda tovush cho‘zimlarini uzaytirish 
uslubiyatlari;
-Quydagi metro-ritmik tuzilmalarini aniq 
qaytarish;
-Quyda ma’lum bo‘laklarning boshqa 
balandlikda ketma-ketqaytarish;
-Og‘zaki tekstdagi tinish belgilari
-Asarning kadans davralari;
Quyda 
metro-ritmik 
tuzilmalarni 
o‘zgarishlar bilan qaytarilishi. Muallif qayd 
etgan sifatlarni xonanda nazarda tutib, 
mumkin darajada rioya qilsa, xonish omilidagi 
ijro har tomonlama bu jarayonning mohiyati 
nuqtai nazaridan mukammal ifodasini topadi. 
Ijrochilikda muhim bo‘lgan sifatlarini alohida 
olganda, har biri o‘ziga xos ahamiyatga egadir. 
Chunki asarning umumiy g‘oyasini ifoda 
etishda musiqa va so‘zning mazmuni, ularning 
ohang vositasidagi talqini, kuy rivojining 
pog‘onalari, dinamikasi. Har bir kuy va so‘z 
jumlalarining 
boshlanish 
tugallanishlari, 
kuyning metro-ritmik jihatlarining o‘zaro 
uyg‘unligi, xonandaning bilimi va imkoniyatlari 
darajasini anglatadigan tomonlaridir. Ana 
shu jarayondagi barcha xususiyatlar uyg‘un 
holda asarning ichki va tashqi dunyosini ifoda 
etish uchun lozim bo‘lgan musiqiy omillardir. 
Musiqiy asarning talqini so‘zdan matndan 
mustasno holda o‘zining ichki qonuniyatlariga 
bo‘ysunishi hammaga ayon. Bu qonuniyatlar 
tovush, qator, uslub tuzuk, turg‘un tovushlar 
va kuyning tarkibiy shakllari bilan izohlanuvchi 
tomonlari orqali xarakterlanadi. Bu jarayon 
aslida “ijro tarkibi”ni tashkil etadi. Odatda har 
AMALIY FANLAR

53 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
bir musiqiy asar ma’lum tovush qator tizimida 
harakat qiladi. Harakatlarning qay darajada 
ifoda topishi asarning bastakori, qolaversa, 
ijrochi talqinida jonlanadi. Ijro yonlanishi 
tovushlarning 
tuzuk 
tarkibidagi 
o‘zaro 
bog‘lanishiga asoslanadi. Lekin bu bog‘lanishda 
har bir kuy bo‘laklari, jumlalari alohida va asar 
doirasida jumlalarning bir butunlikda tarkib 
topishi, tovush qatorning asosiy va yondosh 
tovushlarning mutanosib tarkib topishi juda 
muhim. Bu ma’noda xalq va mumtoz ijodiyot 
janrlari o‘z shakily tarkiblariga egadirlar. Xalq 
musiqa ijrochiligida, ayniqsa badixaguylik, 
erkin talqinga asoslangan ijro turlarida, asar 
tarkibi qisman bo‘lsada o‘zgarishga uchraydi. 
Lekin, tarkibiy qismning asosiy tizimini 
shakllantiruvchi turg‘un tovushlar harakatdagi 
turg‘un tovushlar, ularning rivojlanish jarayoni 
va tugallanish jabhalari asoslangan holda 
gavdalanadi. Bu albatta, ijro tarkibining negizini 
tashkil etadi
9
. Inson ovozi cholg‘u asbobi 
bera olmaydigan narsani ifodalay oladi, ya’ni 
qo‘shiqchi bir paytning o‘zida ham shaxs, ham 
cholg‘u asbobi, ham musiqachi bo‘la oladi
10
. 
Buning uchun o‘qituvchining tushuntirish 
vositalarining maqsadga muvofiqligi, aniq 
va ravshanligi, bolalarning so‘z boyligiga 
mosligi, vokal mashqlari va qo‘shiqlar esa 
ularning ovozi va kuylash malakalariga mos 
tushishi shart. Musiqa savodidan o‘rganishda 
9 Nurullayev F. Vokal va zamonaviy musiqa. Buxoro.: 2020. BuxDU. 172 b
10 Muzafarova S. Vokal ansambli. Toshkent.: 2020. Fan va ta’lim poligraf. 198.
11 Ortiqov T. Musiqa o‘qitish metodikasi.Toshkent .: Muharrir, 2011. - 196 b.
12 Alimbekova O. Vokal ansambli. Toshkent.: 2020. Fan va ta’lim poligraf. 156 b.
esa onglilik va faollik musiqani nazariy va 
amaliy jihatdan to‘g‘ri bilish va o‘zlashtirishini 
osonlashtiradi
11
.Talabalar bilan vokaldan 
mashg‘ulotlar o‘tkazishda quyidagilar zarur:
-Talabalarning 
psixo-fiziologik
xususiyatlarini hisobga olish:
-Ovoz tembri va diapazoni o‘zgarishini 
kuzatish:
-Tezlatilgan va davomiy ijroga yo‘l 
qo‘ymaslik:
-Talabalarga o‘z ovoziga nisbatan 
ehtiyotkorona munosabatda
-bo‘lishni o‘rgatish
12
.
Biz vokal ijrochiligi va texnikasini 
takomillashtirishning ahamiyati haqida ilmiy-
amaliy tadqiqot olib borish jarayonida shunga 
guvoh bo‘ldikki, mazkur ijodiy-pedagogik 
jarayonni birdek tahlil qilish mumkin emas. 
Chunki vokal ijrochisi odam bo‘lgandan 
keyin 
odamlarning 
fiziologik-psixologik 
xususiyatlarini birdek deb bo‘lmaydi. Har 
bir ijrochi o‘z xususiyati va mahoratiga ega. 
Shunday ekan, vokal ijrochiligi va texnikasini 
takomillashtirish uchun avvalo to‘gri amaliy va 
nazariy ishlanmalar, ko‘nikma va mashg‘ulot 
tavsiyalari kerak. Bu esa musiqashunos 
olimlarimizda vokal ijrochiligi va texnikasini 
takomillashtirishga 
oid 
yangidan-yangi 
tadqiqotlarni talab qiladi.
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
54 
ARXITEKTURA YO‘NALISHI TALABALARINING 
BADIIY-GRAFIK TAYYORGARLIGINI 
RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI
Nurmon Ochilovich Berdiyev -
v.b. dotsent, Toshkent Аrxitektura qurilish instituti
Annotatsiya: Ushbu maqola arxitektura va dizayn yo‘nalishlariga ixtisoslashgan oliy o‘quv 
yurtlarida tahsil oluvchi talabalarning grafik savodxonliklarini oshirish muammolariga bag‘ishlangan 
bo‘lib, unda bu masala yechimining hozirgi ahvoli, mavjud muammolar, ularni bartaraf qilish yo‘llari, bu 
boradagi xorijiy tajribalar atroflicha tahlil etilgan hamda qiyosiy taqqoslash asosida ulardan mahalliy 
sharoitda foydalanishga oid tavsiyalar bayon etilgan. Muallif malakali arxitektorlar va dizaynerlarni 
tayyorlashda tasvirlash sanʼati, jumladan, grafikaning, ayniqsa, arixitekturaviy grafikaning bo‘lajak 
arxitektorlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega ekanligi haqidagi fikr-mulohazalarini ilmiy asosda 
yoritib bergan.
Аннотация: Данная статъя посвящена проблемам повышения графической грамотности 
студентов, обучающихся в высших учебных заведениях по специалности «архитектура и 
дизайн», в которой подробно рассмотрено современное состояние существующих проблем 
и пути их решения, всесторонне анализированы зарубежный опыт на основе сравнителного 
сравнения в этом отношении и представлены рекомендации по их исползованию в 
местных условиях. Автор на научной основе изложил мнение о важности изобразителного 
искусства, в том числе графического дизайна, особенно архитектурной графики в подготовке 
квалифицированных архитекторов и дизайнеров.
Abstract: This article is devoted to the problems of increasing the graphic literacy of students 
studying in higher education institutions specializing in architecture and design, in which the current 
state of solving this problem, existing problems, ways to eliminate them, foreign experiences in this 
regard are thoroughly analyzed and, based on a comparative comparison, their use in local conditions 
recommendations are presented.The author has explained on a scientific basis the opinion that visual 
arts, including graphics, especially architectural graphics, are important in training future architects in 
the training of qualified architects and designers.
Kalit so‘zlar: tasviriy sanʼat, grafika, grafik dizayn, animatsiya arxitekturaviy grafika, kompozitsiya, 
qalamtasvir, kollaj, ijodiy imtihon, kompitentsiya, portfolio.
Ключевые слова: изобразителное искусство, графика, графический дизайн, анимация, 
архитектурная графика, композиция, рисунок, коллаж, творческий экзамен, компетентност, 
портфолио.
Keywords: visual arts, graphics, graphic design, animation, architectural graphics, composition, 
pencil drawing, collage, creative exam, competence, portfolio
Аrxitektor va dizaynerlar tayyorlovchi 
oliy o‘quv yurtlarining professional vazifalari 
ichida talabalarda hajmli-fazoviy tafakkurni 
rivojlantirish masalasi yetakchi o‘rin tutadi. 
Chunki, u ushbu yo‘nalishlar taʼlimida yangi 
texnologiyalarning joriy qilinishiga zamin 
yaratadi, yoshlarning professional tayyorgarligi 
uchun muhim bo‘lgan maxsus fanlarni egallash 
vazifasini osonlashtiradi. Аksincha, fazoviy 
fikrlash darajasining yetarli bo‘lmasligi ularning 
ushbu yo‘nalish doirasidagi boshqa fanlarni 
o‘zlashtirishlariga, professional mutaxassis 
bo‘lib yetishishlariga to‘sqinlik qiladi.
Аmmo, keyingi ikki-uch yil ichida 
arxitektura 
yo‘nalishlarida 
bu 
sohaga 
tegishli fanlarni, jumladan “Qalamtasvir”, 
“Аrxitekturaviy grafika” fanlarini o‘qitishga 
yetarli eʼtibor berilmayotganligi sababli bo‘lg‘usi 
arxitektorlarning grafik savodxonligining past 
darajaga tushib qolayotganligini ko‘rishimiz 
mumkin. Аlbatta, buning turli sabablari bor. 
Shu o‘rinda eng muhim sabablarni keltirib 
o‘tamiz:
1. Oliy o‘quv yurtlarining arxitektura 
yo‘nalishlariga talabalarni qabul qilish uchun 
o‘tkaziladigan kirish sinovlarida shu paytgacha 
AMALIY FANLAR

55 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
amalda bo‘lgan “ijodiy imtihonlar”ning hozirda 
mavjud emasligi; 
2. “O‘quv rejalar”ida ushbu fanlar uchun 
ajratilgan dars soatlarining qisqartirilganligi;
3. Maxsus fanlardan ijodiy imtihon 
topshirmagan holda talabalikka qabul qilingan 
yoshlarning bu fanlarni o‘zlashtirishlari 
uchun kerak bo‘ladigan boshlang‘ich bilim va 
malakalarining yetarli emasligi;
4. Аyrim toifa kishilar o‘rtasida 
“hozir 
texnika 
va 
texnologiyalar, 
kompyuterlashtirishlar davri – hamma ishni 
texnika bajarishi mumkin, shunday ekan 
bo‘lajak arxitektorlarning mana shu zamonaviy 
texnologiyalarda ishlashni o‘rganishlari o‘zi 
yetarliku, degan tushunchalarning mavjudligi. 
Mavjud 
vaziyatda 
qanday 
qilib 
talabalarning fazoviy tasavvurlarini, tasvirlash 
ko‘nikmalarini o‘stirish, ularning kompozitsion 
qobiliyatlarini shakllantirish (eng qizig‘i 
“rivojlantirish” emas aynan “shakllantirish”) 
masalasi shu sohada taʼlim beruvchi juda 
ko‘p pedagoglarni o‘ylantirib turibdi. Chunki 
aytib o‘tilganidek, bo‘lajak arxitektorlarning 
bu 
boradagi 
bilim 
va 
malakalarini 
rivojlantirmasdan turib, yuqoriroq natijalarga 
erishib bo‘lmaydi. 
Аmmo, xulosa chiqarishga shoshilmaylik. 
Balki bugungi kunda haqiqatan ham rivojlangan 
mamlakatlardagi Аrxitektura oliy o‘quv 
yurtlarida talabalarning ijodiy tayyorgarligi 
masalasi eʼtiborga olinmas, balki yaxshi 
arxitektor bo‘lish uchun zamonaviy kompyuter 
texnologiyalari va undagi kerakli dasturlar 
bilan ishlashni o‘rganishning o‘zi yetarli bo‘lar? 
