|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 91/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Arqa Parfiya. Bul aymaq Orta Aziyanıń basqa aymaqları sıyaqlı Aleksandr Makedonskiy opatınan bir neshe jıllar ótip, payda bolǵan selevkiylar mámleketi quramında bolǵan. Mil. av. 250 jergilikli grek zodogoni Androgor selevkiylar mámleketinen ǵárezsiz bolıp alǵannan keyin mámleket mil. av. 247 jılı arqadan kelgen kóshpelinchi dax (dai) yamasa dai tárepinen basıp alınıp, arshakiylar úrim-putaǵı quram tabadı. Arxeolog alıma L. M. Levina Arshak basshılıǵındaǵı dax (dai) qáwimleri migratsiyasini Sirdaryo deltalaridan birinde rawajlanǵan Shirikrabot mádeniyat qurǵaqlıq sebepli daǵdarısı dús keliwi nátiyjesi menen baylanıstıradı. Mil. av. II ásirlerde Parfiya mámleketiniń qudıreti jáne de kúsheyip, mámleket shegaraları Siriyaǵa shekem jerlerge shekem keńeyip iri imperiyalardan birine aylanadı. Bul dáwirde Marg'iyona da basıp alınıp, Parfiya quramına kiritiledi. III ásirdiń birinshi shereginde Iranda tobor kúsheyip baratırǵan sosoniylar Parfiya mámleketine toqtatıw berip, Ulıwma xarakteristikaiArqa Parfiya hám Murg'ob oazisleri basıp alınadı. Ulıwma xarakteristikaiArqa Parfiya aymaǵınıń áyyemgi dáwiri esteliklerin úyreniw 1930 jıldan baslanǵan. Oazistiń áyyemgi dáwiri materiallıq mádeniyat miyrasların úyreniwdiń jańa basqıshı 1946 jılı Qubla Turkmenistan arxeologik kompleksi islengennen keyin baslanadı. Ótken ásirdiń ekinshi yarımı dawamında M. Ye. Masson, A. A. Marushenko, G. A. Kosholenko, D. Durdiev, V. N. Pilipko hám basqa arxeolog ilimpazlar tárepinen ámelge asırılǵan túrli dárejedegi izertlewler dawamında barlıq túrdegi arxeologik estelikler úyrenilgen. Eń iri estelikler taypasına Jańa Niso, Eski Niso, Góne Kaaxka, Yariqdepa, Xusravqal'a sol sıyaqlı áyyemgi qala qarabaxanaları qorǵan -qo'rg'on, dıyxanshılıq awılları yamasa bólek maqsetler ushın xızmet etken mákan-jaylar (Eski Niso, Mansurtepa) anıqlanıp, olarda túrli dárejedegi qazıwma jumısları ámelge asırılǵan. Házirgi Ashgabad qalasından 18 km. batısda jaylasqan Jańa Niso salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen mákan-jaylar sirasidagi qo'hna qalası qarabaxanası sanalib, óz dáwirinde jasalma dóńisde jaylasqan qorǵan-saray (4 ke. átirapında ) hám oǵan tutas qala (18 ge.) hám qala átiraptan shólkemlesken áyyemgi qalanıń úshew bólimleri bólek qorǵaw diywalları menen qáwipsizlik etilgen. Zárúrli maqsetlerde paydalanılǵan mákan-jaylar taypasına kiretuǵın Eski Niso itimal Mitridat I (mil. av. 171-138 yy.) húkimranlıǵı dáwirinde júzege keliw etilgen Parfiya húkimdarınıń qorıq jer qorǵanı -Mixrdatkirt (Mitridatokert) esteligi orayında saray -sıyınıwxona kompleksi hám olar ushın xızmet etken xojalıq hám de jasaw bólmeleri jaylasqan. ―Kvadrat zal‖, ―Sheńber sıyınıwxona‖ hám ―Minarımon sıyınıwxona‖lar zárúrli orın tutadı. Ayırım ilgerinen joybarlaw tiykarında anıq ólshemde júzege keliw etilgen qala túrindegi mákan-jaylar ádetde qalıń qorǵaw diywalları menen qáwipsizlik etilip, tuwrı tórtmuyush zodiaklar menen támiyinlengen. Sonıń menen birge, sheńber yamasa kvadrat ólshemge tiykarlanǵan mákan-jaylar qorǵan wazıypasın atqarıp, olardıń átirapı ádetde zichlangan topıraq diywallar (val) qáwipsizlik etilgen. Bul dáwirde tiykarǵı qurılıs buyımlarsın topıraq tashkil etip, ádetde shiyki gerbish hám paxsa retinde paydalanılǵan. Shiyki gerbishler tuwrı tórtmuyush hám kvadrat ólshemlerden ibarat. Ayırım kóterme diywallar pısken g'ishdan júzege keliw etilgen. Jay úshekleri tiykarınan aǵash tóbelik aǵash tiykarında tegis, ayırım jaǵdaylarda bolsa gúmbez etip, sheńber moratlar shatırsimon formada jabılǵan. Arqa Parfiyaning tiykarǵı xojalıǵı suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, sharbashılıq hám ónermentshilik formalarınan ibarat bolǵan. Ónermentchilda birinshi náwbette dıyxanshılıq jumıs