|
Ferǵana oypatlıg’ı antik dáwirinde
|
| bet | 103/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20223. Ferǵana oypatlıg’ı antik dáwirinde
Ferǵana oypatınıń antik dáwiri arxeologiyasın ilimiy tárepten úyreniw XX ásirdiń 30-jıllarınnan baslanǵan. Esteliklerdi túrli jıllarda B.A.Latinin, T.G.Oboldueva, Yu.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova, D.F.Brikina, A.Anorboev, B.Matboboev hám basqa ilimpazlar tárepinen arxeologiyaliq tárepten úyrenilgen. Antik dáwirine tiyisli estelikleri Shorabashat (er. ald. IV-I ásirler) hám Marhamat (er. I-IV ásirler) basqıshları sheńberinde uyreniledi. Shorabashat basqıshına tiyisli esteliktin’ eń irisi hám jaqsı úyrenilgeni sol atamadag’i mákan-jay esaplanıp, ol Yassidáryası boyında jaylasqan. Ulıwma maydanı 70 ga dan ibarat. Dáryadan tısqarı barlıq tárepleri topıraq uyuminan ibarat diywallar (val) menen oralǵan qorǵan-saray mákan-jaydıń shıǵısında jaylasqan. Bunnan tısqarı Qaradarya mákan-jayında arxeologiyaliq izertlew jumısları alıp barılǵan. Onıń maydanı 10 ga/dan ibarat. Materiallıq mádeniyat úlgilerinen gúzeshilik buyımları, oshaq, tasoraq, urshıqbasi hám basqalar tabılǵan. Gúzeshilik ıdısları qolda hám sharxta jasalǵan. Olar naǵıslar menen bezetilgen. Marhamat dáwirine kelip, oypatlıqtıń barlıq aymaqları xalıq tárepinen ózlestiriledi. Bul dáwirde qalalar sanı kóbeyip, túrli formadaǵı awıllar payda boladı. Marhamat mákan-jayı 40 ga/dan ibarat.
Ádebiyatlar:
1. Авдусин Д.А. Основы археологии. М., «Высшая школа» 1989.
2. Археология. Под. ред. BJI. Янина. М., «Изд. МГУ», 2006.
3. Археология Средней Азии. Под. ред. С.Б. Лунина. Т., 1986.
4. Мартынов А.И. Археология. М., «Высшая школа» 2006.
5. Ибрагимов Р.З. Археология ҳәм этнология (нашрда)
6. Кабиров Ж.,Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси.Т.,“Ўқитувчи" 1990.
7. Эгамбердиеҳәм Н.А. Археология. Т., 2011.
TEMA:19. QUBLA QAZAQSTAN ANTIK DA’WIR ESTELIKLERI. SHIRIK RABAD, BABISH MOLLA
Reje:
1. Izertleniw tariyxı.
2. Materiallıq mádeniyatı.
3. Ózara qarım qatnasları.
Aral boyı saklardıń mádeniyatı Evraziya kóshpeli saklar mádeniyatına kiredi. Massagetlerdiń mádeniyatı b.e.sh. 1 mıńınshı jıldıń ortasında gullenip ósedi. Końsı Xorezm elatı menen etno mádeniy baylanısta boladı. Usı dáwirde sak-massagetlerdiń qalası Shirik rabat, Jańa dárya boyındaǵı Babish molla, Inkar dárya boyındaǵı Balandı degen úlken mákanlar payda boladı. Sak-massagetler usı esteliklerdiń dógereginde suwǵarıp diyxanshılıq etken. Bul, sak-massagetlerge otırıqshı Xorezm civilizaciyanıń mádeniyat tásiri tiygeniń ańlatadı.
Andronovlar, saklar, massagetler hám sarmatlar qaraqalpaqlardıń ertedegi ata-tekleri boladı. B.e.sh. III-eramızdıń II ásirlerinde sak-savromatlar ornın sarmatlar iyeledi. Sarmatlardıń atı, samat túrinde qaraqalpaqlardıń ruwları atında saqlanǵan. Saklardıń ornın b.e.sh. III-II ásirlerde qańlılar iyeledi. Sırdáryanıń orta jaǵasında, qańlılar ózleriniń mámleketin payda etedi. Aral boyı saklardı tek kóshpeliler (nomada) edi dep qaramaw kerek. Sırdáryanıń eski deltası, Jańa dárya boyında jaylasqan Shirik rabat qalası Aral boyı saklarınıń orayı hám mámleketiniń paytaxtı bolǵan. Qala eski qatar diywallar menen oralǵan. Qala orayında amfiteatrǵa uqsas sıyınıw-xramı bolǵan. B.e.sh. VI-II ásirlerge tiyisli Shirik rabat, Ámiwdárya delta boyı etnoslardı, Sırdárya alabındaǵı xalıqlar menen baylanıstırıp turǵan, kárwan jolda jaylasqan. Aral boyı sak-apasiakları Jańa dárya deltasınan kanallar arqalı suw alıp diyxanshılıq etken. Shirik rabat dógereginde diyxanshılıq atız shelleri hám kanal izleri saqlanǵan.
