|
TEMA: 18. Shash hám Ferǵananıń antik dáwiri arxeologiyası
|
| bet | 101/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 18. Shash hám Ferǵananıń antik dáwiri arxeologiyası
Joba:
1. Tashkenttiń antik dáwiri social munasábetleri.
2. Antik dáwiri arxeologiyaliq estelikleri qásiyetleri.
3. Ferǵana oypatlıqsı antik dáwirinde.
1. Tashkenttiń antik dáwiri social munasábetleri.
Tashkenttiń uzaq ótmishi hám ol qáddin kótergen antik Shash yamasa Shosh wálayatı haqqındaǵı maǵlıwmatlar jazba dereklerde ha’r túrli tárizde sawlelengen. Zardushtiylardin’ antik múqaddes kitabı - Avestoda Sirdariya háwizindegi mámleket «Turan», xalqı bolsa «tur»-lar dep júrgizilgen. Bul úlkede tur qáwimleri urıw hám qáwim aqsaqallarınıń diniy hám siyasiy rezidenciyası — Qan’xa (Qang’a) qalası bar ekenligi tilge alınadı. Tashkent haqqındaǵı dáslepki anıqlaw maǵlıwmatlar eramizdan aldınǵı II ásir — eramizdin’ V ásirlerge tiyisli Qitay dereklerinde ushraydı. Olarda Tashkent wálayatı antik dawirde Lo-yueni, Yuni, keyininen Shjeshe, Shjechji, Shjesi hám Shi dep atalǵan. Bul atamalar (aldınǵı ekewinen tısqarı) «Shash» sóziniń Qitaysha aytılıwi nátiyjesinde payda bolıp, hátte aqırǵı «Shi» taponimi Qitaychada «tas» mánisin an’latqan. Eramizdan aldınǵı III asirde antik Shash wálayatı payda bolip, eramizdin’ III ásirlerine shekem húkim súrgen «Qang'» («Qang'a» yamasa «Qang'xa») mámleketi Qitay jazba dereklerinde «Kangkiya» («Kaniziuy») atları menen tilge alınadı. Toxarlar tilinde «qang'» sózi de «tas» mánisin an’latqan. Bul mámlekettiń paytaxtı — Bityan qalası bolıp, ol Iosha-Xasart dáryası (Sirdarya) boyında jaylasqan. Bityan qalası Davan (Ferǵana oypati)nan 1510 li (528 km) aralıqta bolǵan. Bityan qalasınıń bizgeshe saqlanıp qalǵan qarabaxanaları jergilikli xalıq ortasında «Qanqatepa» atı menen ataqlı. Ol Tashkentten 70 km qublada — Sirdaryag’a jaqın jerde, Ahangaran dáryasınıń qurip qalǵan antik ózeni boyında jaylasqan. Arxeologiyaliq maǵlıwmatlardan málim bolıwısha, Qanqatepa er. ald. III-asirde-aq átirapı qorǵan diywal menen oralǵan hám de arkli úlken qala bolıp, maydanı 160 gektarǵa teń bolǵan. Antik Qang' mámleketiniń puqaraları da «qang'ar», «qanzar», keyinirek «qanhi», «qang'li» yamasa «qa'ni» dep atalǵan. Olar (qanqalar) hindlardin’ antik kitabı «Mahabharata»da saklar hám toxarlar atları qatarında tilge alınǵan. Jazba dereklerde keltiriwine qaraǵanda, Tashkenttiń antik atı «Shash» bolǵan. Tashkent arablar ıqtıyarına ótkennen, arab álippesinde «ch» hárıbiniń joq ekenligi sebepli arab tilindegi dóretpelerde «Shosh» dep júrgizilgen. Dáslepki orta ásirlerde ol «Shash», «Shosh», «Shoshkent», «Madinat ash-Shosh», «Binkat» hám «Tarkan» dep atalǵan. Tashkent haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlar jergilikli ilimpazlar (Xorezmiy) hám tariyxshi-geograflardan Tabariy, Istahriy dóretpelerinde ushraydı. Istaxriydin’ «Kitap al masolik val mamolik» («Jollar hám mámleketler tuwrısındaǵı kitap»)da Shoshtin’ bas qalası Binkat dep kórsetiledi. X-a’sirde jazılǵan (avtori belgisiz) «Hudud ul-Olam» («Álemniń shegaraları») kitabında «Shash bul úlken wálayat, xalqi jawınger hám sahiy bolıp tabıladı. Onda oq jay jasaladi. Binkat Shashtin’ paytaxtı esaplanadı. Bul úlken qala, áyne waqıtta patshanıń rezidenciyasidur», dep tariyplenedi. Firdavsiydin’ «Shaxnama» shıǵarmasında Shash óziniń Kamoni Shoshiy (oq jayları) menen ataqlılıǵı, haqqında qosıq qatarılari bar. Qala «Tashkent» atı menen barinen burın XI ásirdiń belgili alimi - Abu Rayxan Beruniy hám Mahmud Qashg’ariydin’ dóretpelerinde tilge alınadı. Beruniy «Hindistan» shıǵarmasında Tashkent atınıń kelip shıǵıwı tuwrali sóz júritip, «Tosh» sózi tiykarı turkshe bolıp, Shosh kórinisin alǵan. «Toshkand — taslı awıl bolıp esaplanadı» (Abu Rayxan Beruniy, Saylanǵan dóretpeler, Tashkent, 1963, 2-t., 232-b.), dep anıqlama beredi. Mahmud Qashg’ariydin’ maǵlıwmatı boyınsha, Tashkent XI - XII ásirlerde «Tarkan» dep te júrgizilgen. Zahiriddin Muhammed Babur «Boburnoma»da Tashkent atına toqtalıp, «... dóretpelerde Tashkent atınıń Shosh, geyde Shash jazadılar» dep keltiredi. Biraq XVI - ásir aqırı hám XVII - ásir baslarında Tashkent taponimi abiroy tawıp, onıń antik Shash, Shosh hám Binkat atları a’ste aylanistan túsip qaladı. XVII - asirde jasaǵan tariyxshi alım Mahmud ibn Vali sonday jazadı: «Shosh — Sayxun (Sirdarya)nıń on’ jag’asinda jaylasqan qala hám Turkistan (wálayat )qa qaraydı... Onı Shash dep ataydilar. Biraq házirgi waqıtta ol Tashkent atı menen belgilidur». Tashkent oazisinde qala mádeniyatınıń qáliplesip, qalanıń ósiwi sol úlkede jasaǵan antik sharwadar hám dıyxanlardıń sociyal ekonomikalıq hám materiallıq turmısındaǵı úlken tariyxıy process bolıp, bul process so’zsiz úlkeniń ózlestirilip, abadanlastırılıwı, ásirese, ol jaǵdayda sharwashılıq hám dıyxanshılıq xojalıqlarınıń quram tabıwı hám de ónermentshilik, ishki hám sırtqı sawdanıń rawajlanıw tariyxı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Bul processtiń tariyxıy tábiyat kórinisi asa keń bolıp, ol jazba dereklerge salıstırǵanda kóbirek arxeologiyaliq izertlewler menen tiklenip atır. Sol sebepli de Tashkent aymaǵında alıp barılǵan arxeologiyaliq izertlewlerdiń nátiyjeleri antik hám orta ásirlerge tiyisli dereklerdegi maǵlıwmatlardı toltırıp, olarǵa anıqlıq kiritip atır.
|
| |
