Ayritam. Olar arasında Ayritam qalashası bólek orın iyeleydi. Ol Termizden 17 km aralıqta, Termizden pomiroldi úlkelikine ketaverishda, Amudaryanıń áyyemgi sayız jeri qasında, tik qıraqtıń ońında jaylasqan. Usı orınnıń orta asrga shekem bolǵan dáwiri haqqındaǵı tolıq maǵlıwmatlar vII asirde jasap ótken Kitay ziyaratshısı Syuan'-Tszyan' tárepinen qaldırilgan. Góne qala úsh tárepi diywal menen oralǵan tóbelikten hám tóbelik ortalıǵındaǵı awıl qaldıqlarınan ibarat. Góne qalanıń shıǵıs tárepinde aftidan buddizm stupasiga uqsas minar formasındaǵı shiyki gerbishten qurılǵan jay búlginshilikleri jaylasqan. 1933 jıl arxeolog Mixail Yevgen'evich Masson3 tárepden shiyki gerbishten qurılǵan jay qaldıqları, onıń ishinde bolsa háykel, tas karnizlar, arxitekturalıq buyımlar, tastan jasalǵan múqaddes estelikler bar ekenligi anıqlandi. Muzıkashılar hám oyshıllar, ehson keltiretuǵınlardıń formaları túsirilgen háykellerdiń jıyekli tas plitaları tabılǵan. Arxeologlar bul bınanı buddizm monastiri dep esaplaydilar. Bul monastir óz ishine sıyınıwxonalardan tısqarı ( bunday bólmelerden bir neshe bolıwı múmkin) xristian monaxlar ushın jataqxana hám qatar xızmet bólmeleri, yaǵnıy asxana, teleklerdi aladı.
Ayritam monastirlar awılına Indiyalıq qanday da buddizm jámááti aǵzaları tárepinen tiykar salınǵan bolsa ájep emes. Ayritam monastir awılı aymaǵında ámeldegi bolǵan islep shıǵarıw ónermentchiligidan gúzeshilik, metal buyımlar islew, ıdıs -tabaqlar islep shıǵarıw, mergel' oxaktoshdan arxitekturalıq detallar islew kásipleri anıqlandi. Ayritamdagi sıyınıwxona buyımlarınan tómendegiler tapildi: astında Budda nurlangan terek ramzidagi bes qabatlı loydan jasalǵan chayt'ya, ol ádetde diniy dástúrdiń ıdısı - relikvariy ústinde bolǵan yamasa stupaning sırtqı bólegi bolıp xızmet etken; taǵı ústinde pal'metta suwretli gárdish uslaǵan óspirim kórsetilgen tas tabılǵan bolıp, aftidan, ol jigit donator-sıyınıwxona xizmetkersi bolǵan ; bodxisatvaning balalıqtaǵı oyınları haqqındaǵı yadlar menen baylanıslı bolǵan, buddistlarning ardaqlı suwreti - loydan jasalǵan qoy gellesi; loydan jasalǵan stolchalar - diniy dástúr buyımları ushın poya esaplanıp, olarǵa Buddaning otırǵan haldaǵı háykel-úlgileri qoyılǵan. Sonıń menen birge, sıyınıw ushın belgilengen tómendegi ıdıslar tabılǵan : qaptal jo'mragi bolǵan shar formasındaǵı gúze, ensxoy túrindegi gúzeshe - bul aftidan áyyemgi zamanlarda xudoga atab ishimlik ıshıw hám diniy dástúrlerde juwınıw ushın xızmet etken, ádıraspandonlar da bolǵan. Naǵısinkor temalardan geyparaları tábiyaat kúshlerin ilohiylashtirish menen baylanıslı dástúriy ramzlarni súwretlew esaplanǵan : múqaddes terek, aspan yoritqichlari (quyash hám juldızlar ), buddizm menen baylanıslı ramziy ańlatpalar - ılaydan islengen ıdıs úzindinen birine jasalǵan Budda tabanınıń suwreti bolıp tabıladı.
Sıyınıwxona inter'erida onıń tegis diywalların bezewde jıyek formasında islengen gorel'ef kompozitsiyasidan paydalanılǵan. Jıyek syujeti djatakalar quramın ashıp beredi. Bul «Parinivan-djataka»- yaǵnıy «Ullı ólim» haqqındaǵı ráwiyat menen baylanıslı. Ráwiyatlarǵa kóre, Budda Gautamaning opat etiw sıyaqlında, kómiw dástúri waqtında samoviy ruxlanıwlar ta'ziya bildiriw etkendey jerge gúl shashadılar. Budda háykeli hám go'yo onıń xoki turǵan sıyınıwxona aldındaǵı bólme tepasida xoshiyalarning aspan sıyaqlı qáddi kóterip jaylanıwı dástúr ótkerip atırǵan samoviy qudaylar haqqındaǵı ideyanı beredi.
Aftidan arab istilosi aldından monastir jer silkinıwı yamasa suw tańsıqlıǵı nátiyjesinde pútkilley bosab qalǵanǵa uqsaydı.
Házirde Tashkent degi Ózbekstan tariyxı muzeyi zallarida ataqlı Ayritam xoshiyalaridan sheberona alınǵan nusqalar4 hám bólek bóleklerdi tamasha qılıw múmkin, bular bir payıtlar buddizm sıyınıwxonasini bezab turǵan arxitekturalıq -suwretleytuǵın bezew bólimleri bolıp tabıladı.
Aq oxaktosh taxtaları ústine adamlardıń, tiykarınan hayallardıń forması o'yib islengen. Olar ud, fleyta, arfa hám basqa hár qıylı muzıka ásbapların shalap atırǵan yamasa gúldásteler, miyweler hám ıdıslar kóterip kiyatırǵan halda suwretlanganlar. Ilimpazlar pikrine qaraǵanda, suwretlerde bayram kúnlerdegi diniy dástúr qatnasıwshıları kórsetilgen.
|
