2 – MA’RUZA
SUN’IY INTELLEKT TIZIMLARINING RIVOJLANISH
TARIXI VA UNING ASOSIY XUSUSIYATLARI
Reja:
1. Ekspert tizimlar.
2. Sun’iy intellekt tizimlarining rivojlanish tarixi.
3. Sun’iy intellektning asosiy xususiyatlari va unda
yechiladigan masalalar.
Tayanch
iboralar:
ekspert
tizimlar,
sun’iy intellekt,
nazariyotchi-mantiqchi, umumiy masala yechuvchi, evristik usul,
bilimlar bazasi, android, robot, elektromexanik robot, intellektual
tizimlar, his qiluvchi, muloqot tizimi, antropomorf.
1. Ekspert tizimlar
Ma’lum fan sohasidagi Sun’iy intelekt tizimi ekspert deb
ataladi.
Ekspert tizim(ET) uchun bilimlarni qabul qilishda shu fan
sohasidagi ekspertlar xizmat qiladi.
Ularning asosiy xususiyatlari:
o ET masalani yechish uchun yuqori sifatli tajriba va bilimni
qabul qiladi;
o ETdagi bilimlar doim to’planib va yangilanib boriladi;
o ET oldindan aytib berish qobilyatiga ega bo’ladi.
o ET ishchilarga va mutaxassislarga o’quv qo’llanmasi
sifatida foydalanilishi mumkin.
ETni loyihalashda va ishlab
chiqish jarayonida quyidagi
qatnashuvchilarni aytib o’tish mumkin:
1)
ETni
loyihalashning
instrumental
muhitini
ishlab
chiquvchilar.
2) ETni yaratishdagi instrumental muhit(IM).
3) ETning o’zi.
4) Ekspert.
5) Bilimlar injeneri va bilimlar bazasi(BB) administratori;
6) Foydalanuvchi.
80-yillarning boshlarida sun’iy intellekt sohasidagi ilmiy
izlanishlar jarayonida «Ekspert tizimlar(ET)» nomini olgan mustaqil
yo’nalish shakllandi.
ET bo’yicha izlanishlarning maqsadi -
shunday dasturlar yaratish kerakki, nafaqat inson –
ekspert uchun
qiyin bo’lgan masalalarni yechsin, balkim ekspert oladigan
natijalardan sifati va samaraliligi bo’yicha kam bo’lmagan
natijalarni bersin. ET muhitida izlanuvchilar tomonidan «bilimlar
injeneri» termini ishlatishadi. Bu termin Ye.Feygenbaum tomonidan
kiritilgan.
ET yoki bilimlar injeneri (bundan keyin ularni sinonim sifatida
ishlatamiz) texnologiyalariga asoslangan dasturiy vositalar dunyo
bo’ylab sezilarli darajada tarqaldi. ETning
muhimligi
quyidagilardan iborat:
- ET texnologiyalari kompyuterda
yechiladigan va yechimi
iqtisodiy samara olib keladigan amaliy masalalar ko’lamini oshiradi;
- ET texnologiyalari an’anaviy dasturlashtirishdagi global
muammolarni yechishda muhim vosita hisoblanadi: murakkab
sohalarni qayta ishlashda yuqori sifat va uzoq muddatlilikga
erishish;
- bir necha marta qayta ishlashlar
sifatini boshqaruvchi
murakkab tizimlarni yo’naltirishdagi yuqori sifat; dasturlarni qayta
ishlatish darajasining pastligi va boshqalar;
- ET texnologiyalari bilan an’anaviy dasturlashtirish
texnologiyalarini birlashtirganda:
dasturchi tomonidan emas,
foydalanuvchi tomonidan sohaning dinamik modifikasiyalarini
ta’minlash; sohalarning yanada «silliqligi»; yaxshi grafika; interfeys
va o’zaro ta’sir hisobiga dasturiy mahsulotga yangi sifatlar
qo’yiladi.
Yetakchi
mutaxasislar fikricha,
keyingi izlanishlarda ET
quyidagicha qo’llanilishi mumkin:
- ET loyihalashtirish, qayta ishlash, ishlab chiqarish,
taqsimlash, sotish, qo’llab – quvvatlash va xizmat ko’rsatishning
barcha sohalarida asosiy o’rinni egallaydi;
- savdo sohasidagi ET texnologiyalari o’zaro ta’sir
etuvchi
tayyor intellektual modullar sohalari integrasiyasida revolyusion
kuchayishni ta’minlaydi.
Ishlab chiqarishda keng va samarali qo’llanilayotgan ETlarga
misollar:
DENDRAL – murakkab organik molekulalar strukturalarini
tanish uchun ET;
MOLGEN – DNK strukturasini aniqlovchi ET;
XCON
– VAX 11 xisoblash komplekslarini
loyxalashtiruvchi ET;
MYCIN – ichak kasalliklariga tashxis qo’yuvchi ET;
PUFF – sil kasalligiga tashxis qo’yuvchi ET;
MACSYMA – algebraik ifodalarni soddalashtiruvchi ET;
YES/MVS – katta EHM dagi katta razryadli MVS operasion
tizimlarni boshqaruvchi ET;
PROSPECTOR- foydali qazilmalarni topishda maslaxat
beruvchi ET;
POMME – mevali bog’larga arashga maslaxat beruvchi ET;
AIRPLANE – samolyot yerga qo’nishida letchikka yordam
beruvchi ET;
ESPLAN – Baku neftni qayta
ishlash zavodida ishlab
chiqarishni rejalashtiradigan ET;
MODIS – gipertonik kasalliklarning turli shakllariga tashxis
qo’yuvchi ET;
MIDAS – energetik tizimlarda ishdan chiqish holatlarini
aniqlash va tuzatish uchuET;
NetWizard – lokal tizimlarni loyixalovchi ET.