Biz ana shunday savollarga aniqlik kiritish 
maqsadida ayrim xorijiy oliy o‘quv yurtlarida bu 
boradagi olib borilayotgan ishlar amaliyotini 
tahlil qilib ko‘rdik. Hozirgi kunda xorijiy turdosh 
oliy o‘quv yurtlarida, masalan, “Moskva 
arxitektura instituti (davlat akademiyasi)” da 
mutaxassislik fanlarini o‘qitish dasturlarida 
ham qandaydir o‘zgarishlar bo‘lmoqdami? 
Shu kabi savollarga javob topish 
maqsadida Moskva arxitektura instituti 
(MarxI)ning 2018 yilgi bakalaviriat taʼlimiga 
abiturientlarni talabalikka qabul qilish bo‘yicha 
tashkil qilinadigan ijodiy imtihonlar dasturi 
bilan tanishib chiqdik. Uni tahlil qiladigan 
bo‘lsak, “Аrxitektura” yo‘nalishlari uchun:
1.“Qalamtasvir”. Klassik haykaltaroshlik 
namunasi-odam boshining o‘ziga qarab rasm 
ishlash; 
2. Kompozitsiya. Geometrik shakllar 
asosida hajmli kompozitsiya;
3. Chizmachilik. 
Va bu dastur 2018-yildan buyon 
o‘zgarishsiz qolmoqda. Faqat 2020-yilgi 
pandemiya sababli ijodiy imtihonlar abituriyent 
tomonidan 
taqdim 
qilingan 
“Portfolio” 
ko‘rinishida qabul qilingan va “o‘tdi” yoki 
“o‘tmadi” shaklida baholangan.
Shu institutning 2021-2022 o‘quv yili 
uchun abituriyentlarni talabalikka qabul qilish 
ijodiy imtihonlari: “Qalamtasvir”, “Rangtasvir” 
va “Chizmachilik” fanlari bo‘yicha o‘tkazilgan.
Va shuningdek, ushbu institutning 
arxitektura 
yo‘nalishlariga 
talabalikka 
qabul qilishning 2022-yilgi ijodiy imtihon 
rejasida sinovlar qalamtasvir, kompozitsiya, 
chizmachilik fanlari yuzasidan tashkil qilinishi 
internetda eʼlon qilingan.
Аrxitektura yo‘nalishidagi Rossiyaning 
boshqa oliy o‘quv yurtlari, jumladan, Davlat 
Yer qurilishi Universitetiga abituriyentlarni 
talabalikka qabul qilishda qalamtasvir va 
chizmachilik fanlari bo‘yicha ijodiy konkurs 
ham tashkil qilinadi va u quyidagi tartibda 
o‘tkaziladi:
1.Gipsdan ishlangan bosh qalamtasviri. 
Imtihon uchun 6 soat vaqt ajratiladi.
2. Doriy kapiteli. Imtihon uchun 4 soat 
vaqt ajratiladi.
3.Chizmachilik. Imtihon uchun 4 soat 
vaqt ajratiladi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, bakalavriatga 
kirish imtihonlarida “Qalamtasvir”, “Rangtasvir” 
va “Kompozitsiya” fanlariga asosiy o‘rin 
berilmoqda. Demak, bu yerdagi o‘quv 
jarayonlarida ham tasviriy sanʼat darslariga 
alohida eʼtibor beriladi.
Shuningdek, 
bugungi 
kunda 
Buyuk Britaniya (Аngliya)ning arxitektura 
yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurtlarida talabalikka 
qabul 
qilishda 
ularning 
ilmiy-ijodiy 
tayyorgarligiga alohida eʼtibor qaratiladi. 
Buning uchun har bir abituriyentning 
“portfolio”si ko‘rib chiqiladi. Ijodiy portfolio 
arxitektura ixtisosligiga kirishning asosiy 
komponenti - bu abituriyentning yuzi, uning 
tahliliy, ijodiy qobiliyatlari, texnik ko‘nikmalari 
va fazoviy fikrlash qobiliyatining ko‘rsatkichidir. 
Unda quyidagilar bo‘lishi mumkin:
• qalamtasvirlar;
• chizmalar;
• eskizlar va qoralamalar;
• 3D grafika, grafik dizayn yoki animatsiya 
namunalari;
• kulolchilik, metall, yog‘ochdan yasalgan 
hunarmandchilik namunalari;
• bezaklar;
• veb-dizayn namunalari;
• video yoki fotosuratlar;
• kollajlar;
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
56 
• arxitektura va dizayn bo‘yicha 
abiturientning o‘z tadqiqotlari matnlari;
• har xil ijod namunalari.
Portfoliodan o‘rin olgan ishlar oxirgi 
ikki, uzog‘i bilan uch yil ichida bajarilgan 
bo‘lishi kerak, chunki hakamlar hayʼati bunda 
arizachining ijodiy rivojlanish dinamikasini 
ham baholaydi. 
Qozog‘istonda 
arxitektura 
sohasini 
tanlagan 
abituriyentlardan 
“Qozog‘iston 
tarixi”, “Qozoq tili” yoki “Rus tili” fanlaridan 
kirish imtihonlari olinadi. Shuningdek, ular 
“Qalamtasvir” va “Chizmachilik” fanlaridan 
ijodiy imtihonlarni ham topshiradilar.
Аrxitektura - bu sanʼat va ilm-fan 
chorrahasida joylashgan yo‘nalish ekanligi juda 
ko‘p manbalarda taʼkidlab o‘tilgan. Аrxitektor 
isteʼdodli “ijodkor” va tajribali muhandis-
konstruktor bo‘lishi kerak.
Rossiya Badiiy Аkademiyasi qoshidagi 
I.E.Repin nomli “Sank-Peterburg Davlat 
Аkademik rangtasvir, haykaltaroshlik va 
arxitektura instituti” haqida ko‘pchilik yaxshi 
biladi. Eʼtibor beradigan bo‘lsak, ushbu institut 
nomlanishining o‘ziyoq tasviriy sanʼat sohasi 
arxitekturaning ajralmas qismi ekanligidan 
dalolat beradi. 
Maʼlumotlar 
shuni 
ko‘rsatmoqdaki, 
aksariyat xorijiy mamlakatlardagi oliy o‘quv 
yurtlari arxitektura yo‘nalishlarida o‘qish uchun 
talabadan “nafaqat matematikani mukammal 
bilish balki, fazoviy fikrlash va sanʼatga 
muhabbat, shuningdek, uzoq muddatli nazariy 
va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik, va 
albatta, ijodkorlik talab etiladi”
1
.
Mashhur fransuz materialist-faylasufi, 
entsiklopedisti D.Didro (1713-1784) “Rasm 
chizishni bilmagan arxitektorga ishonma”
2
- deb aytib o‘tganligini ko‘pchillik yaxshi 
bilishadi. Mana shu jumlalarning o‘ziyoq ushbu 
yo‘nalishdagi oliy o‘quv yurtlarida tasviriy 
sanʼat bilan bog‘liq fanlar o‘qitilishining o‘rni 
va ahamiyatini ko‘rsatib turibdi. Haqiqatan 
ham, ijodiy fikrlovchi, badiiy fikr doirasi keng 
bo‘lgan, grafik tasvirlash asoslaridan puxta 
xabardor bo‘lgan arxitektor “rasm chizishni 
bilish arxitektor uchun shart emas”, - deb 
fikrlovchi shu kasb egasiga nisbatan jamiyat 
uchun ko‘proq foydali ekanligi kunday ravshan. 
Аlbatta, bu yerda o‘z fikr va g‘oyalarini eskiz 
va qoralamalar orqali ko‘rsatib bera oluvchi 
usta rassom-meʼmorning imkoniyatlari yuqori. 
Buning ustiga u o‘sha yuksak darajadagi 
qobiliyati bilan zamonaviy kompyuterga 
o‘tirib ishlasa va g‘aroyib kompozitsion 
1 https://www.unipage.net/ru/universities_architecture
2 Гильманова Н.В. “Рисунок”. Учебно-методическое пособие. Тошкент-2015.1.3-b
yechimlar o‘ylab topsa-chi? Unda, ko‘r-ko‘rona 
mavjud kompyuter dasturlariga suyanib, 
ko‘chirmachilikni egallab olgan, fazoviy 
tasavvuri boy bo‘lmagan va kompozitsiya 
yaratish 
qobiliyati 
keng 
rivojlanmagan 
“arxitektor” bilan uning o‘rtasida katta farq 
borligi ko‘rinib qoladi.
Shu yerda yana bir mulohazali savol 
paydo bo‘ladi: balki, arxitektura yo‘nalishidagi 
oliy o‘quv yurtiga ijodiy imtihonsiz kirgan 
talabalarni ham mutaxassislik fanlarini o‘qitish 
orqali ham malakali arxitektorlarga xos bilim va 
ko‘nikmalarni hosil qilish mumkindir? Аfsuski, 
bunday hollarda natija juda past bo‘lishi aniq. 
Chunki: 
- chizishga layoqati yo‘q talabaga ushbu 
fanlar asoslarini o‘rgatish qiyin, chunki, 
bu holatda bu sohaga tegishli individual 
qobiliyatlar, boshlang‘ich bilim va malakalar 
talab etiladi;
- chizishni bilmadimi, demak u bu soha 
(arxitektura) ga qiziqmaydi;
- bunday hollarda talaba shu asosdagi 
boshqa fanlar – kompozitsiya, arxitekturaviy 
grafika, chizma geometriya, maketlash, 
loyihalash kabi fanlardan ham yuqori 
natijalarga erisha olmaydi;
- demak, o‘z-o‘zidan aniqki, kompyuter 
grafikasi sohasida ham unumli faoliyat olib 
bora olmaydi. Chunki, yangicha loyihalar 
yaratishda juda muhim hisoblanadigan fazoviy 
tasavvur, kompozitsion tafakkur, ijodiy fikrlash 
kabi qobiliyatlar bu toifaga kiruvchi talabalarda 
deyarli rivojlanmagan bo‘ladi. 
Haqiqatan ham, grafik tasvirlash 
asoslarini, tasviriy sanʼatdagi kompozitsiya 
qonuniyatlarini puxta egallamasdan turib, 
zamonaviy, turli uslubiy yechimlarga ega 
bo‘lgan arxitekturaviy lohihalar eskizlarini 
bajarib bo‘lmaydi. Natijada vaqtdan besamar 
foydalanish, maqsadsiz faoliyat yuritish hollari 
kelib chiqadi.
Shu o‘rinda bir narsani aytib o‘tish 
kerakki, hanuzgacha ayrim toifa kishilar 
o‘rtasida “arxitektor”, “loyihachi” va “quruvchi” 
so‘zlarini aralashtirib, chalkashtirib tushunish 
hollari uchrab turadi. Аslida, bu atamalarning 
qanday maʼnolarga ega ekanligini chuqurroq 
anglab olish ham nazarda tutilgan muammo 
yechimini osonlashtirgan bo‘lar edi.
Ilmiy manbalarda “meʼmor”, “arxitektor” 
tushunchalariga – turli imorat va inshootlarni 
meʼmorlik qonun - qoidalari asosida ijod etuvchi 
va loyihalar yaratuvchi mutaxassis”, - deb taʼrif 
berilgan. “Loyihachi” (proektirovshik) bu loyiha 
AMALIY FANLAR

57 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
yaratuvchi inson. Ular planshetlarda bo‘lajak 
obʼektlarning turli xil eskizlari, sxemalari va 
rejalarini ishlab chiqadilar. Demak, arxitektor 
va loyihachi so‘zlari maʼno jihatidan juda 
ham yaqin. Аmmo, har qanday holatda ham 
arxitektor atamasi tasvirlash sanʼati, ijodkorlik 
so‘zlari bilan hamohangdir. 
Quruvchi atamasi esa biror – bir qurilish 
inshootini quruvchi-injeneri maʼnosini bildiradi.
Fan va texnikaning rivojlanishi, yangi-
yangi qurilish materiallarining yuzaga kelishi 
natijasida yaqin kelajakda misli ko‘rilmagan 
bino va inshootlarning paydo bo‘lishiga 
zamin yaratilishi bor haqiqat. Balki biz hali 
ko‘rmagan, tasavvurimizga ham sig‘maydigan 
meʼmoriy kompozitsiyalar vujudga kelar. 
