|
Xorezmniń orta ásirdegi paytaxt qalaları: Qıyat, góne Úrgensh, Mizdaxkan
|
| bet | 120/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Xorezmniń orta ásirdegi paytaxt qalaları: Qıyat, góne Úrgensh, Mizdaxkan.
Joba:
1. Ámiwdáryanıń tómengi aǵısı deltaları boylarındaǵı qala mádeniyatının payda bolıwı
2. Xorezm civilizaciyası
3. Áyyemgi Xorezm mámleketiniń paytaxt qalaları
Ámiwdáryanıń tómengi alabında, Kızıl qum hám Kara qum aralıǵında jaylasqan Orta Aziyadaǵı áyemgi diyxanshılıq elatlarınıń biri Xorezm boladı. Xorezm oazisin Karaqalpaqstan, Turkmenstan Respublikasınıń Tashauız oblastı, Chardjau oblastınıń qubla bólimi hám Xorezm wáliyatınıń aymaqları quraydı. Áyyemgi Xorezm oazisindegi Karaqalpaqstannıń tariyxıy arxeologiyalıq, arxitekturalıq esteliklerin turaqlı turde izertleudi 1937 jıldan baslap S.P.Tolstov basshılıq etken Xorezm arxeologiya-etnografiyalıq ekspediciya aǵzaları hám ózbek alımı Ya.G.Gulyamov alıp baradı.
S.P.Tolstov, Qubla Aral boyı xalıqlarınıń antik dáwirindegi arxeologiyalıq esteliklerin izertlew tiykarında olardıń xronologiyasın islep shıǵıp, eń áyemgi (arqayka) mádeniyatı b.e.shekemgi VII-V ásirler; Kanguy mádeniyatı-b.e. shekemgi IV-II ásirler, Kushan mádeniyatı II-III ásirler; Kushan afrigidler mádeniyatı IV-V ásirler dep belgiledi.
Qubla Aral boyı xalıqları tariyxınıń antik dáwirine tiyisli usı dáwirlerdi barlıq ilimpazlar qabıllap házirde paydalanbaqta. Biraq XX- 80-90 jıllarda alıp barılǵan arxeologiyalıq izertlewler, bunnan 70-75 jıllar burın, S.P.Tolstov tárepinen islep shıǵılǵan xronologiyalıq dáwirlerge ózgerisler kirgizdi. Máselen: Arxayka yamasa Guleziqır mádeniyatı, erte temir dáwiri dep atalıp, ol b.e.sh VI-V ásirlerdi óz ishine aladı. Kanguy mádeniyatı- erte antik dáwiri dep atalıp, ol b.e.sh. IV-II- ásirlerdi óz ishine aladı. Sońǵı antik dáwiri b.e.sh. I ásirden eramızdıń I-IV ásirleri menen sheklenedi.
B.e.sh. IV-II- ásirlerdegi Xorezmniń siyasiy tariyxınıń rawajlanıwı Orta Aziyanıń qubla aymaqları tariyxı meneng bir qıylı bolmasada, Xorezmde ózine tán mádeniyat rawajlanadı. Erte antik dáwirinde Xorezm, Orta Aziyanıń basqa otırıqshı diyxanshılıq oblastlarınıń mádeniyatı menen tek azlı - kópli dárejede baylanıslı bolsada, ol Xorezm oazisiniń átirapındaǵı saxra kóshpeli sharua qáuimleriniń mádeniyatı menen oǵada keń turde baylanıslı boladı. Antik dáwirde áyemgi Xorezm siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy jaqtan joqarı dárejede ósedi. Áyemgi Xorezmniń suuǵarıu tarauları qayta quraladı. Áyemgi Xorezm xojalıǵınıń baslı turi diyxanshılıq, ónermentshilik, mal sharuashılıǵı hám balıqshılıq bolǵan. Diyxanshılıq eginleri suuǵarılıp egiledi. Usı dáwirde Xorezmde ulken kanallar qazılıp, olardı hár jılı Ámiwdárya uyıqlarınan tazalap turǵan. Ámiwdáryanıń oń tárepindegi antik dáwirindegi ulken suuǵarıu kanallarına Kelteminar kanalı Bazar qalanıń dógeregin, Qırıq qız kanalı Janbas qala dógeregin suu menen támiynlengen. Gauxara kanalı, Qıyat, Topraq qala dógeregindegi elatlardı suu menen támiynlengen. Tashqırman kanalı, Axshakan qala dógeregindegi diyxanshılıqqa suu Bergen, Ámiwdáryanıń shep tárepinde Xaykanik (Paluan jap) (Xazarasp) Madra, Kardaranxas kanalları sol dáwirdegi diyxanshılıq oazislerin suu menen támiynlegen hám olardıń átirapına bekinis qorǵanlar salınadı.
Antik dáwirde, kóp sanlı qalalar ham qala turindegi qonıslar payda boladı. Máselen Xorezmniń oń jaǵalarında qalalarǵa Topraq qala, Bazar qala, Pil qala, Guldursın, Kazaklı jatkan (Aqshaxan qala), Qoy qırılǵan qala, shep jaǵalıqta Xazarasp, Kaparas, Góneuaz, Dáukesken, Shaxsanem, Ichan qala Xiywa qalaları salınadı. Bul qalalar, óz maydanlarınıń ulkenligi áskeriy bekinisleriniń (fortifikaciyasınıń) kúshli rauajlanǵanlıǵı, Terek sutinleri (citadeller) hám gumbezlengen bastırmaları arqalı ózinen burınǵı qalalardan ayırılıp turadı. Xaqıyqatında da qalalar bir qáliptegi ekige bólingen turaq jaylardıń dizbeklerinen ibarat bolǵan. Qalalar eldi hám oblastı basqarıushılardıń orayı (rezidenciyaları) Xorezmniń hám diyxanshılıq oazisiniń hákimshilik (administrativlik) orayları bolǵan.
Áyemgi Xorezmniń Tashqırman oazisiniń paytaxt qalası Qazaqlı-jatkan (Aqshaxan ) qala boladı. Estelik Beruniy rayon aymaǵında Sultauaiz tauınıń Shıǵıs tárepinde Nókisten 140 km shıǵısta jaylasqan. Estelikte 1995–2010 jılları, Avstriya - Qaraqalpaq arxeologiyalıq ekspediciya izertleu jumısların alıp bardı. Qalanıń ulıuma kólemi 40 ga artıq.
|
| |
