|
Orta Aziya orta ásirler arxeologiyasinıń uliwmaliq klassifikaciyasi
|
| bet | 116/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Orta Aziya orta ásirler arxeologiyasinıń uliwmaliq klassifikaciyasi
Reje:
1. Ertedegi orta ásirler arxeologiyası (VI-VIII áá.)
2. Rawajlanǵan orta ásirler arxeologiyası (IX-XIV áá.)
3. Sońǵı orta ásirler arxeologiyası (XV-XIX áá.)
1. Ertedegi Orta ásirler arxeologiyası (VI-VIII áá.)
Iran jerine topılǵan arablar (632-651 jj.) Ámiwdár'yanıń arǵı tarepindegi (Maverennaxr) Orta Aziya jerlerin basıp alıudı makset etip koydı. Maverennaxr IV-V áá. baslap siyasiy bólshekleniudi basınan keshirip atır edi. Bul siyasiy daǵdarıs eftalitler, tyurk qaǵanatlıǵınıń waqtında baslandı.
Ózbekstan aymaǵında Sogda, Kesh (Kitab), Nesef (Karshi), Buxara, Xorezm, Toxaristan, Shash, Xorasan usaǵan wálayatlar bolǵan. Ferganada arka hám tuslik Fergana, Ura Tóbe rayonında Ustrushaga paytaxtı Bundjikent (Shaxristan), Gissar dalalarında, Kulyab rayonında-Xuttalyan t.b. Bul oblastlardıń hákimleri ózlerin ǵárezsiz dep jariyaladı, titullar aldı.
Abu Rayxan Beruniy (973-1048) «Ótken áwladlar esteligi» miynetinde-Kuteyba t.b. arab hákimleri jergilikli din, iskusstvo, ádebiyat, ilim ǵayratkerlerin óltirgen, olardıń shıǵarmaların otqa taslaǵanın aytıp, arab hákimleriniń jergilikli jazıu, sızıw, dokumentlerdi joq etkenin ayanısh penen jazadı. Arablarǵa deyinde, sońǵı dauirde de Orta Aziya xalıqlarınıń mádeniyatı rauajlanıp bardı. Bunı biz Tuslik Aral boyı, Xorezm oazisi jerlerindegi mádeniyat esteliklerinen kóremiz. Orta Aziya xalıqlarınıń orta ásir tariyxı úsh ulken dáwirge bólinedi:
1. Ertedegi Orta ásirler arxeologiyası (VI-VIII áá.)
2. Rawajlanǵan orta ásirler arxeologiyası (IX-XIV áá.)
3. Sońǵı orta ásirler arxeologiyası (XV-XIX áá.)
Bul dauirde Orta Aziyada feodallıq qatnaslar rauajlanıp bardı. Jerge feodallıq ústemlik etiu, islep shıǵarıu qatnasları qáliplesti. Úlkedegi daslepki feodallıq mámleketler eftalitler (450-560), túrk qaǵanatlıǵı (551-744), Kerder (VI-X áá), Afrig (305-X á), Toxarstan (383-630), Xuttalyan (VII-VIII áá), Chaganian (VI-II áá) hám t.b. wálayatlar qáliplesti.
Ulıwma ertedegi orta ásirler dauirinde oraylasqan mámleket dúzimi bolmadı. Biraq, hár bir wálayat, jerlerdiń ózine táń rawajlanǵan mádeniyatı bolǵan. Arxeologiyalıq hám jazba maǵlıwmatlar Orta Aziya jerlerinde ónermentshilik, sauda, aqsha qatnasıqları, arxitektura iskusstvo joqarı bolǵanın kórsetedi.
Afrasiab maydanı 219 ga. Esteliktegi qazıu jumısların shıǵıs tanıushısı ilimpazlar N.I.Veselovskiy, V.V.Bartol'd, V.L.Vyatkin baslaǵanı menen esteliktiń arxeologiyalıq qatlamları ózbek alımları Ya.G.Gulyamov, V.A.Shishkin, YU.F.Buryakov, A.A.Akrarov, M.D.Jurakulov, Sh.Tashxodjaev h.t.b.lar izertlegen.
Samarkandta juma meshit, sauda, ónermentshilik ornı, kvartallar, gúlalshılar ustaxanaları, qala diyualları hám kóp muǵdardaǵı numizmatikalıq tabılmalar izertlendi. Bahalı ashılıular ishinde diyualları ornamentallıq suuretler menen bezelgen jaylar arablarga deyingi iskusstvo jetiskenlikleri xakkında maglıumattı tolıktıradı.
Afrasiabta Shıgıs orta asir kalasına tan bolǵan úsh makan-ark, shaxristan hám rabad anıklangan. Ónermentshiliktiń rauajlanganı joninde temir kuymaları, kurallar gulal ıdısları – gúze, jalpaq flyaga, ulken xumlar, shiyshe bezeuler maglıumat beredi. VIII-ásirde Afrasiabta sırlanǵan gulal ıdıslar payda bolǵan. Buyımlar arnaulı maslama-stanoklarda tayarlanǵan. Samarkand qóshelderi konsı Shopan Ata taularınıń ákelingen tas plitalar menen tóselgen.
Ertedegi orta ásir qalalarınıń biri Zarafshan dar'yası boyındaǵı Penjikent esaplanadı: Qala maydanı 9 ga Pandjikentte A.YU.Yakubovskiy, M.M.D'yakonov, A.M.Belenickiy h.t.b. arxeologiyalıq qazıular jurgizdi. Qala átirapı tórt-shtadel' shaxristan, rabad hám nekropol'dan turadı. Uzak jıllar dauamında jergilikli hákim sarayı, citadel', shaxristan, kósheler, sauda orınları, xram kurılısı, qala diyўallarınıń qaldıqları izertlendi.