Bunday qurilishlar haqiqiy ijod mahsuli bo‘ladi. 
Shuning uchun ham bo‘lajak arxitektorlar har 
tomonlama yetuk, badiiy tafakkuri keng, har 
bir loyihaga individual, ijodiy yondoshadigan 
bo‘lishi talab qilinadi. Shu o‘rinda o‘tmishda 
yashab ijod etgan mashhur meʼmorlar - 
Mikelanjelo Buanorotti, Djovanni Lorentso, 
Bernini, Leon Battista Аlberti, Filippo 
Brunellinski shuningdek, shu sohaning 
hozirgi davrdagi taniqli mutuxassislari ijodiga 
murojaat qiladigan bo‘lsak, ularning barchasi 
ham ajoyib chizuvchilar bo‘lganligiga amin 
bo‘lamiz. 
Shunday ekan, masalaga kengroq 
yondashadigan bo‘lsak, arxitektura tarixi ming 
yillar oldin, qadimgi odamlar o‘zlarini tabiiy 
ofatlardan himoya qilish uchun ibtidoiy kulbalar 
qurishni boshlagan paytlardan boshlangan. 
Shu bilan birga arxitektura uslublari ham 
mavjud bo‘lib, ular asrlar davomida sezilarli 
darajada o‘zgargan. Ko‘pgina madaniyatlar 
bugungi kunda o‘zlarining aniq meʼmoriy 
anʼanalariga ega
3
. Boshqacha aytganda, qadim 
zamonlardan buyon arxitektorlar (meʼmor) 
tasviriy sanʼat sohasining yetuk namoyondalari 
bo‘lishgan. Bunday insonlar bo‘lajak bino yoki 
inshootning nafaqat tashqi va ichki ko‘rinishlari, 
balki ularning chizmalari, unda ishlatiladigan 
materiallar, qurishda foydalanish mumkin 
bo‘lgan turli qurilmalarni ham ko‘rinishlarini 
tasvirlab berishgan, chizmalarini yaratishgan. 
Boshqacha aytganda, birgina arxitektor 
qurilayotgan binoning barcha ish jarayonlarini 
to‘liq tasavvur qilgan, ishlab chiqqan va asosiy 
yaratuvchisi sifatida bu ishlarning boshida 
turgan. Hozirgi davrda esa bu ishlar har bir 
soha bo‘yicha tobora ixtisoslashib bomoqda. 
Yuqorida aytib o‘tiladigandek, arxitektor, 
loyihachi, quruvchi-injener, so‘zlari garchi bir-
3 https://www.begin.ru/add/spravochnik/vostrebovannyie-speczialnosti/arxitektura-i-stroitelstvo.html
4 https://marhi.academy/rossiyskiy-universitet-druzhbi-narod/
5 
birini to‘ldiruvchi va yaqin tushunchalardek 
bo‘lib tuyulsa-da, aslida alohida-alohida kasbiy 
soha egalaridir. Аrxitektorlar binolarning reja 
loyihasini, uning tashqi va ichki ko‘rinishlarini, 
dizaynini ishlab chiqadigan insonlardir. Qurilish 
muhandislari esa meʼmor loyihasining xavfsiz 
va tizimli himoyalanganligini taʼminlaydigan 
tajribali mutaxassislar hisoblanadi.
Shunday ekan, ushbu atamalarni ikki 
toifaga bo‘ladigan bo‘lsak, ularning sanʼat 
sohasiga eng yaqini bu arxitektorlik kasbidir.
Fikrimizcha, ayrim hollarda bo‘lajak 
arxitektorlarni tayyorlash borasida mana shu 
haqiqatni to‘liq anglab yetishimiz, talabalikka 
qabul qilish va o‘qitish jarayonlarida ishni ana 
shu asosda olib borishimiz kerak. “Imtihon 
olishning qanday shakli bo‘lishidan qatʼiy 
nazar qalamtasvir va chizmachilik bo‘yicha 
bilim va malakalar bo‘lmasdan turib arxitektura 
fakultetida o‘qish mumkin emas, chunki, ushbu 
fanlar bo‘yicha baribir fundamental bilimlar 
olish talab qilinadi”
4
.
Tasviriy sanʼatning grafika turi, uning 
arxitektura va dizayn sohasiga tadbiq 
qilinishi o‘quv jarayonida talabalarning 
ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishning eng 
samarali usullaridan biridir
5
. Shuning uchun 
ham talabalarga arxitekturaviy grafika fanini 
o‘qitish va uni zamonaviy talablar asosida olib 
borishga alohida eʼtibor berib kelingan. Ushbu 
fan oldiga qo‘yilgan asosiy maqsadlardan biri 
- arxitekturaviy grafikaning nazariy va amaliy 
asoslarini o‘rganish, meʼmoriy loyihalarning 
yaratilishida grafika sanʼatining o‘rni va 
ahamiyatini talabalarga to‘g‘ri tushuntirish, 
turli usul va vositalardan foydalanish orqali 
ularning tasvirlash malakalarini yuqori 
darajada shakllantirishdan iboratdir.
Maʼlumki, anʼanaviy arxitektura grafikasi 
chizmalarida narsa va obʼektlarni ortogonal va 
perspektiv tasvirlashning texnik usullari qabul 
qilingan bo‘lib, ularda soyalar yasalishi, tasvir 
ishlashdagi yuvish (otmivka) va boshqa shu 
kabi usullarning qonuniylashtirilgan tartibi joriy 
qilingan edi. Shu paytgacha mavjud bo‘lgan 
chizma chizish madaniyatida foydalaniladigan 
kam sonli va imkoniyatlari ham chegaralangan 
asbob-uskunalar bilan ish bajarish bir xillikka 
va 
shtam 
ko‘rinishidagi 
chizmalarning 
ko‘payishiga olib kelar edi. Shuning uchun 
ham arxitekturaviy faoliyatda yangi - yangi 
grafik tasvirlash usullarini ishlab chiqish 
zarurati paydo bo‘ldi. Аmmo, ishlab chiqilgan 
usullar har bir holatda ham o‘zini oqlashi, yaʼni 
qurilishni loyihalashtirishning yangi uslublari, 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
58 
ijodiy izlanishlarini aks ettiruvchi arxitekturaviy 
shakllar bilan aloqador bo‘lishi, qolaversa ish 
chizmachiligidagi talab va normalarga ham 
javob berishi kerak edi. Zamonaviy arxitektura 
grafikasidagi yangicha ifodaviylik vositalarini 
izlash tabiiyki, yangi ko‘rinishdagi meʼmorchilik 
ixtisosligi va uning mazmunidan kelib chiqadi. 
Shuningdek, inshoot materiallari, uning 
konstruktsiyasi, undagi g‘oyani tomoshabinga 
aniq yetkazib berishga imkon beruvchi 
yangicha tasviriy vositalaridan foydalanish va 
boshqalar ham grafik usullarning o‘ziga hos 
ixtisoslashuviga olib keladi.
Ish chizmalarida ayrim hollarda, masalan, 
rangli betonlar yoki keramikalarni, shuningdek 
shaffof va shaffof bo‘lmagan plastiklar hamda 
boshqalarni shartli ranglarda emas, balki ana 
shu materiallarning o‘zigagina hos bo‘lgan 
ranglarda tasvirlash uchun anʼanaviy klassik 
“yuvish” usullari samarali bo‘lmagan bo‘lar edi.
Tasviriy vositalar – akvarel, badiiy 
markerlar, guash, tempera, lak, bronza va 
boshqalar orqali grafik tasvirlashning turli 
usullarida aynan shunday rangli materiallarni 
o‘z tabiiy rangiga yaqin, aniqroq tasvirlash 
alohida ahamiyat kasb etadi.
Bunday tasvirlash usullari kompozitsiya 
elementlari 
dekorativ-rangtasvir 
orqali 
ifodalanuvchi 
arxitekturaviy 
loyihalarda 
qo‘llaniladi. 
Shu 
kabi 
arxitekturaviy 
kompozitsiya loyihalaridagi grafik ko‘rinishlar 
– hajmli fazoviy tuzilish, tektonika (joylashuv), 
ritm (marom) va boshqalar chiziqlar, ton (ohang), 
yorug‘-soya, fakturalar orqali ifodalanadi. 
Demk, bu borada muvaffaqiyatli ish olib borish 
uchun bo‘lajak arxitektor tasvirlash qoidalarini 
yaxshi bilishi, ijodiy ishlay olish qobiliyatiga ega 
bo‘lishi kerak. Buning uchun esa, oliy taʼlimning 
arxitektura yo‘nalishlarida o‘qish uchun institut 
ostonasiga qadam qo‘yayotgan abituriyentda 
tasviriy sanʼat sohasida fundamental bilim va 
malakalarga ega bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta 
maxsus taʼlim vazirligi, Qurilish vazirligi, 
Innovatsion rivojlanish vazirligi, Investitsiyalar 
va tashqi savdo vazirligi, Tashqi ishlar 
vazirligining qo‘shma (2020-yil 30-avgustdagi 
“6”, “8”, “2”, “68”- sonli) qaroriga 1-ilova sifatida 
Toshkent 
arxitektura-qurilish 
institutini 
rivojlantirish kontsepsiyasi ishlab chiqilgan. 
Jumladan, unda “...konseptual tamoyillar 
asosida taʼlim faoliyatini takomillashtirish 
orqali mutaxassislar tayyorlash sifatini sezilarli 
darajada yaxshilash” maqsadi qo‘yilgan. 
Shuningdek, ushbu hujjatda “-talabalarning 
chuqur bilim, kasbiy malaka va ko‘nikma 
olishlari, 
shuningdek, 
o‘zlarining 
ijodiy 
potensiallarini namoyon qilishlari uchun o‘quv, 
ilmiy, innovatsion faoliyat birligini taʼminlash” 
vazifalarini amalga oshirish belgilab berilgan. 
Zero, xalqaro miqyosda kechayotgan 
o‘zgarishlar, 
taraqqiyot 
jarayonlarida 
shaharsozlikning alohida o‘rni bo‘lib, bu 
omil, birinchi navbatda, yuqori kasbiy 
kompetensiyaga ega bo‘lgan arxitektorlarni 
tayyorlashni talab qiladi. Shu maʼnoda 
ularda tasviriy vositalardan optimal tarzda 
foydalanish natijasida zamonaviy talablarga 
javob beradigan arxitekturaviy loyihalarning 
tasviriy talqinlarini yaratish kompetensiyalarini 
tarkib toptirish, bu jarayonda talabalarning 
ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishning muhim 
omillaridan biri bo‘lgan ularning grafik 
savodxonligi darajasini oshirish masalasi 
yetakchi masala sifatida qaralishini esdan 
chiqarmasligimiz kerak.
AMALIY FANLAR

59 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
BASTAKORLIK IJODINING MAKTAB TA’LIM 
TIZIMIDA O‘RGANISH USULLARI
Ismatilla Qudratov -
p.f.n., dotsent, Samarqand davlat universiteti
Elnoza Ismatillayevna Abdukarimova -
katta o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: O‘zbek mumtoz musiqa sanʼatida bastakorlik ijodiyoti o'zining paydo bo‘lishi, 
rivojlanishi, tutgan mavqeiga ko'ra muhim o‘rin tutadi. Maqolada o‘zbek bastakorlik sanʼati tarixi, 
buyuk namoyandalari ijodi haqidagi maʼlumotlarga to'xtalib o'tildi.
Аннотация: В искусстве узбекской классической музыки композиционное творчество 
занимает важное место по своему возникновению, развитию и положению. В статъе основное 
внимание уделено сведениям об истории узбекского композиционного искусства, творчестве 
его великих мастеров.
Abstract: In the art of Uzbek classical music, compositional creativity occupies an important 
place according to its emergence, development, and position. The article focused on information 
about the history of Uzbek compositional art, the work of its great masters.
Kalit so'zlar: mumtoz musiqa, bastakorlik, yozma manbaalar, namoyanda, uslub, hududiy uslublar, 
Buxoro-Samarqand, Farg‘ona-Toshkent, Xorazm, Surxondaryo-Qashqadaryo.
Ключевые слова: классическая музыка, композиция, писменные источники, экспрессия, 
стил, регионалные стили, Бухара-Самарканд, Фергана-Ташкент, Хорезм, Сурхандаринско-
Кашкадаринская.
Keywords: classical music, composition, written sources, expression, style, regional styles, 
Bukhara-Samarkand, Fergana-Tashkent, Khorezm, Surkhandarya-Kashkadarya.
