Burxonov Kamron “fizika va astranomiya tarixi” 121-20.
Mavzu: Qadimgi grek olimlarining natural falsafiy qarashlari
Antik davr ilm fani. Ilm fanning dastlabki rivojlanishi va
shakllanishi antik davr deb hisoblanadi. Uning markazi esa - qadimgi
Gretsiya.
Buni sababi nimada? Yuqorida aytilganidek insonning va
sivilizatsiyaning rivojlanishi ancha oldin boshlangan (4-6 ming yillar
ilgari). Ko’plab tabiat, osmon jaroyonlari, xarakat va boshqa turdagi
hodisalar xaqida yetarli ma‘lumotlar to’plangan (4 ming yil ilgari qadimiy
Vavilonda astronomik kuzatishlar natijasida hatto zilzila bo’lishi, Oy va
Quyyoshlarni tutilish vaqtlarini zamoniga yarasha aniqlab berganligi
xaqida ma‘lumotlar mavjud). Lekin qo’lga kiritgan bu muvaffaqiyatlar va
yutuqlar ilmiy izlanishlar natijasida sodir bo’lgan emas. Ular asosan
hodisalarni sinchiklab qayd etish, kuzatish, eslab qolish natijasida sodir
bo’lgan. Keyinchalik foydalanish davomida yuqori darajali ratsional
yondoshuv qo’llangan va “Shunday bolar ekan” yoki “Shunday ekan” deb
ma‘lumotlarni qabul qilish ta‘minlangan. Hech qanday shubha, hech
qanday ortiqcha savollar (―Nimaga? ―Sababi nimada?), izlanishlar va
isbotlarga hojat yo’q edi. Eramizdan oldingi eraning VII-VI asrlaridan
boshlab - greklar sivilizatsiyasi paydo bo’lishidan, bizning eramizni V
asrgacha – Rim imperiyasini qulashiga qadar (12-11asr davomida).
Demak ilmiy faoliyatga tegishli ushbu fazilatlar (shubhalanish,
qiziqish, savollar berib ularga javoblar qidirish, izlanishlar o’tkazish va
masalani isbotini topish, jamiyatda ilmiy ijod bilan shug‗ullanuvchi
maxsus odamlar va markazlarning mavjudligi) birinchi marta qadimiy
Gretsiyada uchraydi. Ana shuning uchun ham fan tarraqietini
xronologiyasi qadimiy Gresiyada boshlangan. Dalil sifatida bir necha
omillar keltiramiz:
- fanlarning aksariyatini vatani Gresiya deb hisoblanadi, (matematika,
mexaniqa, fizika, biologiya, pedagogika, psixologiya, geografiya,
androgogika va boshqalar);
- hozirgi zamon ilm fanda (va shu jumladan fizika va astronomiyada)
ilmiy terminlarning (massa, atom, elektron, izotop va boshqalar) ko’plari
jahon bo’yicha grek tilida saqlanib qolingan;
- formulalarning grek alifbosida ishlatilishi;
Grek olimlari eramizdan oldingi davrda yashagan bo’lsalarda ularning
nomlari: Fales (640 — 594), Demokrit (463-370), Pifagor, Geraklit
(530-470), Aristotel (384- 322); Platon (429-348). Arximed (287-212),
Geron (150-100), Ptolemey (87-M5) va boshqalar keng tomonlamo
o’rganiladi, ularning fikrlari, model va teoremalari ilmiy adabiyotlarda
ko’pincha uchrab turiladi.
Qadimgi Gresiyada inson o’z kuchini birinchi o’rinda uning ongi
bilan anglatadi, va fanni jamiyat taraqqiyoti rivojlanishiga qaratganlar;
Birinchi olimlar, faylasuflar ya‘ni "donolik ishqibozlari" deb atalganlar.