Penjikenttiń eki xram diyualları epikalık xarakterdegi suwretler menen bezelgen. Bir xramnıń túslik tárepindegi diyuallarda suw qudiretin kórsetiushi tematikalıq kompaziciya bolıp kóbikli tolqınlarda adamlar, balıq, del'fin, teńiz qudayı Neptun úsh tisli jabası menen sáwlelengen. Usı jerde qadimgi grek mifologiyasındaǵı Poseydon hám Amfitrit balasın bildiriushi Adam deneli hám balıq kuyrıqlı qúdiretli teńiz qudayı Triton, ólini qayǵırıp jılau kórinisi súwretleri bar. Ortada arnaulı shatırda jatqan marhumdı qayǵırıp jılaushılar auır joǵaltıudı betlerin tırnap, shashların julıu menen bildirmekte. Xayal hám erkeklerdiń etnikalıq belgileri, antropologiyalıq tipleri anık bilinedi. VII-VIII áá. Penjikent dógeregi turk kaganatlıgına bagınganın esapka alsak, bul kóriniste turklerde bar.
Ulıuma Penjikentte 50 aslam bólmelerde diyualda suuretler tabılǵan. Olardıń kópshiligi epikalıq janrdı súwretleydi. Ayrımları Firdausidiń «Shaxnaması», hayallar ústemlik etken amazonkalardıń erkek-áskerler menen urısı, qullası epos hám fol'klor teması menen katar III-IV áá. Indiyanıń Sanskrit ádebiyatına tán «Panuatandra» toplamındagı qórinislerdi jırlaydı. Olardıń arasında «Rustem nama» ciklınan alıngan-shikardagı kız xam jigit, nókerlerdi ertken ápsana qaharmanınıń arıslan baslı, jılan deneli, adam kollı, qanatlı ajdarha menen guresi hám qanatlı arbada ushıp kiyatırǵan jin-shaytanlarga karsı xareketleri ush katarda salıngan suuretler bar.
1932-jılı Tajikistandagı Muǵ tawınan Sogda shriftinde jazılǵan 80 aslam dokument, aǵash, gúlal ıdıslar tabıldı. Arxiv jazıuları arasında Sogda hákimi Divasti («Divachtich») atı bar dokument tariyxıy waqıyalardı tikleuge jardemlesti.
Orta ásir arxeologiyası jónindegi baxalı maglıumattı Varaxsha tabılmaları tolıqtıradı. Varaxsha Buxaradan arqa-batısta 30 km. jaylaskan. VII á. Buxar xudadlardıń sarayı. Varaxsha konısı V-X áá. Tiyisli. Estelikti 1938-39 jılları, 1949-1954 jılları V.A.Shishkin izertledi. Maydanı 9 ga. Bul tarepleri 31x31 m. bolǵan úlken saray tipindegi kurılıs. Qazıular ńátiyjesinde arablar dauirine deyingi qurılıslar-citadel', saray, xram, kala diyualları izertlendi. Buxar xudatlardıń sarayı bórittirme oyılǵan naǵıslar hám reńli súwretler menen bezelgen.
Sawlatlı «Shıǵıs» zalda patsha sarayındaǵı qabıllaw, «Qızıl» zalda ańshılıq kórinisi túsirilgen. Pilde otırǵan qaharmanlar jolbarıs, qaplan hám fantastikalıq janiuarlardı oqqa tutpaqta. Olardıń arasında qanatlı túyeler de bar. Varaxsha naǵıslarında Adam, hayўanat kelbetlerinen basqa geometriyalıq hám ósimlik xarakterindegi kórinisler ushırasadı. Bahalı tabılmalar qatarına boyalǵan skul'ptura jatadı.
Balalıq tepe – kishkene, kólemi 30x30 m. bolǵan estelik. Surxandar'ya oblastındagı Angor auılına jaqın ornalasqan. Arnaulı qurılǵan diyuallar qorǵandı qorshaydı. Ortada kvadrat sharbaq baylanısqan ensiz bólmeler menen tolıqtırılǵan. Balalıq tepe kushli qorǵan bolıp sırtqı diyuallarda ok atıu orınları bashnya menen bekkemlengen. Bashnyaǵa kiriu aspa kópir jardeminde bolıp soń qorǵanǵa barǵan. Keyin qayta qurıular jardeminde úlken zal, jańa bólmeler qurılǵan, zalda dóńgelek biyik orında qasiyetli ot janǵan. Jay diyuallarında jivopis' úlgisindegi súwretler menen bezelgen. Súwretler V-VI áá tuwra keledi, bul Orta Aziyadaǵı eń daslepki úlgi esaplanadı. Súwrette toy kórinisi bolıp, qırıq jeti erkek-hayallar, ıdıs tabaqlar, kiyim úlgilerin sáwlelendiredi. Adamlardıń kiyimleri, ózlerin tutıwına qarap, olardı eki sociallıq kategoriyaǵa bay hám xızmetkerlerge bóledi.
Balalıq tepe monumental' jivopis' súwreti Varaxsha menen birlikte Ózbekstan aymaǵındaǵı tariyxıy-mádeniy rauajlanıudıń joqarı bolǵanın kórsetedi.
