|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 99/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Qoratepa. Qoratepa atı menen ataqlı bolǵan tóbelik buddizmning eń úlken ruxaniylar orayı esaplanǵan hám ol kushan dáwirindegi Termizning sırtqı diywali qorǵawı astında qala sırtında jaylasqan.
Turaqlı izertlew ekspediciyası 1961 jılda Moskvalıq arxeolog B. Ya. Staviskiy baslıqlıǵı astında baslanǵan. Qoratepa binalardıń úsh qabatı qumlıqlardan tabılǵan. Tiykarǵı komplekstiń úsh bólegi batıstan shıǵısqa qaray derlik tuwrı tartılǵan. Stupa arnawlı háwline ornatılǵan. Qara -tepaning úńgirlik ımaratları kare5 formasında bolıp, júdá aqılǵa say tárzde, ıssı ıqlımdı esapqa alǵan halda jaylastırılǵan. Bunday ımaratlar jazda salqın, qishda bolsa jabıq qapılar artında jıllı bolǵan. G'ordan shıǵıw jolları qubla tárepke jónelgen bolıp, olardı qublası -shıǵıstan esadigan afg'on samalınan saqlaǵan. Úńgir diywalları oqlanib, gúl-naǵıslar salıp bezetilgen.
Buddizm tarqalǵan dáwirde áyyemgi ıqtıqatlar tásiriniń turaqlılıǵın haqqında qos jalın qurshawında otırǵan Budda suwreti gúwalıq beredi. Onıń janında Iv-v ásirlerge tiyisli bolǵan hám tirnab jazılǵan baktriya jazıwında «buddamazda» sózi kórsetilgen.
Fayoztepa. Tashkentlik arxeolog L. I. Al'baum Qoratepa shıǵısınan seksen metr narida Fayoztepa sıyınıwxona-monastiri kompleksin ashtı. Qazıw jumısları onıń tárepinen 1963 jılda baslanǵan edi. Fayoztepa jay jobası tuwrı turtburchakdan ibarat bólek turǵan stupa formasına iye. Jay ush teń bólimlerge bólingen bolıp, olardıń hár biri ishki háwline iye bolǵan. Bir bólegi, tiykarınan jasaw reti kelgendeni óz ishine alǵan monastir bolǵan. Ol jaǵdayda buddist xristian monaxlar jasaǵanlar. Odan tısqarı járdemshi bólmeler bolǵan. Basqası - awqatlanatuǵın bólme, asxana, nan jabatuǵın bólme. Úshinshisi, sıyınıwxonaga uqsaǵan oraylıq bólme. Diywalları shiyki gerbish hám paxsadan qurılǵan bolıp, sabanlarlı ılay menen suvalgan hám oqlangan.
Sıyınıwxona tórtmuyushli úyǵa iye bolıp, onıń átirapına sol úyǵa shıǵıwshı 19 jay jaylasqan. Háwlin barlıq tórt diywali boylap sıpa etilgen bolıp, olar múqaddes hák tasları tiykarında qurılǵan ústinlerge súyenip turǵan áywan menen jabılǵan. Háwli diywalları naǵıslar menen oralǵan. Atap aytqanda, orayında sıyınıwxona suwretlengen qubla -batıs diywalda nimba kiyimindegi Budda sızılǵan bolıp, onıń átirapın kishi Budda háykelchalari qorshap turıptı. Meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshe diywalları da jazıwlar menen oralǵan. Diywallardan birinde eki tik turǵan Budda páti suwretlengen bolıp, olardıń hár eki tárepine eki hayal kórinisleri suwretlengen. Keri diywalda sıylıq jalǵawıwshı er adamlar suwretlengen, bunnan tısqarı basqa mazmundagi pát da bar. Shizmalarning oǵada qımbat bahalılıgınan tısqarı, Buddalarning bul janlı suwretleri dúnyadaǵı eń áyyemgileri esaplanadı. Olar melodiy I-II ásirlerge tiyisli.