quralları soǵıw tiykarǵı orın iyelegen. Bul dáwirdegi áskeriy qarama-qarsılıq qural -qurallar óndiriske bolǵan talaptı kúsheytiwi tábiy, edi. Arqa Parfiyaning salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen ónermentshilik túrlerinen biri-gúzeshilik sapol úzindileri, xumdonlar kóplegen qdgorliklarda úyrenilgen. Úyrenilgen xumdonlar sheńber forma daǵı eki yarusdan ibarat. Angob beriw hám párdazlaw keń qollanılǵan áyyemgi dáwiri sapollari joqarı sapası menen ajralıp turǵan. Bul dáwirde keseler, keseler, gúzeler hám bokalsimon ıdıslardan paydalanılǵan. Áyyemgi dáwirdiń aqırlarında angob beriw hám párdazlaw susayadi. Angoblar qızıl, qızıl -bawır hám gúrenlerinen ibarat. Bul dáwirde ásirese, tagli bokalsimon ıdıslar úrp bolǵan. Marg'iyona. Marg'iyona Orta Aziyanıń áyyemgi dáwiri iri tariyxıy materiallıq úlkelikinen biri bolıp, Marg'iyona Turkmenistan Respublikasınıń Murg'ob oazisi aymaǵında jaylasqan. Ekenin aytıw kerek, mil av. 521 jıl Frada basshılıǵındaǵı qo'zg'alon Doro I buyrıǵı menen Baqtriya patshası Akershish tárepinen bastırılǵannan bastırılǵannan keyin Marg'iyona úlkesi Baqtriya satrapligi quramına kiritilip, mil. av. II ortalarında úlke Parfiya mámleketi tárepinen basıp alınunga shekem Grek-Baqtriyasi patshalıǵı quramında bolǵan. Keyinirek bolsa II ásirdiń birinshi shereginde Parfiya mámleketi miyrasxorı retinde payda bolǵan sosoniylar mámleketiniń quramında rawajlanadı. Úlkediń Aleksandr Makedonskiy shabıwılınan keyingi tariyxına tiyisli qısqasha maǵlıwmatlar grek-rum avtorlarinig dóretpeleri hám keyichalik Kitay dáreklerinde ushraydı. Marg'iyonaning áyyemgi dáwiri materiallıq mádeniyatı XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń basları daǵı arxeologiyaǵa háwesmand ilimpazlardıń dıqqatın ózine tartıp kelgen. Úlke arxeologiyasın ilimiy tárepten úyreniw jumısları ekinshi jáhán urısınan keyin Qubla Turkmenistan arxeologik kompleks ekspeditsichsi (YuTAKE) islengennen keyin baslanadı. Orta Aziya mámleket universiteti (házirgi O'zMU) ―Orta Aziya arxeologiya‖ kafedrası ilimiy jámááti 30 jıldan artıq dáwir dawamında oazistiń áyyemgi dáwiri orayı bolǵan Gyaurqal'a hám Erkqal'a esteliklerinde keń kólemdegi arxeologik qazıwmalarni júrgizediler. Usı izertlew jumıslarında kafedra arxeolog ilimpazlarınan M. Ye. Masson Z. I. Usmanova, M. I. Filanovich hám basqalardıń xızmetlerin úlken. Jergilikli arxeologlardan D. Durdiev hám áyyemgishunos arxeolog alım G. A. Kosholenkolar da oazis degi basqa bir arxeologik esteliklerdi úyreniwge óz úleslerin qosıwǵan. Úlkede saqlanıp qalǵan áyyemgi estelikler arxeologik belgilerine kóre áyyemgi qalalar hám áyyemgi dıyxan jámáátleriniń awılların quraydı. Oazistiń áyyemgi dariga tiyisli mákan-jaylarınan Gyaurqal'a, Erkqal'a, Góne Kishman, Jintepa, Takirjatepa, Durnali hám Devqal'a sıyaqlı estelikler arxeologik tárepten jaqsı úyrenilgen. Marg'iyoni mádeniyatı ayriqsha rawajlanıw baǵdarına iye bolǵanınıń guwası bolıw múmkin. Zardushtiylik tiykarǵı diniy ıqtıqat retinde poziciyasi joqarı bolǵan. Jergilikli mabudalar kultiga sıyınıw ádetleri de saqlanıp qalǵan. Materiallıq mádeniyatda terrakotik háykelsheler úlgilerinen zárúrli áhmiyetke iye bolatuǵın kórkem óner tarSapol ıdısları tez aylantıratuǵın charxda islengen. Esteliklerden temirden islengen ruwzıger inventarları, miynet quralları hám qural qurallar jasalǵan. Sonıń menen birge, zebi-ziynet buyımları, hayal hám hayal quday suwretleri berilgen terrakotik háykelsheler áyyemgi marg'iyonaliklarning bay materiallıq mádeniyatınan dárek beredi. Áyyemgi marg'iyonaliklarning tiykarǵı shınıǵıwı suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq bolǵan. Áyyemgi grek hám Kitay jazba dáreklerinde biyday, gúrish, júzim egiwganliklari tuwrısında xabar beredi. Arxeologik tárepan bolsa palız ónimleri etiwtirganliklari tuwrısında materiyaliq derekler anıqlanǵan.
|
| |