Adjina-Tepe dep atalǵan estelik qorǵan-Tóbe (Tájikistan) qalasına jaqın 12 km. jaylasqan. Estelik Budda monastrı sıyınıw ornı bolǵan. Kólemi 100x50 m. Adjina-Tepe eki kvadrat sharbaktan ibarat onıń hár birinde zal bolǵan. Ortada Budda stupası tekshee tárizli etip qurılǵan. Bahalı tabılmalar qatarında úlkenli-kishili Budda háykelleri, ortada buddizm syujetleri arkalı qosımsha mazmundagı suuretler menen bayıǵan. Nirvan jagdayındaǵı 12 metrlik budda háykeli qızıǵıushılıq tuwdıradı. Estelik VII-VIII ásir baslarında paydalanılǵan. Buddizm teması Orta Aziyadagı baska da esteliklerde ushırasadı. Arqa Qırǵızstannıń Aq-Beshim esteliginde eki budda xramı izertlengen. Olarda ılaydan islengen háykeller, altın jalatqan bronza háykel diyualdagı suwretler ashılǵan. Shıǵıs Ferganada Kuba qalashasındaǵı sıyınıu ornında buddizm iskusstvosına táń bolǵan Budda denesi, bodisatva (Budxistva, maxayanı) bası hám dene músheleri, jinler hám taǵı basqa kórinislerdiń úlgileri tabılǵan.
Kórsetilgen esteliklerde arnaulı salıngan súwretler, skul'pturalıq shıǵarmalar, arxeologiyalıq qazıular hám qayta tikleuler nátiyjesinde tariyx, iskusstvo ilimin jańa derekler menen bayıtadı. Hár bir estelikte tabılǵan nagıshlı aǵash, quramalı arxitekturalıq bezeuler arxeologiyalıq derekler bolıp, bul pánniń VI-VIII áá. Orta Aziya xalıqlarınıń mádeniyat tariyxın qayta tikleude járdemi úlken. Narshaxidiń (X-á) kórsetiuinshe «arablar kóplep baylıqtan», baska ruwxıy dún'ya esteliklerin órtep qıyratqan, buzgan. Qımbat bahalı metall, tastan, qarıu-jarak, turmıs zatları, zergerlik buyımları, tumarlar, shiyshe medal'on (Balalıq - Tepe), jiyek gezlemeler, keramikalıq ıdıslar hám teri ónimleri arablardıń urısları waqtında joq boldı.
Burınǵı Adam, qaharmandı, qudaylardı jırlaushı janlı iskusstvo ornına sxematikalıq ornamentalizm-geometriyalıq, epigrafiyalıq naǵıs payda boldı.
Ertedegi orta ásirdiń qorǵan, kala, dexkan jayları, saraylar, diniy sıyınıu orınları arablar dauirine deyingi qala dúzimi hám onıń elementleri jóninde maǵlıumattı tolıqtıradı.
2. Rawajlanǵan orta ásirlerdegi Oraylıq Aziya qalaları
(IX-XIV áá).
Samanidlerdiń (820-999 jj.) oraylasqan mámlekettiń dúziliwi Orta Aziyadaǵı feodallıq bólshekleniwdi toqtattı, sauda qatnasları rauajlanıp ekonomikalıq ósiw qalalar sanın kóbeytti. Arablar waqtındaǵı kúyzeliu mádeniy, ekonomikalıq rauajlanıu menen almastı. Mámleket qudireti qalalar qáwipsizligin támiyinledi. 999-j. Qaraxanidlerdiń Orta Aziyadagı ústemligi turklesiu processin kúsheytti. Úlkeniń túrk tilles xalqınıń etnik qatlamı bayıdı, túrkiy etnik katlamnıń ústinligi támiyinlendi. Kóshpeliler otırıqshı turmısqa óte basladı, qalalar túrklesti. Bul process XIII á. Baslarında Xorezmshaxlar (1097-1220) dauirinde kusheydi.
Arablar dauirine deyin-aq Orta Aziyada qala turmısı janlanǵan. Qalalar IX-X áá. arab tilles geografiyalıq ádebiyatlarda «Quxendiz» (Iran), «qala» (arab.) «medina» (arab) «shaxristan» (iran,) «rabad», «bolad» (arab) atamaları menen atalgan. Tiykarǵı qala shaxristanda jaylastı. Rabadta qala átirapındaǵı qurılıslar jamlesti. Shaxristandaǵı siyasiy oray «kuxendiz» («ark») bolǵan. Ark-bul shaxristan hákimi jasaǵan orın. Keyin IX-X-áá. Oraylasqan hákimliktiń ornauı menen «quxendiz», «shaxristan» áhmiyetin joytıp, iri qalalar rauajlandı. Biraq Orta Aziyanıń iri qalaları – Buxara, Xazarasp, Xiyўa, t.b. shaxristanlar keshki feodalizmge deyin áhmiyetin joǵaltpadı. Qala turmısın úyreniwde Buxara, Samarkand, Termez, Merv, Taraz usaǵan Orta Aziya xalıqlarındaǵı arxeologiyalıq qazıwlardıń áhmiyetin úlken.
Orta Aziya qalaları tariyxın izertleu V.A.Yakubovskiy, V.V.Bartol'd, Le Strendj, V.L.Vyatkin, A.YU.Yakubovskiy, M.E.Masson, S.P.Tolstov, O.G.Bol'shakov, K.M.Baypakov, E.Atagarrıev, M.Mambetullaev hám t.b. atları menen baylanıslı. Olar jazba hám arxeologiyalıq materiallar negizinde qalalar tariyxı, qalanıń jámimyettiń rauajlanıuındagı áhmiyetli faktorın, faktologiyalıq dereklerge súyenip izertledi. Izertleuler qala dúziminiń úsh quramı jóninde tartıs payda etti. Bul «quxendiz»-«shaxristan»-«rabad» (yaki Medina-rabad-bolad) triadalıq túsinikti V.V.Bartol'd mongollar dáwirine deyingi qalalarǵa táń dep kórsetedi. Bul pikirdi A.YU.Yakubovskiy qollaydı, - Shaxristan, rabad qalanıń social-ekonomikalıq bólegi esaplanǵan. A.YU.Yakubovskiy pikiri Orta Aziya qalası tariyxın izertleushi ilimpaz arxeologlar arasında óziniń qollauın taptı. Sońǵı izertleushiler qalanıń san jaǵınan ósiwine dıqqat audardı.
