|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 111/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20222. Xorasan tariyxı
Úlken Xorasanǵa búgingi kúnde Iran, Tajikistan, Awganistan, Ózbekstan hám Turkmenistanda jaylasqan bólimler kiredi.Parsnin bir topar tiykarǵı tariyxıy qalaları Ullı Xorasanda jaylasqan: Nishopur (házirgi Iranda ), Marv hám Sanjon (házirgi Turkmenistanda ), Hirat (házirgi Awganistan). Xorasan óziniń uzaq tariyxı dawamında kóplegen shabıwılshılar hám imperiyalardi: grekler, túrkler, arablar, seljukiyler, mang'ollar, safaviylar hám basqalardı korgen.
XIV-XV ásirlerde Xorasan eń ahmiyetli pán hám kórkem óner orayı bolǵan. Bul jerde (tiykarınan Hirat qalasında) shayırlar Lutfiy, Jomiy, Alisher Nawayi, Feg'aniy, Sultan Husayn Bayqara (Husayniy laqabı menen qosıqlar jazǵan), Behzad jasap dóretiwshilik etken.
1524-jılda Xorasandıń tiykarǵı orayları Hirat (paytaxt), Mashhad hám Balx edi. Bularǵa Astrabad, Qandahar hám Kobuldin shet aymaqları Xorasannıń bir bólegi bolmaǵan bolsa da, olardıń tariyxı bul dáwirde Xorasannıń ózinde júz bergen waqıyalar menen tıǵız baylanıslı edi.
Bul dáwirde wálayattıń iyeligi Hirat, Mashhad hám Astrabadti qol astında tutqan Safaviylar menen Kabul, Qandahar hám Balxga iyelik etken Temuriylerden Babur ortasında bólingen. Eki turkiy mámleket - Xorezm hám Mawerennaxr Taxmasp I taxtga otırǵan jılıy aq bul aymaqǵa dawaların janlandırıp, Qaraqum shóli hám Amudarya arqalı qublaǵa shabıwıl hám ásker jibergen edi.
Xorasannıń Safaviylar qol astında bolǵan bólegi 1510-1513 jıllarda túrkler menen alıp barılǵan qatar urıslar nátiyjesinde Shax Ismail I tárepinen Qızılbash basqarıw princpıne qosılǵan hám bul aymaq olardan ajralıp shıqqan. Sonnan keyin (1513-1515 jj) tayınlanǵan birinshi basqarıwdıń hákimleri Hiratda Zeynalxan Shamli hám Balxda Div Sultan Rumlu edi. Bul dáwir Xorasanda salmaqli asharshılıq, túrklerdiń Amu arqalı bastırıp barıwı, Balxtin Temuriyler qolınan juda bolıwı menen ajralıp turadı.
Keyin Shax bularga qarsı gúresiw ushın ekinshi administraciyanı tayınladi (1515-1521 jj). Usınıń menen birge, Shax Abbaz I ge shekem bolǵan dástúrdiń baslanıwı boldi. Oǵan kóre qan shahzadasi qızılbas qaraqshısı menen Xorasanǵa nominal hukmdar etip tayınlandi, Ol wálayattı qudaylar atınan basqarar edi. Shahzada hákimler rezidenciyası Hirat edi. Qızig'i sonda, birinshi shaxtin Xorasan húkimdarı bolajaq Shax Taxmastin ózi bolıp, ol tayınlanǵan waqıtta eki jaslı gódek edi. 1521-jılda Hirattin túrkler tárepinen qamal etiliwi hám Baburga qarsi gúrese almaǵanı ushın awdarildi. Bul dáwirde Hiratdagi qızılboshlar arasında Shax Tahmasp dáwirinde Xorasanda zárúrli rol atqaratuǵın so'fiy Xalifa Rumlu da bolǵan.
Tahmasp taxtga o'tirgach, biz 1521-jıl aqırında dúzilgen ushinshi administraciya menen uchrashamiz. Keyininen Safaviylar Xorasani Mozandaron shegarasınan Amuge shekem, qublada Gur hám G'arjiston hám Sistanga shekem sozılǵan.
Solay etip, 1523-jılǵa kelip batıs Xorasan Safaviylar Iranınıń tolıq birlesken wálayatı bolǵanlıǵın kóriw múmkin. Muhammad Xudabende húkimranlıgınan aldın Xorasan hákimi onıń qáwendersi Muhammadxon Tekeli edi.
|
| |
