|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 112/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20223. Etnikaliq gruppalari
Bul aymaqtaǵı tiykarǵı etnik gruppalar parsılar bolıp tabıladı, biraq Xorasan óziniń quramalı tariyxı nátiyjesinde túrli etnikaliq gruppalar: turkmenler, arqa-batısda Xorasan túrkleri, Bojnurd hám Kachan átirapındaǵı kurdlar, temuriylar hám jemshidlar jasaydı. shıǵısda Chexer-Aimak birlespesinde geyparaları ele de kóshpeli (ilat), qubla-batısda Geydarilar, qubla-shıǵısta bolsa baluchiylar jaylasqan. Sońǵı jıllarda Awganistannan kitgen qashqınlar sebepli aymaqta úlken awg'an jámiyeti de bar. Qalalarda Xorasan arablari, lolılar, evreyler jasaydı.
Xorasan tilleri: xorasan-turkiy, parsı hám kurd.
Temuriylardan Babur Muhammad Husaym Mırzanı Xorasanǵa jebermekte.
Arqa Toxarstan orta ásirler arxeologiyasi
Joba:
1. Arqa Toxariston
2. Qubla Toxariston
3. Tariyxıy dereklerde Toxariston
Ádebiyatlar:
2. Masson V. M. Srednyaya Aziya i drevniy Vostok. M.: Nauka, 1964.
3. Sa'dullaev A. S. Kadimgi Uzbekiston dáslepki jazba dereklerde. T.: Ukituvchi», 1996.
Arqa Toxariston házirgi Uzbekistonning qubla aymaqları hám Tadjikistan aymaqları (Gissar toglaridan Temir dárwazaǵa shekem bulgan aymaq ) ni uz ishine alǵan. Bul wálayattıń tap tiykarınan togliklar hám oypatlıqlardan ibarat bulgan. Toglar aldında kuplab mayda dárya hám kúl ámeldegi bulib, olar tiykarınan Amudaryanıń irmoklari esaplanǵan.
Arqa Toxariston dáslepki urta ásir esteliklerin urǵanıw 20 ásirdiń urtalarida baslanǵan edi. Ayniksa, buǵan baylanıslı 20 ásirdiń 30 -jıllarında Termiz hám Surxondaryo oypatlıqsında I. T. Poslavskiy hám B. N. Kastal'skiy tárepinen ámelge asırılǵan jumıslar úlken axamiyatga iye bulgan. Sonıń menen birge, 1915 jılda P. G. Gaevskiy tárepinen Vaxsh oypatlıqsı tugrisida tuplangan maǵlıwmatlar xam talay axamiyatli bolıp tabıladı. 30 -40 - jıllarda Arqa Toxaristonni urǵanıw ushın iri kompleks ekspediciyalar shólkemlestiriledi : 1. Termiz ekspediciyası - M. Ye. Masson basshılıǵında ; 2. Tadjikistan ekspediciyası - A. Yu. Yakubovskiy basshılıǵında. Bul xar eki ekspediciya alıp barǵan jumıslar nátiyjesinde Arqa Toxariston tapda kuplab dáslepki urta ásirler dáwirine tiyisli estelikler tabılǵan. 1949 jıldan baslap Surxondaryoda arxeologik kazishma jumısların Al'baum xam júrgizedi. Ol 1953-1954 jıllarda Balalıqtepada, 1956 -1957 jıllarda Djumalaktepada, 1961-1962-jıllarda Zangtepada arxeologik kazishma jumısların júrgizedi. 1959 jıldan baslap Surxandaryo wálayatında Xamza atındaǵı Kórkem óner tariyxı Institutı tadkikot jumısların júrgizedi. Bul jumıslarǵa G. A. Pugachenkova basshılıq etedi.
Arqa Toxariston tapda alıp barılǵan kazishmalar nátiyjesinde kuplab dáslepki urta ásir qala qarabaxanaları tabılǵan. Bular arasında ayniksa dáslepki urta ásirlerde Shagoniyonning paytaxtı dep esaplanǵan Budrach qala qarabaxanaları úlken axamiyatga iye esaplanadı. Bul qala qarabaxanaların urǵanıwǵa T. D. Annaev arnawlı tadkikot jumısın bagishlagan edi.
Arqa Toxariston qalaleri arasında Kápirnikon dáryası buyida jaylasqan Munchaktepa qala qarabaxanalarında xam kompleks kazish jumısları alıp barılǵan edi.
Arqa Toxariston qalalerin urǵanishdan aldın olar tugrisida maǵlıwmat beretuǵın tariyxıy dereklerge bir názer solaylik.