Orta ásirler qalasın izertleu 20 jıllarda úlken tabıslarǵa eristi. Qala burınǵı dauirden baslanǵan «qala-awıl-kóshpeli dala» principlerine juwap berdi. Sońınan qalalar ideologiyalıq, diniy isenim oraylarına aylana basladı. Diniy-sıyınıu orınlarınıń kópshiligi qalalarda jámlesti. Siyasiy, ekonomikalıq, mádeniy, sauda talapların tolıq qanaatlandıratuǵın úlken qalalar payda boldı. Ayrımları paytaxtqa aylandı. Xalıq sanı ósti. Tuslik Túrkmenistanda-26, Xorezmde-33, Joqarǵı, orta Ámiwdar'ya boyında-5, Chaganian (Surxandar'ya)-12, Xuttalyan (Vaxshpend aralıǵı)-18, Buxara oazisi-29, Qashqadár'ya-6, Shash, Ilek (Tashkent)-56, Fergana-39, Jetisuw, Talas-34, Ustrushana-12, Orta hám tómengi Sırdar'ya-20 qala hám qala tipindegi qonıslar bolǵan. Barlıǵı 290. Olardıń maydanı 4,5-5 ga. dan – 400 ga (Buxara), - 1000 ga. (Urgensh, 1500-1800 ga Mervǵa) deyin boldı. Álbette, bul kórsetkishler ayırım siyasiy birikpelerge baylanıslı azlı-kemli ózgerdi, biraq mongol shabıuıllarına deyin progressiv ósti. Salıstırayıq, VIII-XIII áá. arab ellerinde (Egipet, Palestina-Siriya) – 138 qala bolǵan. Sun' (960-1279) Qıtayında-141. Ayırmashılıq jakın Shıgıstagı arab jaulap alıuları, Vizantiya (948-962), Seljuk (1055-1080), krestshiler (1097-1228) jurisleri natiyjesinde Siriya, Palestina, Egipettegi siyasiy turaksızlıklarga baylanıslı. Arab jaulap alıularınan son kaliplesken oraylaskan mamleketlerdin duziliui, Ullı Jipek jolındagı transtranzitlik orın xamde suw tarmagı menen baylanıskan ónimdarlı jerler, shiyki zat bazasınıń baylıgı Orta Aziyada qalalardıń ósiuine úlken tásir jasadı.
Qalalardıń áhmiyetin anıklauda paydalı orın iyelegen kurılıslar, ruxıy-agartıu mekemeleriniń kópligi esapqa alınǵan. Bul jóninde arab-parsı tilles shıǵarmalarda «úlken qala», «bazarları», «sulıw kósheleri hám qurılısları» bar degen maqtawlardı ushıratamız.
Álbette, joqarıda keltirilgen 300 ge jakın qalanıń barlıǵı qalaǵa tiyisli talaplarǵa juwap bermedi. Al Makdisi (985-989 jj.) óz maǵlıwmatların sistemalastırıp «qala» túsinigin anıqlap, musılman dún'yasındaǵı wálayatlar boyınsha qalalar sanın dúzip bergen. Anonim avtor shıǵarması «Xudud al-Alem» (X-á. aqırı) qala túsiniginiń bes gradaciyalıq shegarasın («úlken qala», «qala-shaxr», «kishkene-qala», «qalasha», «kishkene») anıklaydı. Oqıwshı álbette, arablardaǵı – «kura», «bolad», «rabad», «medina», evropalılardaǵı-«strana», «siti», «dela Mekka», «ville», «territoriya», qıtaylılardaǵı – «chjen'», «shi», (sauda-ónermentshilik orayları) terminleri menen tanıs bolıuı kerek.
Jay kompleksleri jarlı, ortasha xam bay katlamlarga tiyisli bolgan. Kurgın xojalıktın jay kolemi tomen, ortasha uylerge Karaganda ush-tort ese kóp maydandı iyeleydi. Ulıuma kalanın infrastrukturası putkilley ózgerdi.
Samarkand (Afrasiab)- orta ásirlerde Shıǵısqa málim bolǵan qala. Arab geografiyalıq hám tariyxıy shıǵarmalarında qalanıń diyual, temir daruazaları, minar, rabad, kuxendiz, medinaları, juma meshiti, suugarıu tarmakları, akveduk kurılısları menen alım ulamaları xakkında maglıumat ushıratamız. Izertleuler shaxristan, rabadlar jaylaskan ornında anıkladı. Bul Afrasiab biyikligine turı keledi, maydanı-218 ga. IX-ásirde Afrasiabtan tıskarı rabad hám Medine kaliplesken. X-ásirde tiykargı kala Divari-Kiyamet dep atalgan diyual menen korshalıp, toǵız daruazası bar eski kala (kuxendiz), Medina, sauda-ónermentshilik rabadları hám auıl rustaklarınan turǵan. XI-á. Samanidlerdiń qulauı, kóshpeliler háreketi, Orta Aziyadaǵı siyasiy jaǵdaylar kala turmısına keri tasir etti. Biraq, Ibragim Tamgachan (1046-1068) qala turmısın janlandırdı. Samarkand «temir daruazası» kasında Xanifitler, talabalar medreseleri, karuan-saray, xanoka, emleuxana, meshitler, erkek hám hayallar monshası, sauda orınları hám kanallar bolǵan. XII-XIII áá de Afrasiabtaǵı tirishilik qońsı, tuslik tarepke kóshken.