Respublikamiz taʼlim tizimida umumta’lim 
maktablari eng asosiy shakllantiruvchi 
bosqich hisoblanadi. Maktabda o'qitiladigan 
fanlar tarkibida musiqa darslari o'quvchilariga 
musiqa madaniyatining umumiy asoslari, 
ya’ni tarixi, nazariyasi, janrlari, ijro uslublari 
to‘g‘risidagi bilim bilan tanishtirish orqali, 
ularning maʼnaviy-axloqiy, estetik madaniyatini 
shakllantirishni ko'zda tutadi.
Darslarda o'quvchi-yoshlarga musiqa 
madaniyati bo‘yicha beriladigan bilimlar 
tarkibida o‘zbek mumtoz musiqa sanʼati, 
bastakorlik ijodiyoti uning atoqli namoyondalari 
hamda bastakorlik sanʼatida qaror topgan 
hududiy uslublar to‘grisida maʼlumotlar 
berishga alohida o'rin ajratilgan
1
.
Bastakorlik O'rta Osiyo xalqlarida 
juda qadim zamonlardan mavjud bo'lgan 
professional sozanda va xonandalarning 
musiqiy ijod sanʼatidir. Bu sanʼat bir xalqning 
o'ziga xos musiqiy anʼanalari asosida 
vujudga kelib uzoq madaniy tarixiy taraqqiyot 
jarayonida mustaqil musiqiy ijod sifatida 
shakllangan. Qariyb 2000 yillik ko'hna tarixga 
ega bo'lgan ushbu sohada Barbad, Abu Nasr 
Farobiy, Sayfuddin al- Urmaviy, Hoji Abdulqodir 
1 Qudratov I, Abdukarimova E. “Musiqa darslarida fanlararo aloqadorlik” Samarqand, SamDu bosmaxonasi, 2015-yil.
Marog'iy, Najmiddin Kavkabiy, Darvish ali 
Changiy kabi ulkan siymolar ijod qildi. Ular 
musiqa nazariyasi va bastakorlik sohasida 
juda katta boy meros qoldirdi. Biroq arab 
istilosi davrida musiqaga oid yozma manbalar 
kuydirilib, yo‘qotib yuborilgan. Shuning uchun 
ular yaratgan musiqiy asarlar bizgacha yetib 
kelmagan, lekin keyingi mingyillik tarixga oid 
yozma manbalar bizgacha yetib kelgan. O‘rta 
asr musiqashunos olimlari musiqa nazariyasi 
va bastakorlik masalalari bo'yicha ko'proq Abu 
Nasr Farobiyning “Musiqaga oid katta kitob”, 
“Musiqa haqida so'z”, Abu Ali Ibin Sinoning 
“Musiqa ilmi haqida risola”, “Kitobu ash shifo” 
asarlarida musiqa ilmi va bastakorlik sanʼatiga 
berilgan tarifni asos qilib oladilar. 
O‘zbek xalqining donishmand shoiri 
va olimi Alisher Navoiy o‘zining “Xazoyin 
ul-maoniy”, “Holati Pahlavon Muhammad”, 
“Majolis 
un-nafois”, 
“Mezon 
ul-avzon”, 
“Mahbub ul-qulub” kabi asarlarida o'zidan 
oldin o‘tgan buyuk musiqiy allomalarimizning 
musiqiy ilmiy, bastakorlik anʼanalarini davom 
ettirib boyitdi.
Musiqa ilmi XIII-XIV asrlarda yashab, 
ijod etgan olimlar-Sayfuddin Urmaviy, Hoji 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
60 
Abdulqodir Marog‘iy, Abdurahmon Jomiy, 
Najmiddin 
Kavkabiy 
va 
boshqalarning 
asarlarida yanada rivojlantirilgan edi.
O‘zbek bastakorlik sanʼatining mashhur 
namoyandalari Hoji Abdulaziz Rasulov, 
To‘xtasin Jalilov, Yunus Rajabiy, Imomjon 
Ikromov, Komiljon Jabborov, Faxriddin Sodiqov, 
Saidjon Kalonov, Nabijon Hasanov, Komiljon 
Otaniyozov, Muhammadjon Mirzayev, G‘anijon 
Toshmatov, Orif Qosimov, G'ulomjon Hojiqulov 
va boshqa ustoz bastakorlar o‘z ijodida, asosan, 
xalq musiqiy anʼanalariga suyandilar. Ularning 
har biri o‘z musiqiy ijod yo'lini yaratdilar. Ular 
yaratgan va yaratayotgan asarlarining aniq 
uslubi, ladi, ohang aniqligiga intonatsiyasiga 
katta eʼtibor berishgan. Ular musiqani 
nihoyatda serohang va jiloli bo‘lishi uchun 
xilma-xil va murakkab usullarga murojaat 
qilishgan. Bundan tashqari, ularning asarlarida 
o'ziga xos ichki milliy ruh, falsafiy kayfiyat 
borki, ular asarga go‘zallik va umrboqiylik 
bag‘ishlaydi. Bunday ijodiy mahorat, albatta, 
o‘z-o‘zidan emas, ko‘p yillar davomida olib 
borilgan sermashaqqat mehnat, xalq musiqiy 
merosini chuqur, mukammal bilish evaziga 
paydo bo'lgan va shakllangan. Shuning uchun 
ham ustoz bastakorlarning kuy va ashulalari 
o'zlarining 
mantiqan 
serjiloligi 
hamda 
falsafiy mushohadakorlik darajasi to‘liq, tugal 
mazmuni bilan mumtoz xalq musiqiy asarlari 
bilan bemalol bellasha oladi.
Bu borada ustoz bastakor Yunus 
Rajabiyning ijodi o'ziga xos ko'p qirralidir. 
U o‘zbek xalq musiqasi va o'zbek mumtoz 
musiqasining asosi hisoblangan maqom 
sanʼati, xususan, Shashmaqomning chuqur 
bilimdonigina bo‘lib qolmay, 20 ta musiqali 
drama, 200 ga yaqin ashula va kuylar ijod qildi. 
Shulardan “Koshki” (Navoiy g'azali), “Judo” 
(Navoiy g'azali), “Jonimdadir” (Navoiy g‘azali) 
“Muncha ham” (Muqimiy g'azali), “Kuygay” 
(H.Olimjon sheri), “Ranolamasin” (G‘oziy 
g'azali) kabi ashulalari xonandalar tomonidan 
sevib ijro etilib kelinmoqda.
O'zbek xalqining ustoz bastakorlaridan 
yanada biri O‘zbekiston xalq artisti To‘xtasin 
Jalilovdir. U musiqiy folklorni o‘zbek musiqali 
dramalariga olib kirgan birinchi bastakor 
hamdir. San’atkorning “Tohir va Zuhra” 
musiqali 
dramasidan “Otmagay 
tong”, 
“Ey quyosh”, “Ayirmish”, “Qalandar”, “Oh 
faryodkim”, “Nurxon” musiqali diramasidan “Ey 
sabo”, “Muhabbat o‘tida kuydim”, “Yayragil”, 
“Naxushdirkim’, “Ravshan va Zulxumor” 
musiqali dramasidan “Uzoqdan kelayotirman” 
kabi qo'shiq ariyalari xalqimizning hurmat 
eʼtiboriga sazovor bo‘ldi.
O‘zbek bastakorlik sanʼatining yirik 
namoyandalaridan Muhtorjon Murtazayev 
klassik va zamondosh shoirlarning sheʼrlariga 
rang-barang xalqchil ashulalarini yaratdi. 
Jumladan: “Biri ishva bilan” (Sobir Abdulla 
so‘zi), “Bizni tashlab” (Miskin g‘azali), “Aylading, 
qo‘yding” (Muqimiy g'azali), “Tasadduqman” 
(Chustiy g'azali), “Barnoligingdan” (Charxiy 
g'azali), “Farg‘ona tong otguncha” ( Xaziniy 
g'azali) kabi ashulalari xalq dilidan mustahkam 
o'rin egalladi.
O‘zbekiston xalq artisti, bastakor va 
sozlanadi Muhammadjon Mirzayev XX asr 
o'zbek musiqa tarixida yorqin iz qoldirdi. 
Xalqimizning sevimli hofizi Mamurjon Uzoqov 
ijrosida bastakorning quyidagi xalqchil 
ashula va yallalari ilk bor yangradi: “Qachon 
bo‘lgay”, “Yor istab”, “Yo‘lingda”, “Sho‘xi 
jononim mening” (Furqat g'azali), “Yakka bu 
Farg‘onada”, “Ko'zlaring”, “Suvrating”, “Yolg‘iz”, 
“Yana” (Muqimiy g'azali), “Parvo etib ket” 
(Sobir Abdulla so‘zi), “Shaydo bo‘libman” 
(Kamtar so‘zi), o‘zbek va tojik xalqlarining 
sevimli xonandasi, Tojikiston xalq artisti 
Hanifa Mavlonova ijrosida “Parvona bo‘ldim” 
(Kamtar so‘zi), “Gulchehra yor”, (Po‘lat Mo‘min 
sheri), “Tong otguncha” (Dilafkor so‘zi) kabi 
lirik ashulalari xalq orasida mashhur bo'lib 
ketdi. Shuni ham aytish joizki, M. Mirzayev 
yillar davomida, Mukarrama Turg‘unboyeva 
nomidagi “Bahor” davlat ansambli repertuarini 
boyitib keldi. “Bahor valsi”, “Gulnoz”, “Dildor 1 
va 2”, “Ufor sanam”, “Intizor etma” kabi raqs 
kuylari ansambl repertuaridan mustahkam 
o'rin egalladi.
Bastakor Muhammadjon Mirzayev o'z 
davrining mashhur kuychisi edi. Shuning 
uchun uning ijodida zamonaviy mavzu ustuvor 
turdi. “Oltin sandiq”, “Uch dugona”, “Ey gul”, 
“Toshkent nahori”, “Muhabbat maktubi” (Turop 
To‘la so'zlari), “Ko'zlarimga ziyo olaman”, 
“Chavandoz qizlar” (Normurod Narzullayev 
so'zlari), “Onalar”, “Assalom, kelin salom” 
(O'tkir Rashid so'zlari) kabi qo‘shiqlari rubob 
uchun yaratilgan, “Go‘zal Vatanim”, “Orzu qil”, 
“Dilrabo”, “Marg‘ilon qizlari”, “Shodlik”, “Yangi 
tanovar” kabi kuyladi keng qanot yozdi. 
Ulkan isteʼdod egalari bo‘lgan bu ustoz 
bastakorlar o‘z ijodiy faoliyatlari bilan Barbod, 
Forobiy, Ibn Sino, Hoji Abduqodir Marog‘iy 
asos solgan o‘zbek bastakorlik sanʼatining 
nodir namunalarini targ‘ib qilishdi va davom 
ettirishdi. Sir emaski, milliy bastakorlik 
masalasiga yaqin yaqinlargacha, asosan, 
g‘arbiy musiqashunoslikda qabul qilingan 
talablar bilan yondashiladi. Shuningdek, 
kompozitorlik ijodi uchun birdan-bir xos 
AMALIY FANLAR

61 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
bo‘lgan sabablar, umuman, zamonaviy musiqiy 
ijodkorlikning shartli mezonlariga aylandi. 
Milliy 
bastakorlik 
sanʼatimizning 
bugungi o'ziga xos ijodiy xususiyatlari yangi 
uslublarning paydo bo'lishi, inson qalbiga 
zavq bag'ishlash yo‘lidagi izlanishlar ijodkorlik 
sanʼatimiz muhitini boyitmoqda. Eng muhimi, 
xalqning tengsiz mulki hisoblanuvchi taniqli 
bastakorlar ijodi bilan boyidi
2
. 
Hozirgi 
kunda 
bastakorlarimizdan 
O‘zbekiston xalq artisti Baxtiyor Aliyev, 
O'zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalq artisti 
Abduhoshim 
Ismoilov, 
Ortiq 
Otajonov, 
Sultonali Mannopov, O‘zbekistonda xizmat 
ko'rsatgan 
artistlar 
Shavkat 
Mirzayev, 
Ahmadjon Dadayev, Halimjon Jo‘rayev, 
Shermat Fayzullayev, Qo‘ldosh Mamirov, 
Tuyg‘un Otaboyev, Rahmatjon Tursunov, 
Ravshan Hamraqulov, Orif Atoyev, Payziqul 
Zokirov va boshqa bastakorlar ijod qilgan kuy 
va qo'shiqlar xalqimizga manzur bo'lmoqda. 