Tariyxıy dereklerde Toxariston birinshi bulib 383 jılda tilge alınǵan. Biraq, kupchilik ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda Toxariston termini talay aldınrok, eramızǵa shekemgi 2 asirde tariyxıy saxnede toxarlar kúshmanchi kabilasining júzege keliwi menen boglik bolıp tabıladı. Toxar kabilalari tugrisida xatto áyyemgi dáwir avtorları xam maǵlıwmat berip utadilar. Kitay dárekleri hám xronikalarida xam Toxariston tugrisida kuplab maǵlıwmatlar bar. Kitay dáreklerinde Toxariston «Tuxolo mámleketi» atı menen tilge alınadı. Bul mámleket tugrisidagi maǵlıwmatlar Beyshining (Tan' imperiyasi dáwirinde dúzilgen, 386 -618 jıl maǵlıwmatları ) 97-bapta, Suyshuning 83-bapta (7 ásirdiń ekinshi yarımında dúzilgen, 581-618 jıl vokealari), Tanshuning 221-bapta bar. Sonıń menen birge bul mámleket tugrisidagi maǵlıwmatlar Kitay sayyoxatchilari hám elshileriniń yadnamalarında, sonday-aq eramizǵa shekemiy 7 asirde Urta Aziyaǵa kelgen Kitay elshisi Syuan' Tszyan' (shama menen 633-645 jıllarda Urta Aziyaǵa sayyoxat kilgan) eskertkishleri hám 726 jılda Toxaristonga zıyarat ushın kelgen Kitaylıq Xoy Shao eskertkishlerinde bar. Kitay sayyoxatchilarining maǵlıwmatları kup qallarda talay anik hám bay maǵlıwmatlardı beredi. Kitay xronikalaridagi hám ayniksa Suyshu hám Beyshu xronikalarida keltiriletuǵın maǵlıwmatlar tiykarınan birpara noanik shaxslar tárepinen keltiriletuǵın xabarlar tiykarında qáliplesken. Beyshi xronikasining dúziwshisi Li Yan'sheu bul xakda sonday deydi: «Yuan'vey (386 -555) dáwirinen baslap xesh kim Garb mámleketi (Toxariston) tugrisidagi maǵlıwmatlardı jıynamaǵan ; fakatgina Arqa mámleketi sarayına keletuǵın adamlardıń atlarigina keltirilib, olardıń úrp-ádeti hám dástúrlerinege itibar berilmegen». Suyshu xronikasining dúziwshisi Veychjen (643 jılda opat etken) kuyidagi pikirlerdi aytadı : « Yuan'vey hám Tsin' (265-420 ) úrim-putaqri dáwirinde Garbiy mámleketler tugrisidagi maǵlıwmatlarımız talay jetilisken edi. Biraq, házirgi dáwir kelip biz derlik bul aymaqtı urǵanmay koldik».
Arab-parsı dáreklerinde «Toxariston» termini talay tar mániste keledi. Bul dereklerde «Toxariston» termini arqada Amudaryadan Xindikush toglarigacha, Balx hám Badaxshon oraligidagi aymaq tushunilgan.
Arqa Toxariston dáslepki urta ásir qala hám kishloklarining ulıwma sanı 250 dan artık bolıp tabıladı. Bul qala hám kishlok qarabaxanaların shártli túrde 7 gruppaǵa bulish múmkin:
1. Qalaler- iri aymaqǵa iye bulgan, qorǵaw diywalları menen uralgan, orayında bekkem kurgoni-kuxandizi bulgan, kuplab xalıq maxallalari hám xunarmandlar ustaxonalaridan ibarat bulgan. Bul birinshi náwbette, dáslepki urta ásirlerde mayda feodal mámleketshelerdiń paytaxtı hám orayı bulgan. Kuxna Termiz qarabaxanaları - Budrach. Budrachdagi qorǵaw diywalları ishindegi qaladiń ulıwma tap 50-60 gektarǵa teń bulgan. Sonıń menen birge, Axarun múlkiniń shamalıq paytaxtı esaplanǵan Uzbekontepa (uzınlıǵı shama menen 500 m., keńligi 200-250 m.), Gissar kurgoni, Kuxna Dushanbe qala qarabaxanaları hám xokazolar. Ulıwma alǵanda, Arqa Toxariston tapda bul gruppaǵa tiyisli bulgan 30 ǵa yakin qala qarabaxanaları tabılǵan. Ádetde olarǵa yakin bulgan orında rabodlar hám kárwan saraylar, feodal kurgonlari hám xokazo kal'alar jaylasqan. Mısalı buǵan mısal kilib, Budrach átirapındaǵı Karakeztepa (40 x30 m.), Kultepa (50 x50 m), Shaganaktepa (90 x80 m.) hám xokazolarni keltiriw múmkin. Bul tóbelerdiń xalqı áskeriy hújim qáwipi bulganida qala qorǵaw diywalları ishinen panox tapqanlar.