Bul dauirdiń estelikleri arxeologiyalıq qazıular natiyjesinde izertlendi. Solardıń biri Karaxanid Tamgachxan dauiri meshiti (89x140 m). Arkadan tuslikke sozılǵan meshit jayı bastırma galereya turinde qurılǵan jazǵı, qısqı namaz jayları bolıp jeti auız benen támiynlengen. Galereya tipindegi bastırmalar Samarkandta Biybixanım, Kairda Tulun, Mervte XI-XIII áá. belgili. Juma meshiti 1041, 1102, 1160, 1179 hám 1212-1214 jılları qayta tamırlanadı.
Rabadta ashılǵan Samanidler dauiri meshiti, gúlal-qumǵanlar, turaq jayları kompleksi X-XIII áá. Samarkand Maverennaxrdagı iri kala bolǵanın kórsetedi. XIII á. 20-jılları kala mongollar tarepinen kıyratılǵan. Nátiyjede Samarkand Timur, Uluǵbek dauirine deyin burınǵıday rauajlanbadı.
Oraylıq Aziyadaǵı áyyemgi qalanıń biri Buxara. Ol VII á buxar xudatlar, IX-X áá. Samanidler, XVI á. Sheybanidler, soń ashtarxanidler hám Buxara xanlıǵı paytaxtı. Qadimgi mádeniy qatlam b.e.b. V-IV áá. qaliplesken. Buxara X-ásir aqırınan baslap Orta Aziyadaǵı úlken qalanıń biri. Al Istaxri, Ibn Xaukal', al-Makdisi qalanıń Medina, kuxendiz, juma meshiti, bazarları hám t.b. qurılısları haqqında jazadı. Qalanıń kólemi ásirler dauamında keńeyip barǵan. VIII -á. Kvadrat formadagı tarepleri 33-35 ga, X-a. 170 ga keyin 400 ga. ǵa jetken. Qala maydanınıń keńeyiwi, kóshelerdiń keńligi hám baǵdarların ózgertken. Usı sebepli qala daruazalarınıń sanı 11 ge deyin jetken.Narshaxi kala topografiyasın tariyplep jazgan. Onda Shaxristan, xristian shirkeui, Banu Xanzala meshiti, kosheler, daruazalar «ayyarlar minarı» xam t.b ataydı. Ol Buxara atirapında 700 rustak-korgan bar, onı bay saudagerler, kashkushanlar kurgan dep jazadı. Buxaranın osiui Samanidler dauirinde bolgan. Samanidler mavzoleyi kub tarizli kurılıp tobesi kupol menen jabılgan.
Ulken bolmagan kurılıs IX-á aqırı X-á. Orta Aziya arxitekturasınıń ájayıp úlgisi esaplanadı. Tórt tárepi birdey, qaptal, tike diyўalları dekarativli sulıw etip bezelgen. Mavzoleydiń joqarǵı tárepi jaylaskan arqa galereyası, múyeshleri jabıstırılǵan kolonna, ortada arqa tarizli jabılǵan esik tórt suyesh kursau menen bezelgen. Jaydıń ishki tarepi kvadrattan kupol tóbege kuramalı parus penen segiz muyeshlikti kuraydı. Mavzoleyde pisken gerbish qurılısta hám dekorativlik bezeuge paydalanılǵan. Buxarada bugingi kunge deyin karaxanid Arıslanxan tarepinen 1127-j. tiklengen Mashit Kalyan Minareti, Namazgax (XII á), meshit' Magoxi-Attor saklangan. Olardı alebastr oyma-nagıslar, arka tarizli «fonar», jonılǵan gerbishler menen áshekóylegen. Buxara ásirler dauamında qurıldı, oǵan xalıq tıǵız jaylastı. Biraq XX-á deyin orta ásirlerdegi topografiyalıq belgilerin saklap kaldı. Arxeologiyalıq, etnografiyalıq izertleuler, toponimika, kazıularga negizlenip IX-XIII áá, qonıs jayların anıklandı. Buxara kvartalları «antik dauirdegi Siriya qalalarına» uksas. Bunday tıǵız jaylasıu Ken kolemdegi arxeologiyalık kazıu jumısların jurgiziuge mumkinshilik bermeydi. Buxaranıń 2500 jıllıǵına arnap XX-á. 70-80 jj. arxeologiyalık kazıu jumısları jurgizilip jigirma bes ásir tariyxqa iye kala madeniy katlamlarga bay ekeni anıqlandı.
Xiyўa-Buxara tarizli 25 asirlik tariyxqa iye. Qala b.e.b. VI-V áá. qaliplesip, antik, orta ásirlerde iri elat, 1512-1920 jıllarda Xiyua xanlıgı orayı. X-á. 30-jılları Xiyua Xorezmniń 13 kalasının biri bolsa, al 985 jılı iri 33 elat-kalasının katarında jazba dereklerde ushırasadı.
Tipografiyalıq belgisine karay Xiyua-Ishan kala (ishki) hám Disha qala (sırtkı) dep ekige bólinedi. Qadimgi dauirde hám orta ásirlerde kala turmısı Ishan-kalada ótken, maydanı 26 ga. Tariyxıy-geografiyalık ádebiyatlarda kalanın tariyxıy topografiyalık jagdayı-korgan diyualları, juma meshiti, Xaykenik kanalı, Xivak kudıgı, mazarlar haqqında aytıladı.