Bu iste’dodli bastakorlarning musiqiy ijodini 
tahlil qilar ekanmiz, haqli ravishda o‘zbek milliy 
bastakorlik sanʼatining munosib davomchilari 
borligiga turli ishonch hosil qilamiz.
O‘zbek bastakorlik sanʼatida hududiy 
uslublar. O‘zbek bastakorlik merosi ijodida 
shakllangan asosiy 4 ta hududiy uslublar 
mavjud. Ular quyidagicha nomlanadi:
1. Buxoro- Samarqand musiqa uslubi.
2. Fargona- Toshkent uslubi.
3. Xorazm uslubi.
4. Surxondaryo- Qashqadaryo uslubi.
Har bir hududiy uslub o'ziga xos musiqaviy 
ijod, xususiyatlariga ega. Har birining, o'z 
navbatida ijodiy maktablarga bo‘linishi 
diqqatga sazovordir. Masalan, Buxoro, 
Samarqand bastakorlik maktabi, Andijon, 
Farg‘ona, Toshkent bastakorlik maktabi va 
Xorazm bastakorlik maktabidir.
Ushbu hududiy uslublar har bir bastakor 
ijodining “Oltin beshik” asosini tashkil 
etadi. O‘zbek va Tojik professional musiqa 
madaniyatining atoqli namoyandasi Ota Jalol 
(Jaloliddin) Nosirov XIX asrning ikkinchi 
yarmi - XX asrning boshida yashagan taniqli 
musiqa arboblaridan biridir. Maqomdon ustoz 
Ota Jalol Nosirov Shashmaqomning barcha 
sho‘balari va tarona yo‘llarini puxta bilardi. U shu 
sababli xalq orasida obro‘ qozongan, ashula 
shinavandalarini o'zining keng diapazonli ovozi 
bilan maftun etgan ajoyib xonanda edi.
Buxoroda birinchi musiqa maktabi, 
Samarqandda musiqa bilim yurtining yuzaga 
kelishida Ota Jalolning xizmati katta. Usta Shodi 
Azimov, Domla Halim Ibodov, Levi Boboxonov, 
2 Hamidov H. “O‘zbek an’anaviy qo‘shiqchilik madaniyati tarixi”. – T.: O‘qituvchi, 1996-yil.
Boboqul 
Fayzulloyev 
kabi 
maqomdon 
xonandalar ham Otajonovdan taʼlim olishgan 
edi. O‘zbek va Tojik professional musiqa 
san’atining durdonalaridan Shashmaqomini 
yozib olinishi va saqlab qolinishida Ota 
Jalolning qo'shgan hissasi katta. Ota Jalol 
nomini tilga olganimizda ustozlar ustozi, 
Shashmaqom bilimdoni, murakkab usullar 
ustasi, ajoyib tadbircha va xushovoz xonanda 
ko'z oldimizga keladi. Shu sababli O'zbekiston 
va Tojikistonning turli vohalarida Ota Jalolning 
nomi hurmat bilan tilga olinadi. Darhaqiqat, 
maqomdonlar tili bilan aytganda u “Ustoyi 
kulliy” edi. Bu ibora arabcha “Ustoz ul-kulliy” 
yaʼni hamma narsa (kuy) tillarni mukammal 
va to‘kis-tugal biluvchi maqomdon ustozlarga 
nisbatan ishlatilardi.
O‘zbek xalq musiqiy merosini milliy 
qadriyatlarimizning bir bo'lagi sifatida o'rganish 
hozirgi davrda dolzarb masalalardan biridir. 
O‘zbek musiqiy merosimizga nazar tashlar 
ekanmiz, o‘tmishda xalq ichida yetishib chiqqan 
o'zlarining ijro mahoratlari, murabbiyliklari 
bilan xalq dilidan joy olgan sanʼatkorlarimiz ko‘z 
oldimizda gavdalanadilar. Ular ichida musiqa 
sanʼatimizning birinchi akademigi Yunus 
Rajabiyning alohida o'rinlari borligi, shak-
shubhasiz. U kishi yashagan davr ijodining 
takrorlanmas qirralari mavjudki, ularning 
merosini o'rganish kelgusida yaratilajak 
cholg‘uchilik mahoratini rivojlantirishda ijobiy 
bosqich bo'lib xizmat qiladi.
O‘zbek mumtoz musiqa janrlari tasnifi.
Asrlar osha davr tahririga uchrab, 
sayqallashib, o'ziga xos murakkab shakllari, 
teran mazmuni, jozibali va ohangdor kuylari 
bilan bizgacha yetib kelgan mumtoz musiqa 
namunalari hanuzgacha eng sevimli, eng 
ardoqli xalq asarlari bo'lib kelmoqda.
Mumtoz musiqa asarlarining badiiy 
kuchi — ularning xalq orzu-umidlari, his-
tuyg'ulari, fazilatlari va turmush haqiqatlari 
bilan uyg'unligi, kishilarning ruhini, dardini 
o'zida aks ettirishida, undagi tinglovchilarga 
ham birday yoqimli, so'z va ohang, soz va 
kuy mushtarakligidadir. Inson yashashi 
uchun, millat taqdiri va munosabatlari uchun 
zarur bo'lgan maʼnaviy jarayonlar kuyda va 
aytim-ashulaga solinadi. Inson boshidan 
kechiradigan turli-tuman voqelik, yuragini zabt 
etuvchi shodu-xurramlik yoki dardu-alamlar, 
bu yorug' yoki qorong‘u kunlarning izi cholg‘u 
va ashulaga aylanadi.
Mumtoz ashula yo'llari va cholg‘u 
kuylarining umrboqiyligi ulardagi maʼnaviy-
axloqiy 
maʼnoning 
chuqurligi, 
musiqiy 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
62 
ohanglarning go‘zaligidadir. Ularda insoniy 
kechinmalar andishaga boy, hayotiy va 
samimiydir; shuning uchun tinglovchiga 
zavq bag'ishlaydi, ko'nglini ko'taradi. Bunday 
maʼnaviy go‘zallik taronasi mumtoz musiqaning 
ajib va o'lmas anʼanasiga aylangan. Mumtoz 
musiqa o‘zining mukammaligi, mo‘jaz shakli, 
obrazlarning serqirra maʼnodorligi va nafisligi 
bilan ajralib turadi. Abdurauf Fitrat musiqa 
ijodiyotining asrlar mobaynida yashab kelgan 
shakl-shamoyillari, ularning turlari (ashula, 
doston va b.) haqida yozar ekan, ashulaga 
quyidagicha taʼrif beradi; “Kuy, ohang bilan 
o'qilayotgan sheʼrlar, tizmalarga ashula 
deyiladi”.
Har bir musiqa asari, birinchi navbatda, 
kishiga ruhiy yengillik baxsh etish vazifasini 
bajarsa, ikkinchi tomondan, kishining tashqi 
dunyoga estetik munosabatda bo'lishini 
shakllantiradi; uchinchi tomondan esa 
tarbiyaviy taʼsir vazifasini ham o'taydi. Musiqa 
asarlarining kishi ruhiyatiga taʼsiri haqidagi 
fikrlarni qadim davrlarda yashab o‘tgan 
olimlarning asarlarida ham uchratishimiz 
mumkin. 
Masalan, 
Sharqning 
buyuk 
mutafakkirlari o'zlarining “Musiqiy risolalarida” 
musiqaning inson ruhiyatiga taʼsiri turli 
his-tuyg‘ular uyg‘ota olish xususiyatlarini 
batafsil tahlil qilishib, jumladan, maqom va 
ularning shu’balari kishiga shijoat va jasorat 
bag‘ishlaydi deb uqtirib otishgan. Navo yoki 
Ushshoq jozibador va ohangdor maqom 
yo'llari deb hisoblansa, Rost yoki Iroq nozik 
va yoqimli maqom yo'llari bo'lib, kishiga huzur, 
xushchaqchaq kayfiyat bag‘ishlaydi. Buzuk 
yoki Segoh va ularning shu’balari ulug'vorlik, 
g'amginlik, quvonch hamda qayg‘u kayfiyatini 
qo'zg‘aydi. “Dilxiroj” cholg‘u kiyini tinglaganda 
kishida ko‘tarinki ruhiy holat vujudga kelsa, 
“Cho‘li Iroq” kuyi ruhim moziydan sado 
eshitilgandek bo‘ladi. Kishining tashqi dunyoga 
estetik munosabat shakllantirishdagi mumtoz 
musiqaning vazifasi insonning taʼsirchanlik 
kayfiyati bilan bevosita bog‘liqdir
3
.
Xalq yoki bastakor tomonidan yaratilgan 
har bir musiqa asari o'z oldiga u yoki bu 
darajadagi vazifani qo‘yadi. Mumtoz musiqa 
ham mavqeyi, mohiyati, mazmuni, vazifasi 
va ijrochilik xususiyatlari jihatdan ikki yirik 
guruhga-ovoz va so‘z bilan bog‘liq bo‘lgan 
aytim yo'llari va cholg‘u orqali ifoda etiluvchi 
cholg'u yo‘llarida bo'linadi. Ularning har biri, o'z 
navbatida quyidagi janrlarga tasniflanadi:
Aytim yo'llari:
3 Elnoza Ismatillayevna Abdukarimova Aктуальные вызовы современной науки. “Yosh avlodni milliy ruhda tarbiyalashda xalq musiqa merosi qudratli tarbiya vositasi” iscience 2017-yil.
4 Abdullayev R.S. “O‘zbek mumtoz”. O‘quv qo‘llanma. T.: Yangi nashr, 2008-yil.
1. Mumtoz yalla va ashula-har biri 
rivojlangan kuy va shakldan, o'ziga xos 
mazmunda va ijro uslubidan iborat. Bulardan 
lokal xususiyatlariga ega bo'lgan xalq ashula 
yo‘llari, suvoralar, naqshlar ham kiradi. 
2. Yirik ashulalari bo'lmish — faqatgina 
Farg‘ona vodiysida shakllanib, rivoj olgan katta 
ashula .
3. Dostonlar, xalq epik janri bo'lib, adabiy 
matn, she’r, musiqadan iborat uch birlik 
tamoyili mavjudligi bilan ajralib turadi.
4. Maqomlar, o'z navbatida maqom 
ashula yo‘llari va yirik ashula-cholg‘u 
turkumli janr sifatida keng tarqalgan. Buxoro 
“Shashmaqomi”, “Xorazm maqomlari” turkumi 
va Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari kabi 
maqom turkumlaridan iborat
4
. 
Cholg'u yo'llari:
1. Rivojlangan kuy va shakllardan iborat, 
murakkab ijro uslublari mavjudligi bilan ajralib 
turuvchi cholg'u kuyi yoki asar va cholg‘u 
turkumlar (bu toifaga yirik cholg‘u usullari ham 
kiradi), jumladan, “Eshvoy-Eshvoy kurd-Eshvoy 
Turkman”; “Dilxiroj” va “Sinaxiroj”.
2. Maqom cholg‘u yo'llari va turkumlari, 
jumladan, “Cho‘li Iroq”, “Mushkiloti dugoh”, 
Ajam taronalari; dutor maqom turkumlari 
(Xorazmda), “Surnay” maqom yo'llari — “Navo”, 
“Chorgoh” va b.( Farg'ona-Toshkent).
3. Mumtoz ashulalarining cholg'u yo‘llari 
(variantlari) va turkumlari, jumladan, “Tanovar” 
turkumi, “Chorgoh” turkumi va bosh.
Har bir janr o'z mavqeyi, kuy-ohang 
tuzilishi, ijro uslubi bilan ajralib turadi.
O'zbek mumtoz musiqasi asrlar osha 
og'zaki 
tarzda 
avloddan-avlodga 
o'tar 
ekan, bu jarayonda u boyib, xalqning fikr-
o‘yi, dardi, orzusi, donishmandligini o'zida 
mujassamlashtiradi. O'zining anʼanaviyligi, 
buyukligi, 
taʼsirchanligi, 
professionalligi, 
mukammalligi ko'plab badiiy vositalarga 
boyligi bilan o'ziga xos musiqa-sanʼat turiga 
aylanadi. Katta badiiy-estetik imkoniyatlarga 
ega bo'lgan o'zbek mumtoz musiqasi milliy ruh, 
milliy qiyofani shakllantirish, milliy qadriyatlarni 
saqlash, boyitish va keyingi avlodga yetkazib 
berishning samarali vositasi sifatida namoyon 
bo'ladi.