Donolikni o’rganishga talab kuchaya bordi, bu esa olim va o’qituvchi
kasbini vujudga keltirdi. O’sha paytdan ya‘ni eramizdan oldingi davrda
Platon akademiyasi, Aristotel litseyi tashkil etilgan edi. Bu tashkil etilgan
o’quv maskanlari, tor sohadagi kasb egalari, injinerlar, vrachlar,
astronomlar, matematiklar, fiziklar, geograflar va boshqa kasb egalarini
shakllantirishda muhim omil bo’lib xizmat qilgan. Yagona natural falsafa
sifatida tabiat xaqidagi ilm fan Qadimiy Gresiyada 2,5 ming yil ilgari
paydo bo’lgan. Atrofdagi dunyoni va xayotni sinchkovlik odamlar
tomonidan olib borilgan kuzatishlar bu ilm fanni paydo bo’lishiga va
rivojlanishiga tabiiy asos bo’ldi. Kuzatishlardan hulosalar qilingan, ular
umumlashtirilgan va yaratilgan teoremalarga isbot sifatida qo’llangan.
Qadimiy zamonlarda o’lchov yoki tajriba sinovlar o’tkazishga
deyarli qiziqish bo’lmaganlik sababli kuzatishlar asosan falsafaviy
muhokama qilish, hulosa chiqarish, juda deganda - tahlil etish natijasida
dohiyona g’oyyalarni shakllantirish bilan cheklangan halos. Bunga
ko’pgina sabablar bo’lishi mumkin. Lekin asosiysi - bu iqtisodiy sababdir.
Quldorlik jamiyatda madaniy, ruhiy faoliyatni erkin aholi olib borar
edi, barcha qora 9 ishlarni bajarishni esa , huquqlari keskin cheklangan,
qullarga topshirishgan (Tarixda bu holat xaqida Aristotel nomi bilan
bog‗lik bir kulgilik afsona saqlanib qolgan . Kunlardan birida Aristotel
ayollarda tishlar soni erkaklarnikidan kam bo’ladi degan g’oyyani nazariy
va mantiqiy isbotlab berganmish. Lekin bu g’oyyani hatto o’zining hotini
yoki ayol hizmatkorini ozini ochib tekshirishga jurrat etgan va umrini
ohirigacha g’oyyasini to’gri deb hisoblagan). Ilmiy eksperiment va
sinovlar o’tkazish erkin odamlarga to’g’ri kelmaydi deb hisoblashga
ikkinchi sabab - buning uchun tegishli moddiy-texnik baza bo’lishi,
texnikani rivojlangan darajasi yuqori bo’lishi zarur. Lekin u vaqtda
bularni ta‘minlab berish imkoni yo’q edi. Shuning uchun bazibir jiddiy
ilmiy eksperimentlar o’tkazishni o’rniga oddiy kuzatish va muxokama
qilish bilan deyarli barcha tadqiqotlar yakunlangan edi. Bunday holat ko’p
hollarda Olamning tuzilishi bo’yicha idealistik modellarni kelib
chiqishiga sabab bo’lgan. Masalan, Platondan ilgari yashagan Eleylik
Parmenidning (520-445y.y. eramizdan oldingi era) fikricha atrofimizdagi
materiyani yoki moddani ko’rinishi, shakli insonning tasavvurida qanday
bo’lsa, xayotda ham shunday bo’ladi, ya‘ni narsa – bu insonning u
xaqidagi fikridir, narsa - real mavjud materiya emas deb qaralgan.
To’plangan bilimlar alohida fanlarga ajralmasdan yagona shaklda
tabiat xaqidagi fan sifatida saqlanib kelgan. Balki aynan shuning uchun
ham (deyarli 1,5-2 ming yil davomida, XVII asrgacha) dastlabki ilm
fanning nomi naturfilosofiya bo’lgan. Bu so’z tabiat xaqida donishmand
muhokama (munozara) qilish degan ma‘noga ega Natural grek tilida –
tabiat; fil..., filo...- sevaman, sevish; sofiya – donishmandlik, filosofiya –
donishmandlikga qiziqish) V. Qadimiy grek olimlarining fizika va ilm
fanga qo‘shan hissalari.
Grek olimlarning fizika sohasiga tegishli ayrim dohiyona
g’oyyalarini sharqlab o’tamiz. Miletlik Fales (625-547 eramizdan oldingi
era): - Barcha yulduzlar Yer turkimiga kirgan moddalardan tashkil
bolgan. - Birinchilar qatorida masalarni oddiy hisoblashdan nazariy
isbotlashga o’tgan. Bizga uni 3 ta isbotlangan teoremasi ma‘lum: 1.