XIII-XIV áá. Qalanıń mádeniy jagdayın monumental' xarakterdegi kurılıs tolıktıradı. Olarga Seyid Alauaddin, Paxlavan-Maxmud mavzoleyleri jatadı. Seyid Alauaddin XIV-á aqırında kurılgan. Mavzoley dógereginde arxeologiyalıq jumıslarda oyma nagıslı terrakotalar, kóq renli kashan plitkaları, ganch bezeulerin, jaksı saklangan sır astına salınǵan ósimlik hám epigrafika xarakterindegi rel'efli nagıslı plitalar tabılǵan.
Jaylarda XIII-XIV áá. tán kan, supa gulalshılık ónimleri, numizmatikalıq tabılmalar ashıldı. Olardıń arasında 1385-1405 jj. Amir Temurdıń gúmis tengeleri Xiyua, Ullı Jipek jolındagı áhmiyetli orın ekenin kórsetedi. (M.Mambetullaev, Adirimov, 1997, 3-9 betler)
Dishan kala-bul rabad, onda kala ónermentshileri, saudagerler, jallanbalı jumısshılar hám az mugdarda diyxanlar jasaǵan.
Orta Aziyanıń iri kalalarınıń biri Urgensh (Gurgandj). Maydanı 400,640, 1000 ga. Qala b.e.b. V-IV áá. qaliplesti (Qırq-molla qorǵanı). Qala haqqında maglıumat qıtay dereklerinde bar, onda Urgenish Yue-Gan' (Yuecyan') dep ataladı. X-á. baslap qala ullı Xorezmshaxlar mámleketiniń paytaxtı. Usı dauirden baslap Gurgandj arab-parsı geografiyalık shıgarmalarında ushırasadı. 1952,1979-1985, 1989-1992 jj. kalanıń arxeologiyalıq ob'ektlerinde stacionar qazıu jumısları alıp barıldı. Arxeologlar tarepinen 1011 jılı Xorezmshax Abul Abbas Mamun ibn Mamun meshit minaret qaldıǵı, antik dauir (kırık molla) qorǵan ornı; karuan-saray, sauda-ónermientshilik kvartalı; Tash-kalanıń qorǵanıu orınları h.t.b. ashıldı. Qalada Xorezmshaxlar dauirine tiyisli Al Arıslan, Tekesh, Altın Orda estelikleri Nadjimaddin Kubra, Tórebekxanım, Sultan Ali (XVI á), mavzoleyleri, «Karuan saray» portalı, Kutluk Timur minareti saklangan.
Qaladan tabılǵan seladon, minay, lyustra, gran de –ri hám tengeler bul jerdiń Batıs hám Shıǵıstı tutastırıushı iri sauda orayı ekenin kórsetedi.
Ámiudar'yanıń joqarǵı aǵısında úlken qala Termez-jaylastı. Qala VIII-XII áá. 400-410 ga maydanǵa jaylastı. X-á. Termez kuxendiz, medina hám rabadtan turǵan. Al Makdisi «Onda xisn (shaxristan-medina), kuxendez, Juma meshiti, rabat hám daruazalar bar» - dep jazadı. Arxeologiyalıq qazıular natiyjesinde gulal, temirshiler, shiyshesazlar hám bazar qaldıkları anıklangan. Qala Kushanlar dauirinde gullenip, V-VI ásirlerde kuyzeliske ushırap, VII-á. baslap kaytadan rauajlandı. IX-X áá. Territoriyası ósip, XI-XII áá. Orta Aziyadaǵı iri kalalardıń biri boldı. Usı dauirdegi temirshiler kvartalı maydanı 5 ga. jetken. Termez dógereginde bir neshe arxitekturalıq hám arxeologiyalıq ob'ektler izertlengen.
Orta Aziyadaǵı iri kalalardıń biri Tashkent. Qala tariyxı 2 mıń jılǵa sozıladı. Orta Aziya civilizaciya oshaklarının biri Shash orayı. VI-VIII áá. Tashkent aymagında kala madeniyatı rauajlangan. Bul xakkında Ming-Uryuk, Ak-tepe, Fazıl-tepe de jurgizilgen arxeologiyalık kazıu jumısları maglıumat beredi. Arablarga karsı gureslerde, Tashkent (Shash) ekonomikası, uaktınsha tómenlesedi, IX-á. Ekinshi yarımınan baslap madeniy turmıs janlanadı. IX-X á. Jańa feodal korganları, ónermentshilik, sauda rauajlandı. Bul uakıttagı Tashkent kalasınıń jagdayın Binkent (XI-XII áá), arkalı uyreniu mumkin. Binkent házirgi Tashkenttiń Chorsu dógereginde 400 ga maydanga ornalaskan. Shaxristannın ozi 16 ga. Kalada eki rabad hám kuxendiz bolǵan. Biraq qurılıslardıń kópshiligi XII-XIV áá. Son Jana kala astında kalgan. Arxeologlar Binkentti (Tashkent) Orta Aziyadaǵı qala-gigant Merv, Samarkand katarına jatkaradı.