O'zbek mumtoz musiqasida xalqning 
maʼnaviy madaniyatiga doir durdonalar 
to'plangan bo'lib, hozirgi mustaqillik davrda 
milliy o'zlikni anglash va milliy ongni taraqqiy 
ettirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
AMALIY FANLAR

63 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
TA’LIM MUASSASALARIDA SOG‘LOM 
TURMUSH TARZINI TASHKIL ETISHDA 
SPORT MUTAXASSISLARINING O`RNI 
Ulug‘bek Lochinbekovich Kuchkarov -
v.b.professor, Namangan muhandislik texnologiya instituti
Annotatsiya: Jismoniy tarbiya va sport milliy genofondning shakllanishi, sog‘lom turmush 
tarzini to‘g‘ri tashkil etish va yosh avlodni sog‘lom tarbiya qilishda ma’naviy, mafkuraviy va amaliy 
vosita sifatida keng qo‘llaniladi. Ushbu maqola sog‘lom turmush tarzini to‘g‘ri tashkil qilishda 
jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari pedagogik faoliyati masalalariga bag‘ishlangan hamda 
tegishli xulosa-takliflar keltirilgan.
Аннотация: Физическая кулътура и спорт широко исползуются как духовно-
мировоззренческий и практический инструмент формирования националного генофонда, 
правилной организации здорового образа жизни, здорового воспитания подрастающего 
поколения. Статъя посвящена вопросам педагогической деятелности специалистов 
физической кулътуры и спорта по правилной организации здорового образа жизни.
Abstract: Physical training and sports are widely used as a spiritual, ideological and practical 
tool in the formation of the national gene pool, the proper organization of a healthy lifestyle, and 
the healthy upbringing of the young generation. The article is devoted to the issues of pedagogical 
activities of physical education and sports specialists in the proper organization of a healthy 
lifestyle.
Kalit so‘zlar: jismoniy madaniyat, sog‘lom turmush, sport, o‘qituvchi, o‘qituvchi-trener, amaliy 
mashg‘ulotlar, mardlik, chaqqonlik.
Ключевые слова: физическая кулътура, здоровый образ жизни, спорт, педагог, педагог-
тренер, практические занятия, смелостъ, ловкостъ.
Keywords: physical culture, healthy life, sport, teacher, teacher-trainer, practical training, 
courage, agility.
Jismoniy tarbiya o‘quvchilarda jismoniy 
va irodaviy sifatlarni shakllantirish, ularni 
aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda 
Vatan mudofaasiga tayyorlashga yo‘naltirilgan 
pedagogik jarayon bo‘lib, ijtimoiy tarbiya 
tizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri 
sanaladi. Yoshlarni sog‘lom bo‘lib voyaga 
yetishlarini 
ta’minlash 
masalasi 
milliy 
pedagogikamiz, xalq og‘zaki ijodi hamda 
mutafakkirlar asarlarining bosh g‘oyalaridan 
biri bo‘lib kelgan.
Abu Ali ibn Sino insonga xos bo‘lgan ijobiy 
fazilatlarni sanab o‘tar ekan, quyidagilarga 
alohida urg‘u beradi:
1.Jasurlik – biror ishni bajarishda 
kishining jasurligi, chidamliligi, inson boshiga 
tushgan yomonlikni to‘xtatib turuvchi quvvat.
2.Aqllilik – biror ishni bajarishda 
shoshma-shosharlik 
qilishdan 
saqlovchi 
quvvat.
3.Ziyraklik – sezgi bergan narsalarning 
haqiqiy ma’nosini tezlik bilan tushuntirishga 
1 Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. - T.: «O‘qituvchi», 2018.
yordam beruvchi quvvat.
Abdulla Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, 
yaxshi axloq va ilm-ma’rifatga ega bo‘lmoq 
uchun badantarbiya bilan shug‘ullanish 
zarur: «Badanning salomat va quvvatli 
bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadir. 
Chunki, o‘qimoq, o‘qitmoq, o‘rganmoq va 
o‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz 
vujud lozim. Sog‘ badanga ega bo‘lmagan 
insonlar amallarida, ishlarida kamchilikka yo‘l 
qo‘yurlar
1
. Badantarbiyasini fikr tarbiyasiga 
ham yordami bordur. Jism ila ruh ikkisi bir 
choponning o‘ng ila tersi kabidur. Agar jism 
tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan 
saqlanmasa, choponni ustini qo‘yib astarini 
yuvib ovora bo‘lmak kabidirki, har vaqt ustidagi 
kiri ichiga uradur. Fikr tarbiyasi uchun mehnat 
va sog‘lom bir vujud kerakdur». Buyuk pedagog 
Abdulla Avloniy o‘zining «Turkiy guliston 
yohud axloq» asarida bu borada quyidagilarni 
ta’kidlagan edi: «Nazofat (gigiyena) deb 
a’zolarimizni, kiyimlarimizni, asboblarimizni 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
64 
pok va toza tutmoqni aytilur. Poklik zehn va 
idrokingni keng va o‘tkir qilur. Xalq orasida 
e’tibor va shuhratga sabab bo‘lur. Poklik ila har 
xil kasalliklardan qutulib, jonimizning qadrin 
bilan bo‘lurmiz. Pok bo‘lmak salomatimiz, 
saodatimiz uchun eng kerakli narsadur
2
.
Ushbu maqola ma’lumotlari orqali 
sog‘lom turmush tarzini tashkil etishda 
jismoniy tarbiya mutaxassislarining ahamiyati 
yoritib beriladi.
Jismoniy tarbiya kishilarga katta ta’sir 
ko‘rsatib, 
salomatligini 
mustahkamlaydi, 
ishlash qobiliyatini oshiradi, uzoq umr ko‘rishga 
yordam beradi. Sport har qanday yoshda ham 
qaddi-qomatni tarbiya qilish kuch-quvvatni 
saqlab turishning ajoyib vositasidir. Sport dam 
olish bilan mehnatni almashtirib turish manbai 
bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchilarning jismoniy 
madaniyatga ega bo‘lishlari jismoniy tarbiya 
samaradorligini belgilovchi muhim omil 
sanaladi. Shuningdek, jismoniy madaniyat 
inson va jamiyat umumiy madaniyatining 
ham ajralmas qismidir. Jismoniy madaniyat 
mazmunida quyidagilar aks etadi:
1.Inson a’zolarining funksional kamoloti 
(ichki a’zolar, nerv va harakat, suyak-mushak 
tizimi, tana uyg‘unligi va ularning funksional 
faoliyatini boshqarish layoqati)ga egalikni 
ta’minlash.
2.O‘quvchilarning 
sog‘ligini 
mustahkamlash.
3.Ularni gigiyena qoidalariga amal 
qilishga ko‘niktirish.
4.O‘quvchilar mohirligini har tomonlama 
o‘stirish.
5.Bo‘lajak 
kasb-hunar 
egalarining 
jismoniy va fiziologik sifatlarini kasbiy nuqtayi 
nazardan shakllantirish, ularning ishchanlik 
qobiliyatini oshirish.
6.O‘quvchilarning jinsiy jihatdan to‘g‘ri 
kamolga yetishlari uchun sharoit yaratish.
7.O‘quvchilarda 
mustahkam 
iroda, 
qat’iy xarakter, intizomga so‘zsiz amal qilish 
ko‘nikmalarini shakllantirish.
Jismoniy 
tarbiyani 
tashkil 
etish 
jarayonida o‘quvchilarni gigiyena qoidalari 
bilan tanishtirish, ularga so‘zsiz amal qilish 
ko‘nikmalariga ega bo‘lishlariga erishish 
muhimdir.
Jismoniy tarbiya bolalarga faqat oilada 
yoki ta’lim muassasalarida ta’limni tashkil etish 
jarayonidagina emas, balki ta’limdan tashqari 
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar, turli musobaqalar, 
tadbirlar chog‘ida ham samarali tashkil etib 
borilishi maqsadga muvofiq. «Sog‘lom tanda 
sog‘ aql» degan maqolda jismoniy tarbiyaga 
oid ma’no lo‘nda qilib ifoda etilgan. Jismoniy 
tarbiyani bugungi kun talablariga muvofiq 
2 Belarusova V.V. va boshqalar. Pedagogika. - T.: «O‘qituvchi», 2010.
3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 3-iyundagi «Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3031-son qarori.
yuqori darajaga ko‘tarish o‘quvchilar o‘rtasida 
salbiy holatlar keng tarqalishining oldini oladi.
Jamiyatimizda sog‘lom turmush tarzini 
shakllantirish, 
aholining, 
ayniqsa 
yosh 
avlodning jismoniy tarbiya va ommaviy sport 
bilan muntazam shug‘ullanishi uchun zamon 
talablariga mos shart-sharoitlar yaratish, sport 
musobaqalari orqali yoshlarda o‘z irodasi, 
kuchi va imkoniyatlarga bo‘lgan ishonchni 
mustahkamalash, mardlik va vatanparvarlik, 
ona Vatanga sadoqat tuyg‘ularni kamol 
toptirish, jismoniy tarbiya va ommaviy 
sportni yanada rivojlantirish, aholining barcha 
qatlamlari, ayniqsa yoshlarni jismoniy tarbiya 
va sport bilan muntazam shug‘ullanishga 
jalb etish, mamlakatimizda bu borada 
yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanish 
natijadorligini 
rivojlantirish 
maqsadida 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentning 
2017-yil 3-iyundagi «Jismoniy tarbiya va 
ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3031-son qarorida 
belgilab berilgan vazifalardan kelib chiqan 
holda, jismoniy tarbiya va sport sohasida 
kadrlar tayyorlash, ularni qayta tayyorlash 
va malakasini oshirish muassasalarini ilmiy-
uslubiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash hamda 
sport maktablarini yuqori malakali murabbiylar 
va tibbiyot xodimlari bilan ta’minlash, ularning 
o‘quv muassasalarida funksional vazifalarni 
belgilab olish muhimligini bugungi davrning 
o‘zi ko‘rsatmoqda
3
.
Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari 
faoliyatini pedagogik boshqarishning o‘ziga 
xususiyatlari bo‘lib, turli ta’lim muassasalarida 
(oliy ta’lim muassasalari, barkamol avlod 
bolalar va o‘smirlar sport maktablari, nodavlat 
sport ta’lim muassasalari) o‘qituvchi trener va 
sport mutaxassislari faoliyat olib borishadi 
(1-jadval).
1-jadval.Jismoniytarbiya 
va 
sport 
mutaxassislari faoliyat turlari [5] 
AMALIY FANLAR

65 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Ta’lim muassasasi Faoliyat mazmuni
Umumiy o‘rta ta’lim maktab, KHK va 
OTMlarida Rasmiy 
bo‘lib, 
belgilangan 
DTS asosida tashkil qilinadi, ma’lum bir vaqt 
me’yorlariga amal qiladi.
Barkamol avlod bolalar va o‘smirlar sport 
maktablarida Maktabdan tashqari vaqtlarda 
tashkil qilinadi, sport turlari va toifalari bo‘yicha 
belgilangan me’yorlarga amal qiladi, o‘quvchi 
va talabalarning bo‘sh vaqtlari asosida tashkil 
qilinadi.
Xususiy sherikchilik asosida nodavlat 
sport ta’lim muassasalari O‘rnatilgan tartibda 
barcha yoshdagilar uchun mo‘ljallangan 
bo‘lib, asosiy faoliyati sog‘lomlashtirishga 
yo‘naltirilgan (bozor iqtisodiyoti sharoitida 
bugungi kunda tobora rivojlanib bormoqda).
Turli ta’lim muassasalarida faoliyat olib 
boruvchilar ta’lim muassasasi funksional 
vazifasidan kelib chiqib yondashadilar. Biz 
quyida shaxsiy tajribamizdan kelib chiqib, oliy 
ta’lim muassasalari va Barkamol avlod bolalar 
sport maktablari o‘qituvchi trenerlarining 
pedagogik 
boshqaruvdagi 
o‘ziga 
xos 
xususiyatlarini tahlil etdik.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi o‘quv 
mashg‘ulotlari jarayoni tuzilishida jismoniy 
tarbiya haqidagi fanga tayanish uchun shu 
fan asoslarini yaxshi bilishi kerak. O‘qituvchi 
o‘z fanini bilishidan tashqari, pedagogika, 
psixologiya, anatomiya, fiziologiya, gigiyena, 
tibbiyot va inson fiziologiyasi sohasiga taalluqli 
hamma fanlarga oid butun bir bilimlar tizimiga 
ega bo‘lishi kerak.
