Iqtisodiy jarayonlarning globallashuvi va
milliy manfaatlar
Boyqulova Gulira’no
Globallashuv ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog‘liq tarzda xalqaro mehnat
taqsimotiga, insoniyat ehtiyojlari dinamikasiga, tabiiy boyliklarni izlab
topish, ulardan foydalanish va milliy manfaatlarga ta’sir etmoqda. “Global
iqtisod”, “global bozor”, “global mehnat” taqsimoti, “global hamkorlik”
degan tushunchalar keng ishlatilmoqda. Shu nuqtayi nazardan
qaraganda, global o‘zgarish endi milliy davlatlar chegarasidan chiqib
transmilliy xususiyat kasb etayotganiga ishonch hosil qilamiz.
Globallashuvning ilk bosqichi, ya’ni ikkinchi jahon urishidan keyingi
1970-yillarda bo‘lgan davrda Osiyo va Afrika mamlakatlarida milliy ozodlik harakati avj olib,
ular mustaqillik sari intildilar. Mazkur qit’alarni o‘z panjasida ushlab kelgan Angliya, Fransiya
ularga mustaqillik berishga majbur bo‘ldi. Lotin Amerikasida kuchaygan milliy ozodlik
harakatlari dunyo xaritasini o‘zgartirib yubordi. Bosqinchilik tufayli boylik orttirishga o‘rgangan
Yevropa davlatlari va AQSH yangi vaziyat bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar. Biroq ular
mustamlakasiga aylantirgan davlatlardagi infratuzilmalarni, korxonalarni, mehnat va tabiiy
resurslarni o‘z qo‘lida saqlab qolishga intildilar. Integratsiya va transmilliy birlashmalar,
korporatsiyalar ana shu maqsadga xizmat qiluvchi vositaga aylandi. Global iqtisodiyot jahon
bozoridagi mehnat, kapital, xizmat, texnologiya, mehnat, kapital, xizmat, texnologiya,
axborot, menejment, turizm kabilarni ma`lum bir talablar doirasida harakatlanishiga,
integratsiya va transmilliy birlashmalarni o‘z maqsadlariga muvofiq shakllantirishga erishdi.
Bu o‘z maqsadlariga muvofiq shakllantirishga erishdi. Bu o‘z navbatida
mehnat taqsimotini shakllantiradigan, kapitalni harakatlantiradigan,
yagona tizimlarni barpo etadigan fenomen, ya’ni globallashuvni
faollashtiradi. Neokolonial tartib, asosan, transmilliy korporatsiyalar
ixtiyoriga o‘tdi. Shu sababli milliy mustaqillikka erishgan davlatlar
ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yo‘lga qo‘yishida, mehnat resurslari va tabiiy
boyliklaridan foydalanishida kolonizatorga qaram bo‘lib qolaverdi.
Ularga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash siyosiy mustaqillikni
qo‘lga kiritgandan qimmatga tushmoqda.
XXI asrning dunyoda 30 ming xil kasb-kor, mehnat, faoliyat turlari bo‘lgan. Bugun
har kuni dunyoda 500 ta yangi kasb-kor paydo bo‘lmoqda. Mehnat taqsimoti
jamiyatdagi ustuvor ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga muvofiqdir. Industrial
jamiyatlarda industrial, ya’ni mashina-texnikaga asoslangan mehnat, agrar
jamiyatlarda qishloq xo‘jaligi mehnati, postindustrial jamiyatlarda intellektual
mehnat turlari ustuvordir. Tajriba ko‘rsatadiki, mehnat taqsimoti yuksak shaklli
intellektual mehnat bo‘lib, unga qurilgan ishlab chiqarish kam jismoniy kuch va
kam vaqt sarflab ko‘proq doramad olish imkoniga ega. G‘arbiy Yevropa davlatlari
ishchixizmatchilari endi rivojlanishiga kirgan mamlakatlardagi ishchixizmatchilardan
50-100 barobar yuqori ish haqi oladi. Bundan tashqari, mehnat taqsimoti ijtimoiy
sohaga ta’sir etadi, xizmat turlarini ko‘payishiga olib keladi, kishining bo‘sh vaqtini
oshiradi. Og‘ir qo‘l mehnati kishini jismonan toliqtiradi, ko‘p vaqtini oladi, mehnati
doim ham kerakli samara va doramad beravermaydi. Intellektual izlanishlarga va
texnologik ishlanmalarga tayanadigan mehnat kishini ma’naviy-ruhiy yuksalishiga
xizmat qiladiki, aynan ushbu omil G‘arb sivilizatsiyasini maftunkor qilmoqda.