Tuslik Turkmenistandaǵı kala-gigantlardıń biri-Merv. VI-II-XII áá. Merv Gyaur-kala, Sultan-kala, Imam-kala hám t.b. bóleklerden turadı. Maydanı 1500-1800 ga. Jazba dereklerde kala-shaxristanı, rabad, Medina, kuxendiz orınları aytılǵan. Mervta VIII-á. Arab hakimshiligi orayı, IX-á. Basında Xalifatlıktın ekinshi oray-Mamun sarayı, XI-á. Seljuk Sultanı Sanjar sarayı boldı. XIII-XIV áá. Qala jagdayı tómenlegen. Kalada gerbish hám gulalshılar kvartalı mavzoleyler, namazgax, meshitler, Chorsu sauda orınları bolǵan. Mervtiń social-ekonomikalık jagdayı haqqında «Abu Muslim haqqında roman» (XII-XIV áá) maglıumat beredi. «Roman» da XI-XIII áá. Mervtiń topografiyası sóz etilgen. Shıǵarma qaharmanlarınıń qaladagı háreketleri Chorsu, zergerler kvartalında, kuxendiz, teripurıshlar h.t.b. kósheleride boladı. Qala tariyxın arxeologiyalıq izertleuler isenimli tolıktıradı. M.E.Masson, G.A.Pugachyankova, Z.I.Usmanova hám S.B. Luninalardıń izertleu juumakları Tuslik Turkmenistan ekspediciyası miynetleriniń II-(1951), VI-(1958), XI-(1962), XII-(1963), XIV-(1969) tomları hám akademik V.V.Bartol'dtıń «Merv tariyxı haqqında» shıǵarmalarınan kalanıń kóp ásirlik tariyxına baylanıslı maglıumattı student ózlestiriui mumkin. Juumaklap aytqanda Merv tek Orta Aziyada ǵana emes, Shıǵıs Islam dun'yasınıń orta ásirlerdegi qala-gigantlarınıń biri.
Rauajlangan orta asirler dauirinde Maverennaxr hám oǵan końsılas jerlerde kalalar kóp. Olarǵa Taraz (Jambıl), Fergananıń bas qalası Kasan, Kuva, Axsikent, Sırdar'ya boyındagı Ashanas, Jend, Sıǵnak, Otrar, Tajikistanda Xojent, Xorezmde Mizdaxkan, Shemaxa kala, hám t.b. jatadı. Bul kalalardıń ósiuine Orta Aziyadaǵı siyasiy jagdaylar, kóshpelilerdiń otırıkshılıqqa ótiui, ónermentshilik, sauda katnaslarınıń rauajlanıuı tasir jasadı. XIII-XIV áá. Mongol ustemligi dauirinde ayrım kalalardıń rauajlanıu tómenledi. Iri kalalar Buxara, Samarkand, Urgenish, Otrar, Xodjentte hám t.b. maydanı, xalkı, ónermentshilik jagdayları ósip bardı. Bul Orta Aziya xalıklarının dóretiushilik miynetiniń nátiyjesinde boldı.
3. Sońǵı orta ásirler arxeologiyası.
Xorezm, Altın Ordanıń eń bay hám mádeniyatlı uálayatlarınıń birine aylanadı. Xorezmde jańa tariyxıy arxitekturalıq qurılıslar salınadı. Máselen Urgenchtegi Minaret, Tórebekxanum meshit – maxbarası, Mizdakxandaǵı Nazlımxan sulıw maxbarası XIV ásirde salınadı. Urgenchti, Shıǵıs Evropa qalaları menen baylanıstıratuǵın káruan jol boylarına káruan saraylar qurıladı. 1359–jılı Berdibek ólgennen keyin, Xorezmde biylik Qońıratlı Suwpılar sulalarınıń qolına ótedi. Suwpılar, Altın Orda xanları atınan teńgeler basıp shıǵaradı. Xorezmdi basqarǵan Xuseyn supı hám YUsup supılar Altın Orda amiri Nanguday amirdiń balaları bolǵan. Aq supı ózbek xanı Shakarbaqtıń qızına uylenip onıń menen tuuısqan boladı. 1336 – jılı Xuseyn supı, Shaǵatay ulısına tiyisli Xiyua hám Qıyat qalaların jawlap aladı. 1370 – jılı Temur Maverannaxrdı iyeleydi. 1372 jıllıǵı Temurdıń shaǵatay ulısına tyisli Qıyat, Xiyўa qalalardı qaytarıp alıw ushın bolǵan Xorezmge júrisi 1380–jılı góne Urgenchti iyelep, Xorezm ónermentlerin, alım – ustaların Shaxrisabz, Samarqandqa alıp ketedi.
Qońırat supılar basqarǵan Xorezm, 1380 – 1391 – jılları, geyde Altın Orda xanı Toqtamısqa qarasa, geyde Amir Temurǵa qaraydı. 1388–jılı Temur Xorezmdi burotala ózine qaratadı.
Temur hám Temuriyler dáwirinde Orta Aziyada feodallıq qatnasıqlar tez rauajlanadı. Temur hám Temuriyler dáwirinde Samarqand dun'ya juzindegi eń sulıu qalalardıń birine aylanadı. Qalada ónermentshilik, ilim, mádeniyat, sawda ósedi. Arxitekturalıq qurılıslar bolǵan meshit, medrese, karўan saray, Bibixanum maxbarası, Shaxi – Zinda, Gur – amir Aq saray salınadı. Gur-amirde : Temur hám onıń ulları Miranshax, Shaxrux, aqlıǵı Uluǵbek, Muhámmed Sultan,Piri Sayd Barak jerlengen.
Temur dáwirinde Samarqand, Shaxrisabz qalalarda arxitekturalıq qurılıslar salındı.
XVI ásir basında Temuriylarǵa tiyisli jerlerdi jawlap alıw nátiyjesinde Shayboniylar mámleketi payda boladı. Dáslepki payıtlarda Shayboniylar mámleketi keń aymaqtı qamtıp alǵan edi. Movarounnahr onıń ózegin quraytuǵın edi. Bunnan tısqarı onıń quramına Xorezm, Sirdaryo jaǵasındaǵı qalalar, Tashkent jáne onıń átirapındaǵı oazisler, pútkil Ferǵana oazisi, házirgi Turkmenistannıń Marv qalasına shekemgi bolǵan qubla rayonları kirer edi. Mashhad hám Astrobodtı óz ishine alıwshı Xurasan, sonıń menen birge wálayattıń ekonomikalıq hám materiallıq turmısında zárúrli orın iyelewshi Hirot da bir az waqıt Shayboniylar mámleketi quramına kirgen. Balx jáne onıń átirapındaǵı jerler Shayboniylarǵa yarım ǵárezli jaǵdayda edi.