Sport turi bo‘yicha o‘qituvchi-trenerning 
faoliyati jismoniy tarbiya o‘qituvchisining 
ishidan jiddiy farq qiladi. Trenerning ishi, avvalo, 
o‘quvchi va yoshlarning sport qobiliyatlarni 
aniqlash va rivojlantirishga, ularning sport 
hayot yo‘lini oldindan ko‘ra bilishga qaratilgan 
bo‘ladi. Shaxsning gormonik va jismoniy 
jihatdan kamol topishi uning sportdagi hayot 
yo‘li uchun asos bo‘lib xizmat qiladi
4
.
Sport turi bo‘yicha o‘qituvchi-trener 
uchun zarur bo‘lgan bilimlar tizimi va xarakteri 
o‘ziga xosdir. U sportchilar tayyorlashning 
milliy tizimi tamoyillari, vositalari va metodlari, 
sportchilar tayyorlashning asosiy xalqaro 
xorijiy talab xususiyatlari, tanlangan sport 
turidagi ta’lim va trenirovka (mashg‘ulot) 
nazariyasi va metodikasi, shuningdek, jismoniy 
4 Yarashev K.D. Jismoniy tarbiya va sportni boshqarish. - T.: Abu Ali Ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 2012.
5 Zayniddinov T.B., Achilov T. «Jismoniy tarbiya o‘qitish metodikasi» o‘quv fan dasturi. - T: Nizomiy nomidagi TDPU, 2015. 
mashqlarning asosiy turlariga o‘rgatish 
metodikasi, o‘quv-trenirovka jarayonini tashkil 
etishning 
asosiy 
psixologik-pedagogik 
qonuniyatlari, sportchilar tayyorlashda turli 
vositalardan didaktik imkoniyatlar, sport bilan 
shug‘ullanuvchilarning yosh-jins xususiyati 
qonuniyatlari hamda ularda asosiy jismoniy 
sifatlar va harakat malakalarini rivojlantirish 
xususiyati, o‘quv-trenirovka uchrashuvlari va 
sport-sog‘lomlashtirish maskanlari sharoitida 
sport ishlarini tashkil etish xususiyatlari, 
jismoniy tarbiya sport faoliyatining sanitariya-
gigiyena asoslari, sport mashg‘ulotlari 
jarayonida shikastlanishning oldini olish 
asoslari, sport turi bo‘yicha sport inshootining 
tuzilishi, undan foydalanish xususiyatlari, uning 
konstruksiyasi, sport invertari va jihozlaridan 
foydalanish va ularni saqlash qoidalarini 
mukammal ravishda bilishi kerak
5
.
Bu borada o‘qituvchi-trener quyidagilarni 
bilishi lozim deb o`ylaymiz:
- sport tayyorgarligining umumiy va 
aniq maqsadlari, aniq sport mashg‘ulotining 
maqsadi hamda vazifalarini belgilash;
- 
o‘quv 
trenirovka 
jarayonida 
shug‘ullanuvchilarning 
yosh-jins, 
morfofunksional 
va 
individual-psixologik 
xususiyatlari va sport tayyorgarligi darajasini 
hisobga olib hozirgi zamon metodlarini 
qo‘llashni bilish sport turiga yo‘llash maqsadida 
jismoniy rivojlanganlik va tana tuzilishini 
aniqlash va baholash;
- sportchilarning faoliyatini tekshirish 
natijalariga qarab o‘z faoliyatiga tuzatishlar 
kiritish;
- hozirgi zamon metrologik apparatlaridan 
va mashg‘ulotlarda xavfsizlikni ta’minlovchi 
usullar, shuningdek, birinchi tibbiy yordam 
ko‘rsatish usulidan foydalangan holda sport-
pedagogik nazorat metodlarini egallash;
musobaqalar tashkil etish va ularda 
hakam, guruh vakili sifatida ishtirok etish;
- 
shug‘ullanuvchilarda 
sport 
mashg‘ulotlarini tayyorlash va o‘tkazish, o‘z-
o‘ziga xizmat ko‘rsatish malakalarini tarkib 
toptirish usullaridan foydalanish;
- shug‘ullanuvchilar orasida kasb 
tanlashga yo‘llash ishlari olib borish, o‘quv-
trenirovka jarayoni va musobaqalarni tashkil 
etishda yordam berishga qodir sport faollarini 
tayyorlash.
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
66 
TEXNOLOGIYA FANIDA O‘QITUVCHILARNING 
TA’LIM NATIJALARINI BAHOLASH 
VA TASHXISLASH FAOLIYATIGA 
TAYYORLASHDA BILIMLAR UZVIYLIGI 
VA UZLUKSIZLIGINI TA’MINLASH
Muhammad Maxmudovich Yusupov -
PhD, Jizzax davlat pedagogika universiteti
Annotatsiya: Ushbu maqolada ta’lim natijalarini tashxislash va baholashda taniyaladigan 
pnrinsiplar, nazoratning turlari, o‘ziga xos jihatlari, ta’lim natijalarini tashxislash va baholash jarayoni 
bilan bo‘lajak Texnologiya fani o‘qituvchlarini tayyorlash jarayoni orasida uzviylik va uzluksizlik, 
bo‘lajak Texnologiya fani o‘qituvchlarini tayyorlash jarayonida ularga taqdim etiladigan pedagogik-
psixologik bilimlar haqida fikr yuritilgan.
Аннотация: В этой статье обсуждаются принципы, типы контроля, особенности, 
преемственность и преемственность между процессом подготовки и оценки будущих 
учителей технологии, педагогические и психологические знания, которые будут 
предоставлены будущим учителям технологии в процессе выявления и оценки результатов 
обучения. был выполнен.
Abstract: This article discusses the principles, types of control, features, continuity and 
continuity between the process of preparing and evaluating future technology teachers, pedagogical 
and psychological knowledge that will be provided to future technology teachers in the process of 
identifying and evaluating learning outcomes. It was performed.
Kalit so‘zlar: bo‘lajak o‘qituvchi, uzviylik, uzluksizlik, tashxislash, baholash, nazorat, o‘quv 
jarayoni, ta’lim natijalari, prinsip, qadriyatli yondashuv, bilim, ko‘nikma, malaka, kompetensiya. 
Ключевые слова: будущий учитель, последовательность, преемственность, диагностика, 
оценка, контроль, учебный процесс, результаты обучения, принцип, ценностный подход, 
знания, навыки, компетентность.
Keywords: future teacher, sequence, continuity, diagnostics, assessment, control, educational 
process, learning outcomes, principle, value approach, knowledge, skills, competence.
Ta’limning natijalarini tashxislash 
va baholashda muayyan prinsiplarga 
tayanish talab etiladi. Buning uchun 
bo‘lajak o‘qituvchilar pedagogika oliy 
o‘quv yurtlaridayoq ushbu prinsiplar bilan 
yaqindan tanishishlari, amaliy faoliyatda 
ularga tayanish tajribasiga ega bo‘lishlari 
talab etiladi. Xuddi mana shunday prinsiplar 
sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin
1
:
1.Tashxislash uchun zarur bo‘lgan 
test topshiriqlari, savollarning mazmunida 
ob’ektivlikni ta’minlash lozim. Tashxislash 
tadbirlarini amalga oshirishda o‘qituvchi 
bilan 
sinfdagi 
o‘quvchilar 
orasida 
do‘stona munosabat hukm surishi zarur. 
O‘quvchilarning ta’lim natijasida hosil qilgan 
1 Qodirov B.R., Qodirov K.B. Kasbiy tashxis metodlari to‘plami: amaliyotchi psixologlar uchun metodik qo‘llanma.–Toshkent: O‘zbekiston milliy universiteti, 2003. – 94 b
bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalari 
muayyan mezonlar yordamida aniqlanadi. 
Tashxislashning amaliy jihatdan obyektivligi 
nazorat metodlari va vositalaridan qat’iy 
nazar qo‘yilgan bahoning o‘zaro muvofiq 
kelishida namoyon bo‘ladi. Tashxislashni 
amalga oshiradigan pedagoglardan bunga 
alohida e’tibor qaratishlari talab etiladi.
2.Baholashning 
tizimliligi 
o‘zida 
tashxislash didaktik jarayonining barcha 
bosqichlarida nazoratni amalga oshirishni 
taqozo etadi. Bunda bilimlarni dastlabki idrok 
etishdan ularni amaliy jihatdan qo‘llashgacha 
bo‘lgan uzluksiz jarayon qamrab olinadi.
3.Ko‘rgazmalilik, 
ochiqlik 
prinsipi 
esa barcha ta’lim oluvchilarni yagona 
AMALIY FANLAR

67 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
mezon asosida sinovdan o‘tkazishda o‘z 
ifodasini topadi. Tashxislash jarayonida 
har bir o‘quvchining o‘rnatilgan reytingi 
ko‘rgazmalilik, ochiqlik xarakteriga ega bo‘lib, 
natijalarni o‘zaro qiyoslash imkonini berishi 
kerak. Ochiqlik prinsipi baholarni oshkor 
etmaslik va asoslashni ham talab qiladi. 
Baho vositasida o‘quvchilar o‘qituvchining 
obyektivligi va ular oldiga qo‘yilgan talablarni 
anglashga yo‘naltiriladilar. Mazkur prinsipni 
amalga oshirishning zarur shartlaridan biri 
tashxislashning muayyan bosqichida olingan 
natijalarni oshkor qilishni talab etadi. Bu 
natijalar o‘quvchilarning o‘zlari, ularning ota-
onalari bilan muhokama qilinishi, shu asosda 
bo‘shliqlarni to‘ldirish rejalari tuzilishi kerak
2
. 
Mazkur prinsiplar asosida o‘quvchilarning 
bilimdonlik va kompetentlilik darajalarini 
nazorat qilish o‘zining muayyan bosqichlari 
va bo‘g‘inlariga ham ega. 
O‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilim, 
ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarini 
tashxislash, nazorat qilish, tekshirish va 
baholash muayyan mantiqiy izchillik asosida 
amalga oshiriladi, ularni o‘rganish ham o‘ziga 
xos tarzda kechadi. O‘rganish, tashxislash 
va baholash bosqichlari orasida muayyan 
uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash zarurligini 
bo‘lajak o‘qituvchilar aniq taasavvur eta 
olishlari lozim. Chunonchi:
1.Tekshirish tizimida o‘quvchilarning 
bilim darajalarini oldindan aniqlash tadbiri 
amalga oshiriladi. O‘quv yili boshida 
to‘ldiruvchi, moslashtiruvchi o‘quv jarayoni 
tashkil etiladi. Bu tadbir o‘quv yilining 
dastlabki kunlaridayoq o‘quvchilar bilimidagi 
bo‘shliqni to‘ldirishni nazarda tutadi. Shu 
bilan bir qatorda bunday tadbirlarni o‘quv yili 
o‘rtasida, o‘quv dasturining yangi bo‘limini 
boshlash oldidan ham amalga oshirish 
mumkin. 
2.O‘rganilayotgan har bir mavzu 
yakunida, yangi mavzuni o‘tishdan oldin 
joriy tekshirish amalga oshiriladi. Garchand 
bu tadbir darsdan darsga uzluksiz tarzda 
amalga oshirilsa-da, o‘quv dasturining 
alohida qismlari bo‘yicha o‘quvchilarning 
o‘zlashtirish 
darajalarini 
tashxislash 
imkonini beradi. O‘quvchilar bilimini joriy 
nazorat qilishning asosiy vazifasi ta’limiy 
xarakterga ega. Bunday tekshirishning 
metodlari va shakllari turli-tuman bo‘lishi 
2 Yusupov M.M.Bo‘lajak texnologik ta’lim o‘qituvchilarini o‘quv jarayoni natijalarini baholashga o‘rgatish metodikasi: PhD... diss.avtoref. – T.: 2021.-14 b.
mumkin. U muayyan pedagogik omillar bilan 
izohlanadi. Bunday omillar sirasiga o‘quv 
materialining mazmuni, uning murakkablik 
darajasi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini 
va tayyorgarlik darajalarini kiritish mumkin. 
Shu bilan bir qatorda o‘quv jarayonining 
darajasi, maqsadi, amal qiladigan muayyan 
pedagogik shart-sharoitlar ham alohida 
ahamiyat kasb etadi.