Transmilliy birlashmalarning to‘menejerlari egalari, mutaxassislari milliy o‘lkalardagi bo‘limlariga
ishga emas, balki sayr qilishga boradi, ishchi tashkiliy jarayonlarni mahalliy kadrlardan
tayinlangan, korporatsiya ko‘rsatmalariga itoat etadigan shaxslar bajaradi. Bundan mehnat
taqsimoti yangi tipdagi menejerlarni, kadrlarni, kasb-kor egalarini shakllantirmoqda.
Endokapital korxonalar barpo etadi, kapital ularni boshqaradi, kapital ishchi-xizmatchilarni
harakatga keltiradi, faoliyat turlarini joriy qiladi. XVIII-XIX asrlarda, hatto XX asrda burjua,
kapital egasi korxona faoliyatiga, ishchi-xizmatchilar sa’y-harakatlariga bevosita aralashardi,
hatto ular bilan birga ter to‘kardi. Endi bunday fidoyilikka, jon kuydirishga hojat yo‘q, u barcha
faoliyatni kompyuter, axborot-texnologiya vositalari orqali bajarishi mumkin.
Iqtisodiy globallashuvda transmilliy korporatsiyalar yetakchi rol o‘ynaydi. Shunday
yirik kompaniyalarning AQSHda joylashgani mamlakat iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Manbalarga ko‘ra, 1990-2001 yillar ichida AQSH iqtisodiyoti 27%
ga o‘sgan. AQSHning jahon yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 2002-yilda 31,4 trln.
dollarni tashkil qilgan. Ishsizlik esa 4% ga tushgan. Bu paytda yalpi ichki mahsulot
Yaponiyada 3,942 trln, Germaniyada 2,392 trln., Britaniyada 1,771 trln., Fransiyada
1,677 trln., Italiyada 1,422 trln., Xitoyda 1,388 trln., Rossiyada esa 0,392 trln. AQSH
dollarini tashkil etgan. Yirik investitsiyalar olib kirgan Merril Linch, Morgan Stenli
Din Uitter, Goldmen Saks, Solomon Smit Barni va J.P.Morgan kompaniyalari AQSH
iqtisodiyotini “ishchanlar dunyosi giganti”ga aylantirgan. AQSH fuqarosining yillik
daromadi 38 ming dollarga yetgan
Milliy iqtisodiyotlar xalqaro mehnat
taqsimoti va ixtisoslashuvida faol ishtirok
etishi, jahon savdo tashkiloti, mintaqaviy
iqtisodiy uyushma va alyanslar orqali jahon
xo‘jaligiga integratsiyalashuv yo‘lidan
bormog‘i darkor. Buning uchun esa
globallashuv jarayoni qator shart-sharoit va
imkoniyatlar yaratadi”.
Ishlab chiqarishni mahalliylashtirish
globallashtirishga zid hodisa emas, ularni
uyg‘unlashtirish milliy iqtisodiy rivojlanish
omiliga aylanishi mumkin. Bugun
O‘zbekistonda tashkil etilgan erkin iqtisodiy
zonalar va savdo-sotiq hududlari mintaqaviy
integratsiyaga qurilgan. Ammo bu
globallashuv boshqa faktorlarining
qatnashishini inkor qilmaydi. Savol
globallashuv talablariga rioya etish kerakmi
yoki mahalliylashtirish ustuvor bo‘lishi
kerakmi, tarzida qo‘yilishi mumkin emas.
Glоballashuv ijtimоiy-iqtisоdiy оmillar bilan bоg’liq
tarzda хalqarо mеhnat taqsimоtiga, insоniyat ehtiyojlari
dinamikasiga, tabiiy bоyliklarni izlab tоpish, ulardan
fоydalanish va milliy manfaatlarga ta’sir etmоqda.
E’tiboringiz uchun
rahmat!
| 