2. Kurgonlar- qorǵaw diywalları menen uralgan (ishinde tsitadeli bulgan yamasa bulmagan), ishindegi xalıq imaratlarınıń sanı onsha kup bulmagan kishi aymaqǵa iye bulgan. Buǵan mısal kilib, Kuyi Urtaboz hám Utenkal'a (200 x200 m.) esteliklerin keltiriw múmkin.
3. Kal'a hám bólshekler- jaqsı bekkemlengen ayrıqshaǵı turatuǵın imaratlar kompleksi. Olarǵa kuplab imaratlar, sonday-aq, xujalik, xunarmandchilik, diniy hám xokazo imaratlar kirgen. Bul bólsheklerdiń ulıwma kolemi 80 x80 nen 20 x20 m.ge shekem bulgan. Bularǵa mısal kilib, Djumalaktepa (30 x30 m.), Balaliktepa (30 x30 m.), Zangtepa (60 x60 m.), Kuevkurgon (18 x20 m.) larni keltiriw múmkin.
4. Bekkemlengen feodal kurgonlari- qorǵaw imaratları menen uralgan áywan hám xujalik imaratlardan ibarat bulgan. Buǵan mısal kilib, Vaxsh oypatlıqsındaǵı Toshtepa (48 x45 m.) hám Kauntepa (150 x150 m.); Surxondaryo oypatlıqsındaǵı Igritepa (100 x60 m.) ni keltiriw múmkin.
5. Qorǵaw diywalları menen uralmagan xalıq mákanları hám kishloklar. Birpara vaktlarda bunday xildagi xalıq jaylarınıń tap talay keń maydandı uz ishine alǵan (10 gektarǵa shekem). Buǵan mısal kilib, Kafir kanalı buyidagi Kuxna-Shaxr xalıqı mákanın keltiriw múmkin.
6. Qorǵaw diywalları menen bekkemlenbegen kal'alar- bul kal'alar tiykarınan bekkem qala hám kurgonlarga yakin orında jaylasqan. Olar ayrıqsha -ayrıqsha bulib turǵan. Buǵan mısal kilib Shorgultepadagi K6 (55 x55 m.) hám K7 (50 x30 m.) kal'alarini keltiriw múmkin.
7. Arnawlı kurilgan imaratlar. Olardıń jobası hám kolemi uziga xos bolıp tabıladı. Olarǵa mısal kilib tiykarınan hár qıylı diniy bázimler menen boglik imaratlardı keltiriw múmkin. Mısalı, Adjinatepadagi buddaviylik sıyınıwxonasi. Bul sıyınıwxona jobası jetilisken bulib, bir neshe imaratlar kompleksinen ibarat esaplanadi. Olardıń ulıwma maydanı 100 x50 m. Taǵı bir mısal kilib, Shagoniyondagi Shor-Dingak tepasini keltiriw múmkin. Bul tóbe tuzulishi hám jobası jixatidan buddaviylik sıyınıwxonalarini yadǵa saladı.
Arqa Toxaristondagi tiykarǵı arxeologik estelikler: 1. Xishtepa (buddaviylik sıyınıwxonasi); 2. Boldaytepa (xalıq mákanı ); 3. Kurgontyuben qala qarabaxanaları ; 4. Adjinatepa; 5. Urtaboz; 6. Kafirkal'a; 7. Kal'ai Shodmon (qala); 8. Isikixona (qala); 9. Gissar kal'asi; 10. Kal'ayi Kápirnigon (qala jáne onıń ishinde buddaviylik sıyınıwxonasi); 11. Shirkent; 12. Xarkush xalıq mákanı hám kabristoni; 13. Kal'aimir; 14. Munchaktepa; 15. Shurturmullo (buddaviylik sıyınıwxonasi); 16. Budrach (qala qarabaxanaları ); 17. Bittepa; 18. Shayantepa (qala qarabaxanaları ); 19. Jaqsımbaytepa; 20. Loilagan; 21. Babatepa; 22. Kushıktepa; 23. Xayrabodtepa; 24. Balalıqtepa; 25. Zangtepa; 26. Atı belgisiz qala.
Yukori Toxaristondagi tiykarǵı arxeologik estelikler:
1. Kafirkal'a (órt sıyınıwxonasi); 2. Patxur (kishlok); 3. Djumangaz (kal'a); 4. Dorkisht; 5. Rin (kal'a); 6. Kaaxka (kal'a); 7. Mizildigar (kabriston); 8. Zmudg (kabriston); 9. Yamchun (kabriston); 10. Tiun (kabriston); 11. Vrang (buddaviylik sıyınıwxonasi); 12. Zong (órt sıyınıwxonasi); 13. Ratm (kal'a); 14. Shaxdara dáryası buyidagi kal'a; 15. Gunt dáryası buyidagi kal'a.
|
| |