3.Takroriy tekshirish ham joriy nazorat 
kabi muayyan mavzularni o‘rganish doirasida 
amalga oshiriladi. O‘quvchilar yangi mavzuni 
o‘rganish bilan bir vaqtda o‘tilgan mavzuni 
ham takrorlaydilar. Shu asosda ularning 
bilimlarni o‘zlashtirish darajasida uzviylik 
va uzluksizlik ta’minlanadi. Bu tadbir 
bilimlarni mustahkamlash imkonini beradi, 
biroq o‘quv ishi dinamikasini tavsiflash va 
ta’minlashga asos bo‘la olmaydi. Shunga 
ko‘ra, bu o‘rinda ta’lim natijalari tashxislanib, 
uning samaradorligi aniqlanadi. Bunday 
tekshirishning samarasi uni tashxsilashning 
boshqa 
turlari 
va 
metodlari 
bilan 
uyg‘unlashtirilgandagina namoyon bo‘ladi. 
4.Davriy 
tekshirish 
bosqichida 
o‘quvchilarning 
o‘zlashtirgan 
bilim, 
ko‘nikma, malakalari o‘quv dasturidagi 
muayyan mavzu yoki o‘quv kursi bo‘limlarini 
o‘rganish jarayonida amalga oshiriladi. 
Bundan ko‘zlanadigan asosiy maqsad 
o‘quvchilarning 
o‘zlashtirish 
darajalari 
sifatini nazorat qilish hamda uning o‘quv 
materiallarining tarkibiy qismlari bilan 
aloqadorligini oydinlashtirishdan iborat. 
Davriy tekshirish o‘quvchilar o‘zlashtirgan 
bilimlarni tizimlashtirish va umumlashtirishni 
nazarda tutadi. 
5.Yakuniy tekshirish va o‘quvchilarning 
o‘zlashtirgan bilimlari va ko‘nikmalarini 
hisobga olish bosqichida ularning didaktik 
jarayonning barcha bosqichlarida o‘rgangan 
bilim, ko‘nikma, malakalari, ular orasidagi 
uzviylik va izchillik hisobga olinadi. Yakuniy 
tekshirish har bir o‘quv choragi va o‘quv yili 
yakunida amalga oshiriladi. 
Tekshirishning 
maqsadi 
shundan 
iboratki, 
ushbu 
jarayonda 
nafaqat 
o‘quvchilarning 
kompetensiyalarni 
o‘zlashtirganlik darajalari va uning sifatini 
aniqlashdan iborat, balki ular tomonidan 
o‘zlashtirilgan o‘quv mehnatining ko‘lami 
ham aniqlanadi. 
AMALIY FANLAR

“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
68 
Tekshirishning asosiy didaktik vazifasi 
quyidagilarda namoyon bo‘ladi
3
:
a) o‘qituvchi bilan o‘quvchilar orasida 
teskari aloqani ta’minlash;
b) o‘qituvchilarning o‘quv materialini 
o‘zlashtirilganlik darajasi haqida obyektiv 
ma’lumotga ega bo‘lish;
v) 
o‘quvchilarning 
bilimlaridagi 
bo‘shliqni o‘z vaqida aniqlash. 
Tashxislash 
tadbirlari 
quyidagi 
maqsadlarni amalga oshirishni nazarda 
tutadi:
1.Tekshirish. 2. Baholash. 3. Natijalarni 
belgilash.
O‘qituvchi qo‘yilgan baho uchun 
mas’uldir. Bu o‘rinda “belgilash” va “baholash” 
tushunchalarini farqlash lozim. 
Baho - rejalashtirilgan maqsadga 
asoslangan aniq natijalarga aloqador hodisa 
hisoblanadi. 
Belgi esa mazkur jarayonning natijasi, 
uning shartli shakliy ifodasi bo‘lib, sub’ektiv 
fikr, taassurotlarni aks ettiradi. Belgining 
vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi:
-O‘quv 
materialini 
qay 
darajada 
o‘zlashtirilganligini nazorat qilish;
-Yo‘naltiruvchilik harakatlarini amalga 
oshirish;
-O‘quvchining 
muayyan 
o‘quv 
predmeti 
bo‘yicha 
shug‘ullanish 
yoki 
shug‘ullanmasligini aniqlash;
-O‘quvchining 
o‘rganilgan 
o‘quv 
materiali uchun qanday baho olganligini 
ifodalash;
-Jazolash uchun asos bo‘ladigan 
holatlarni aniqlash;
-Boshqaruvchilik harakatlarini amalga 
oshirishga imkoniyat yaratish, ya’ni o‘quvchini 
ijobiy baho olishga undash kabilar.
Belgining asosiy vazifasi nazorat qilish 
va yo‘naltirishdan iborat. Nazorat qilish 
vazifasi ta’limning barcha bosqichlarida 
amalga oshiriladi. Buning uchun o‘quvchilar 
yakuniy, darsda bajariladigan nazorat ishlari, 
mustaqil ishlarning turli shakllari va turlaridan 
foydalanish, 
tekshirish 
xarakteridagi 
uy 
vazifalarini 
topshirish 
usullaridan 
foydalanadilar. Agar belgilashning mazkur 
funksiyasi tizimli, obyektiv, barcha pedagogik 
omillarni batafsil hisobga olgan holda 
amalga oshirilmasa o‘z mohiyatini yo‘qotadi. 
3 Sharipov Sh.S, Abduraimov Sh.S, Zaripov L.R, Qodirov B.E. Mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi darslik –Toshkent: 2022-37 b
4 Muslimov N.A. Kasb ta’limi o‘qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fan. dokt. ... diss. – T.: 2007. – 357 b
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, 
muayyan holatni belgilashda o‘qituvchi uning 
mazmunini kengaytirishga harakat qiladi. 
U faqatgina ta’lim natijalarini tashxislash 
va baholashdan iborat bo‘lib qolmasdan, 
uning axborotlar bilan ta’minlanganligi, 
ya’ni o‘quvchilar nimani bilishlari yoki 
bilmasliklarini aniqlashga ham e’tibor 
qaratiladi. Shu bilan bir qatorda o‘qituvchi 
ushbu jarayonda o‘quvchilarning o‘quv 
mehnati, ta’lim muassasasidagi kundalik 
faoliyatiga bo‘lgan munosabatini ham 
hisobga olishi kerak. Bunda o‘quvchilarning 
tartibliligi, 
intiluvchanligi, 
intizomliligi, 
darslardagi umumiy faolligi, o‘quv predmetiga 
bo‘lgan qiziqishi, ijodiy layoqatlari kabilar 
nazarda tutiladi. 
Belgilashning muhim vazifalaridan yana 
biri yo‘naltiruvchilikdir. Bu sifat o‘quvchini 
o‘z faoliyatini mustaqil takomillashtirishga 
undaydi. Qo‘yilgan bahoga qarab yo‘nalish 
olgan holda o‘quvchi o‘z xulq-atvori, xatti-
harakatlarini o‘zgartiradi va yaxshi baho 
olishga intiladi. U o‘zining salbiy baholarini 
tuzatish, darslarda faol bo‘lish, o‘qituvchining 
barcha talablarini muntazam bajarishga 
harakat qiladi
4
. 
Bahoning yo‘naltiruvchilik va nazorat 
qiluvchilik vazifasi o‘zaro uyg‘unlikda 
namoyon bo‘lishi kerak. Agar bu uyg‘unlik 
buzilsa, baho o‘quvchining xulq-atvorini 
boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. 
Bunday vaziyatlarda o‘quvchi salbiy bahoga 
e’tibor bermaydi. U bahoga befarq bo‘lib, 
o‘quv jarayoniga bo‘lgan qiziqishini yo‘qotadi 
va o‘zi uchun faoliyatning boshqa, qiziqarli 
turini izlashga harakat qiladi. Bunday 
vaziyatda bahoning nazorat qiluvchilik va 
yo‘naltiruvchilik vazifalari yomon bahodan 
qo‘rqish yoki unga e’tibor bermaslik, uni 
nazarga ilmaslikka olib keladi. Bunday 
vaziyatlarda baho o‘zining asosiy vazifasini 
bajara olmay qoladi. 
O‘quvchilar ko‘proq ish jarayonini 
qadrlay boshlaydilar, o‘qituvchi esa ta’limning 
yakuniy natijalariga qiziqadi. Albatta, har 
qanday o‘quv jarayonida ko‘zlangan natijaga 
erishish maqsadi ilgari suriladi. Agar 
o‘quvchilar topshiriqlar ustida qanchalik 
jiddiy o‘ylasalar ham, uni yecha olmasalar 
o‘qituvchi ularga yuqori baho qo‘ymaydi. 
AMALIY FANLAR

69 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2022/4-son
Biroq o‘quvchilarning izlanishlari, o‘y-fikrlarini 
baholash ham nihoyatda zarur hisoblanadi. 
Bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashda xuddi 
mana shu maqsad ustuvor bo‘lishi lozim. 
Ta’lim jarayonini tashkil etishda 
qadriyatli yondashuvga tayanish bugungi 
kunning dolzarb pedagogik muammosi 
hisoblanadi
5
. Ma’lumki, qadriyatli yondashuv 
asosida tashkil etilgan ta’lim jarayoni o‘z-
o‘zidan o‘quvchilarga insonparvarlik nuqtai 
nazardan yondashgan holda ularni har 
tomonlama rivojlantirishni nazarda tutadi. 
Buning uchun o‘quvchilar hamkorlikdagi o‘quv 
faoliyatini amalga oshirishlari, shu asosda 
aniq o‘quv materiallarini o‘zlashtirishlari 
lozim. Muayyan yoshda o‘quvchilar aniq 
bir faoliyat turini egalashga muvaffaq 
bo‘ladilar. Bunda texnologiya ta’limi alohida 
ahamiyatga ega. Chunki texnologiya 
ta’limi jarayonida o‘quvchilarda muayyan 
kasblarga qiziqish, mehnat ko‘nikmalari 
hosil qilinadi. Ta’lim jarayoni bilan 
o‘quvchilarning ruhiy rivojlanishi orasidagi 
mutanosiblik hamkorlikdagi o‘quv faoliyati 
orqali ta’minlanadi. Chunki o‘quv jarayoni 
pedagogik jihatdan maxsus yo‘naltirilgan 
jarayon bo‘lib, unda o‘quvchilar birgalikdagi 
o‘quv faoliyatini amalga oshiradilar. Ular 
texnologiya ta’limi jarayonida amaliy mehnat 
harakatlarini amalga oshiradilar. Bu o‘rinda 
Texnologiya fani o‘qituvchisi o‘quvchilarning 
ruhiy rivojlanishlari asosida ularning tashqi 
faoliyatlari bilan bog‘liq harakatlari ichki 
5 Yusupov E. Qadriyatlar va ularning jamiyat taraqqiyotidagi roli.- T.: 1995.- 123 b
rivojlanish imkonini berishini yaxshi bilishi 
lozim. Shu asosda ularda kognitiv faoliyat 
tajribasi, tafakkur, idrok rivojlanadi. Bunday 
faoliyat natijasida o‘quvchilarda bilish 
qiziqishlari shakllanadi. Demak, o‘quvchini 
rivojlantirish, birinchi navbatda, uning 
hamkorlikdagi faoliyatini to‘g‘ri tashkil 
etishni talab qiladi. O‘quvchi o‘quv materialini 
sustkashlik bilan idrok qilganida rivojlanish 
kuzatilmaydi. 
O‘quvchilarning 
aynan 
shaxsiy hamkorlikdagi faoliyatlari ularning 
istiqbolda ularda mehnat ko‘nikmalari va 
kasbiy layoqatlarning shakllanishiga asos 
bo‘ladi. Shuning uchun ham qadriyatli 
yondashuv asosida tashkil etilgan ta’lim 
jarayonida 
o‘quvchilarni 
hamkorlikdagi 
faoliyatga yo‘naltirish ularning taraqqiyotini 
ta’minlashda muhim omil bo‘la olishi 
haqidagi bilimlarga bo‘lajak Texnologiya 
fani o‘qituvchilari oliy ta’lim jarayonida ega 
bo‘lishlari lozim. 
Xulosa 
qilib 
aytganda 
bo‘lajak 
texnologiya fani o‘qituvchilari maktab o‘quv 
dasturlari, darsliklar bilan ishlash, ikkilamchi 
didaktik loyihalar, ishlanmalar tayyorlash, 
o‘zlari egallagan bilimlarni pedagogik 
amaliyot davrida ta’lim jarayoniga tatbiq etish, 
texnologiya ta’limi natijalarini tashxislash va 
baholash kompetensiyalariga egaliklarini 
amaliy jihatdan namoyon qilishga xizmat 
qiladigan pedagogik-psixologik bilimlarni 
ham uzluksiz tarzda o‘zlashtirgan bo‘lishlari
kerak ekanligi aniqlandi.
AMALIY FANLAR