Aral boyı saklardıń mádeniyatı, Evraziya xalıqlarınıń mádeniyatına jatadı. Saklardıń esteliklerine Shirik rabat, Sırdárya tómengi boyındaǵı Jetiasar mákanları kiredi. Al, Xaomavarqa saklar - Pamir tawları hám Ferǵana dolinasında, bir toparı Túrkmenstanda jasaǵan.
Ilimpazlardıń pikirinshe b.e.sh. I mıńınshı jıllıqtıń bası hám eramızdıń burınǵı 536 - jılǵa shekem Baktriya, Xorezm, Sogd, Parfiya qusaǵan tarixıy mádeniy oblastlarda mámleketler ómir súredi. Bular haqqında «avestoda» jazılǵan «nmana» (úy shańaraq) vis (qonıs orın yaǵnıy mánzil jayı), «zantu» (ruw), daxyu (walayat, mámleket) uqsaǵan mámlekettiń dúziliwi, sondayaq hár túrli «daxyupata» (walayat, mámleket húkimdarları), «castar» basqarıwshı, buyrıq beriwshi hám basqa basshı shaxslar haqqında aytıladı. Usı dáwirde jeri keń Baktriya hám Xorezm jáne el basshısı malika Zarina, Tumaris bolǵan. Sol sak-massaget ruwların birlestirgen konfederaciya túrindegi mámleket payda boladı. B.e.sh. VI-IV ásirde Aral-Kaspiy aralıǵında jasaǵan sak-massagetler ózleriniń birinshi mámleketin dúzedi. Sak qáwimleri konfederaciyasınıń orayı Shirik rabat qalası boladı. Saklar ózleriniń jazıwına, kórkem ónerine hám mifologiyasına iye boladı. Dunayǵa belgili bolǵan saklar dóretken «haywanat stili» dep atalǵan kórkem ónerb iskusstvosınıń jokarǵı úlgisi boladı.
Aral teńiziniń shıǵıs jaǵaları arqalı Sırdárya boyı hám Ámiwdárya delta boyı qalaları menen, kárwan jolı arqalı baylanıs jasap turǵan. Bul kárwan jolı b.e.sh. III-II ásirlerde saklardıń orayı Shirik rabat arqalı ótken. Eski kárwan jolı Araldıń arqasın jaǵalap Kavkaz elleri menen baylanıstırǵan.
1960-1969 - jılları, S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı ekspediciya aǵzaları Ámiwdárya hám Sırdəryanıń əyyemgi delta boylarında qıdırıp izertlewler júrgizip, júzlegen jańa arxeologiyalıq estelikler ashtı. Jańa arxeologiyalıq esteliklerdi tabıwda hám olardı arxeologiyalıq kartaǵa túsiriwde Xorezm ekspediciyası samolyottan keń paydalandı. Ásirese, Sırdáryanıń eski deltaları bolǵan Jańadərya hám Quandariya alablarınan kóshpeli sak hám apasiak qəwimleriniń estelikleri bolǵan Shirik rabat qalasın, Tegisken, Uyǵaraq qoyımshılıǵı orınları ashılıp, olardıń qala hám qábirlerinen alınǵan arxeologiyalıq tabılmalar b.e.sh. XIII-IX əsirlerge tiyisli ekenin hám bul qəwimlerdiń Edil, Jayıq boyı, Sibir keńisliginde kóshpeli cavromat hám skif qəwimleri menen turaqlı mádeniy baylanısta bolǵanı anıqlandı.
Apasiaklardın’ úlken bir esteligi Babish molla Jan’adáryanın’ arqa-batısındaǵı eski eki salalarının’ ortasında ornalasqan. Ol jer Chirik rabattan 40 shaqırımday arqada, arqa-shıǵısta jaylasqanı málim. Estelikti 1946, 1948, hám 1957-1960-jılları izertlengen. Onın’ arqa tárepinde citadel bolıp, onın’ ólshemi 100 x 100 m. Ol paxsa diywal menen qorshalǵan. Onsha úlken emes yarım shen’ber formasında minaraları belgili. Citadeldin’ ishinde «Úlken úy» qurılǵan. Onın’ hám citadeldin’ diywallarında oq atatuǵın tesikleri bar. Citadeldin’ túslik-batıs tárepinde maydanı 30 x 30 m. bolǵan «donjon» ashıladı. Onın’ hám citadeldin’ sırtında qalın’ qorǵanıw diywalı (5,3 m.) qurılǵan. Diywaldın’ yarım shen’ber formasındaǵı minaraları paxsadan hám qam gerbishten qurılǵan. Olardın’ ólshemi 39-43 x 38-44 x 9-11 sm.
|
| |