Sıyınıwxonada, sonıń menen birge, derlik hámme tárepi boyalǵan hám altın suwı júrgizilgen ılay, alebastr, tastan jasalǵan háykel ámeldegi bolǵan. Múqaddes bodxi tereki astında otırǵan Budda jáne onıń eki janında turǵan eki monax háykelinen ibarat úshlıq háykeller bólek qızıǵıwshılıqtı oyatadı. Bulardıń hámmesi korinf ústinleri kóterip turǵan qorǵan-saraylarǵa qosılıp ketken. Hámmesi pútin hák tastan jasalǵan saqna ústinen altın suwı júrgizilgen. Xojalıq bólmelerinen birinde gúlal o'tirib, óz ziyaratshılarına sıyınıwxonaga sıylıq qılıw ushın ıdıslar yasar edi. Bul jerde ıdıslarǵa sıy tekstin siyoxda jazıwshı adamlar da bar edi. Ídıslar gúlallıq óshog'larida pishirilar edi (óshok sıyınıwxonadan 100 metr narida tabılǵan ). Ídıslarǵa tiykarınan buddizmga tán ramzli qálipler járdeminde naǵıslar salınǵan. Bul ramzlar: Buddaning tabanı, «archa»- Bodxi tereki, «Nızam dóngelegi»dıń hár qıylı kórinisleri hám taǵı basqalar. Jazıwlar baktriya, sug'd, kxoroshtiy, braxma, sanskrit (áyyemgi hind jazıwları ) hám basqa notanish xatlarda pitilgen. Shamasi, sıyınıwxonaga túrli jurtlardan ziyaratshılar, sawdagerler kelgenler hám olar sıyınıwxonaga ıdıslardı sıy retinde ózleri menen alıp kelgenler yamasa bulmandıń ózinde buyırtpa bergenler. Ídıslar sindirilib, úzindileri jerge shashılǵan.
Qazıw jumısları nátiyjesinde eki stupa tabılǵan. Birinshisi 3 x3 m. ólshemli bolıp, eramızǵa shekemgi I asirde qurılǵan. Keyininen eramizǵa shekemdıń I ásiriniń aqırında Vixarani qurıwda (Kanishka dáwirinde) onı óz ishine alǵan jańa, ekinshi stupa qurılǵan, ol talay quwatlı bolıp, bálentligi 10 metr, uzınlıǵı 25 metr keledi. III asirde Kushon patshahligiga bastırıp kirgen Iran sosoniychi áskerleri buddizm sıyınıwxonalarini, sonday-aq Fayoztepani da wayran etediler. Shabıwılshılar hámme altın buyımlardı alıp shıǵıp ketediler, háykellerdi bolsa sindirib taslaydılar.
Fayoztepani Qoratepa menen salıstırǵanda tómendegilerdi atap kórsetiw múmkin. Fayoztepa ashıq tegislikte anıq joba tiykarında qurılǵan bolsa, Qara tóbe biyiklikte jaylasqan, Termiz qalasından talay joqarıda bolıp, uzaqtan kórinip turǵan bólek komplekslerden ibarat.
Fayoztepa qaladan sırtdaǵı kem sanlı buddist ruxaniylar komandasınıń jasaw, awqatlanıw, óz-ara ushırasıw hám zárúr diniy dástúrlerdi orınlaw ushın qurılǵan bólek monastir bolǵan. Qoratepada iri sıyınıw orayı jaylasqan. Úlken maydanda buddizmga tiyisli bólek kompleksler bar. Olar úńgirler hám jer maydanı daǵı ımaratlardı óz ishine aladı. Ímaratlar túrli biyiklikte qurılǵan, geyde eki qabattan ibarat. Ímaratlardıń hár biri átirapı áywanlı sıyınıwxonadan ibarat bolıp, tómenlewde oraylıq maydanshası da bolǵan. Izertlewshilerdiń pikrine qaraǵanda, Qoratepa tek xristian monaxlar jámááti ushın emes, bálki Termiz jáne onıń átirapında jasap atırǵan hám basqa qalalardan kelgen buddist qáwimler ushın da Budda sıyınıwxonasi retinde xızmet etken.
Áyyemgi Termiz qalashasında Zurmala minarı atı menen ataqlı buddizm stupasining qaldıqları bar. Bul stupa shiyki gerbishten etilgen úsh qabatlı bınadan ibarat bolıp, tóbesi gúmbez menen jabılǵan. Diywalları hák taslar menen oralǵan bolıp, olar keyinirek buzilib ketken.
|
| |