Istagan doyirani uning diametri ikki teng yarimlikga bo’ladi. 2. Diametrga
tirkalgan burchak –to’g’ri burchakdir. 3. Tengyonli uchburchakning yon
burchaklari bir biriga teng. Anaksimandir (610-547 eramizdan oldingi
era): - Dunyolar doyimo paydo bo’lishadi va keyinchalik buzilishadi.
Epikur (341-270 eramizdan oldingi era): - Bizning Yerga o’hshash odam
yashaydigan ko’plab dunyolar mavjud. 10 - Demokritning atomistik
g’oyyalari qayta ko’rib chiqildi va toldirildi (uning asosida uchta prinsip
yotadi: materiyani saqlanishi, shakllarning saqlanishi hamda bo’shliqni
mavjudligi). Mitrodor (eramizdan oldingi eradagi III-II asrlar): - Yerni
qamrab olgan bepoyon fazoda u yagona odam yashaydigan joy deb
hisoblash bug‗doy ekilgan katta maydonda yagona bug’doy boshog’i
o’sib chiqadi degan g’azablantiruvchi bema‘nilik bilan teng. Geraklit
Efesskiy (eramizdan oldingi eradagi V asr): - Materiya butun
mavjudotning bosh negizidir. Aristarx Samosskiy (eramizdan oldingi
eradagi IV-III asrlar): - Olamning geliotsentrik tuzilishi hamda barcha
osmon jismlarini Quyosh atrofida xarakati xaqida g’oyya kiritdi. Aristotel
(384-322 eramizdan oldingi era): - Olam (Koinot) miq‘yosida tabiatni
kelib chiqish, uyushtirilish, tashkil etilish muammolari (ya‘ni
tabiatshunoslik muammolari), kosmologiya va kosmogoniyalar bilan
shug’ullanuvchi barcha olimlarni fizika sohasini o’rganuvchilari degan.
Bu ma‘‘noda Aristotelni o’zini shartli ravishda birinchi fizik deb aytsa
bo’ladi. Kontinual dasturining (konsepsiyasining) negizida dunyo
materiyadan tashkil topgan yoki boshqacha aytganda barcha material
dunyo uzluksiz xarakatdagi substansiyadan tashkil topgan.
Tabiatda mavjud barcha narsa o’zidan-o’zi paydo bo’lmaydi va
yoqolmaydi. U abadiy yashaydi va ushbu substansiyaning hilmaxil
shakllarida o’zini namoyish etadi (bir shakldan ikkinchisiga o’zgarish
oqibatida). Zamonaviy ilmiy tilda bu elementar zarralardan tashkil topgan
moddaning tuzulish nazariyasining asosidir Xayot davomida Aristotel ilm
fanning xar xil sohalari bo’ycha 61 kitob yozib qoldirgan. Bizgacha 4 ta
saqlanib qolganlari: ―Fizika, ―Osmon xaqida, ―Paydo bo’lish va yo’q
qilish xaqida va ―Meteorologika. - Olam - bu doimiy aylangan
Kosmosdir va uning xarakati (qandaydir bir kichik fazo xajmidan)
dastlabki bir turtkidan boshlangan (zamonaviy Katta Portlash va
kengayuvchi Olam nazariyasini o’zi). Kosmos esa - bu qandaydir bir
cheklangan va markazada Yer joylashgan sfera. Fazo va vaqt shu Kosmos
chegarasidagina mavjud va doimiy xarakatdagi dastlabki materiya -
substansiya bilan toldirilgan. ―Dastlabki materiya bir necha ―dastlabki
kuchlar yoki dastlabki elementlar (to’rta kuch: havo, suv, olov, va yer)
ta‘sirida va to’rta stixiya-tabiat hodisalari (sovuq, issiq, namlik, quruqlik)
yerdamida biridan biriga o’tadi (issiqlik va quruqlik birlashib, olov
yaratidi; issiqlik va namlik birlashib, havo yaratiladi; sovuqlik va namlik
birlashib, suv yaratiladi; sovuqlik va quruqlik birlashib, yer yaratiladi
degan xulosalarga kelingan.
| 