Shayboniyxon ıdırap ketken mayda iyeliklerdi óz hákimiyatına birlestirib, qısqa waqıt ishinde siyasiy hákimiyattı oraylastırıwǵa eristi. Shayboniyxonning óliminen keyin ol baslaǵan jumıstı Ubaydulla sultan hám Abdullaxon II ler dawam ettiredi.
Abdullaxon II dáwirinde mámlekettiń ekanomikalıq hám madeniy turmısı bir qansha dárejede turaqlasadı. Ol ásirese qurılıs jumıslarına úlken itibar berdi. Onıń dáuirinde Buxara hám Qarshı qalalarına óz aldına itibar berildi.
Ashtarxaniylar dinastiyasınıń tiykarın salıwshısı Joni Muhammad Sultan Astraxan xonlıǵında húkimranlıq etken chingiziylar áwladına tiyisli bolıp, Ivan Grozniy Astraxandı basıp alǵannan keyin Shayboniylar sarayınan pana tapqan edi. Bul jerde ol Abdullaxannıń qarındasına úylenip shańaraq aǵzasına aynalǵan edi. Shayboniylar dinastiyası wákilleri pútkilley qırıb taslanǵan soń Ashtarxaniyler basqarıwdı qollarına aladı. Nátiyjede Orta Aziya aymaǵında bir ámirlik hám eki xanlıq payda boldı.
Sońǵı orta ásirlerde meshitler, mazarlar, kópirler, jollar qurılısına jeterli itibar berildi.
XVI-XIX ásirlerde qurılǵan imaratlar arasında medreseler negizgi orın iyeleydi. Buxara daǵı Mir Arab (1535-1536 ), Modarixon (1566 ), Abdullaxon (1588-1590 ), Kukaldosh (1568-1569 ), Abdulazizxon (1662) medreseleri joqarı kórkem bezewleri menen ajralıp turadı.
Samarqandda búgingi kunge shekem óziniń gózzallıǵı menen dún'yanı tań qaldırıp kiyatırǵan, «Samarqandtıń júregi» atalǵan Registon ansamblindegi Sherdor hám Altın qori (Tilla qori) medreseleri qurıladı. Óz dáwirinde Samarqandtıń hákimi bolǵan er júrek Yalantush bahadır tárepinen 1619 -1636 jıllarda Uluǵbek dáwirinde qurılǵan namazxananıń ornında Sherdor, Mırzayi karvonsarayı ornında 1646 -1647 jıllarda Altınkori (Tilla kori) medreseleri qurıladı. Sherdor medresesi eki qabatlı xujralardan ibarat. Bosaǵa bóleginde túrli sırlı kafel hám úzindilerden kiyikti quwıp baratırgan arıslan jáne onıń artınan shıǵıp kiyatırǵan quyash suwreti júdá she'er etip súwretlengen. Medreseniń eki tárepinde bolsa úsh qabatlı minar qurılǵan. Búgingi kúnde minarlardıń tek tómengi qatarı saqlanıp qalǵan. Medreseniń bosaǵa bóleginde imarattıń qurdırıwshısı (Yalantush bahadır) hám arxitektordıń atı - Abul Jabbordın atları jazılǵan.
Ulıwma alǵanda Registon kompleksiniń qurılıs usılı Buxara arxitektorlık mektebi usılına tán bolıp, Shor Bakr arxitekturalıq ansambline tán ayırım táreplerdi ózinde sáwlelendirilgenin kóriw múmkin.
Bul dáwirde namazgoxlardıń qurılısına ayrıqsha itibar berilgen. Buxara daǵı Bahouddin (1544), Karmanadaǵı Qosim shayıq (XVI ásirdiń 80-jılları ), Toplambegi (1610 -1620 ), Samarqanddaǵı Abdiburun (XVII ásir) namazxanaları usılar qatarına kiredi.
Tashkentte de bul dáwirde ájayıp imaratlar qurılǵan edi. Házirde Shorsuda XVI ásirde qurılǵan Kukaldosh medresesi búgingi kunge shekem saqlanıp kelinbekte. Sol jerde Kaffol Shoshiydiń maxbarası qurılǵan.
Mazarlar usılında salınǵan Xiyўadaǵı Paxlavon Mahmud, Ferǵana daǵı Dahmai shoxon, Qoqandaǵı Modarixon, Samarqanddagi Abdiberdi imaratları sol dawir arxitekturasında ayrıqsha orındı iyeleydi.
Xiyўada salınǵan kóplegen medreseler XVII asrge tiyisli bolıp tabıladı. Olar arasında Arab Muhammad (1616 ), Xojaberdibiy (1688), Sherǵozixon (1719 -1720 ), Muhammad amin dos penen (1765), Qutlimurod dos penen (1809 ), Shermuhammadbiy (1810 ), Polvonbobo (1810 ) hám medreseler arasında eń úlkeni Muhammad Aminxon (1851) medresesin kórsetip ótiw múmkin.
1842 jılda Xiyўanıń ortalıǵında Jańa qorǵan diyўalı tiklendi. Onıń on dárўazası bolıp, xalqı tıǵız jasaytuǵın máhállerin, kárўan sarayları, qala átirapı baǵları hám imaratlardı ózine qosıp aldı. Nátiyjede úlken sheńber «sırtqı qala»- Dishan qal'a, ishkerisinde qalǵan «ichki qala»- Ichan qal'a dep atala baslandı.
|
| |
