Tahlilning instrumental (fizik–kimyoviy) usullari (qisqacha aytganda - TIU) ma’lum bir kimyoviy reaksiyalar ta’sirida tadqiq etilayotgan kimyoviy moddalar aralashmasining (eritmasining) kontsentratsiyasini uning fizikaviy xossalarida ro’y beradigan o’zgarishlarni o’lchash natijasida aniqlashga asoslanadi. (Bundan keyin TIU degan qisqartiruvga amal qilamiz). TIU usullarining roli ekologiyada juda ham muhim, ayniqsa atrof-muhit
monitoringida. Faqat spektroskopik, elektrokimyoviy, xromatografik (ular orasida
mass – spektrometriyani alohida qayd etish lozim) va boshqa zamonaviy tahliliy
uslublargina, aniqlikning yuqori darajadagi sezuvchanlik va tanlanish borasidagi
zaruriy o’ta yuqori aniqlik chegaralariga erishishga imkon beradi. Ushbu
muammoning muhimligini inobatga olib, ko’pgina firmalar bozorni turli
ob’ektlarning maxsus monitoringini amalga oshira oladigan har xil sodda va
murakkab uskunalar bilan boyitib bormoqdalar.
Tahlilning fizika-kimyoviy uslublari zamonaviy tahliliy laboratoriyalar
tomonidan oziq-ovqat sanoatining turli sohalarida, saqlashdan to tashishgacha
bo’lgan ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida, xomashyo va oziq-ovqat
mahsulotlarini sifati haqidagi quyidagi asosiy ma’lumotlarni olish uchun qo’llanib
kelinmoqda:
Asosiy komponentlar – oqsillar, lipidlar, uglevodlar;
Fermentlar, aminokislotalar, gormonlar, pestitsidlar;
Nitratlar va nitritlar, sharbatlar, pivo, vino va boshqalardagi aktiv reaksiyani
(pH);
Mahsulotlar, xom ashyolar va ularning upakovka o’ramlaridagi Zn, Al, Pb,
Cd va boshqa metallarni aniqlash uchun.
Masalan,
tuproq
resurslari
ekologik
tadqiqotlarida
ishlatiladigan
instrumental vositalarning % miqdori quyidagicha:
Fotometrik asboblar - taxminan 26% (22 usul);
Atom-absorbtsiya yoki atom-emissiya spektrometrlari - 21% (20);
xromatograflar (gaz-suyuq, ion) - 40% (18);
elektrokimyoviy asboblar - 11% (9);
titratorlar - 7% (6);
mass-spektrometrlar - 5% (2);
IQ-spektrometrlar, fluorimetrlar - har biri 2,5% (2);
qolganlari - 3-4% (3).
