Usturshana aymaǵi orta ásirler materiyalliq madeniyati
Joba :
1. Siyasiy tariyxı.
2. Urǵanilish tariyxı
Ádebiyatlar :
1. Karimov I. A. «Tariyxıy yadız keleshek yuk» T., 1998 y.
2. Masson V. M. Srednyaya Aziya i drevniy Vostok. M.: Nauka, 1964.
3. Sa'dullaev A. S. Kadimgi Uzbekiston dáslepki jazba dereklerde. T.: «Ukituvchi», 1996.
Ustrushona Urta Aziyadaǵı áhmiyetli hám iri oraylardan biri bulgan. Ustrushona wálayatı Urta Sirdaryoning shep kirgogidagi tegislikler, Turkiston tegislikleri, Zarafshonning yukori okimidagi aymaqlardı uz ishine alǵan. Ustrushona garb hám qublası -garbda Sugdiyona menen, shark hám arqası -sharkda Xujand hám Fargona menen, arqada bolsa Ilok hám Shoch menen shegara qatar bulgan.
Kadimda Ustrushonaning etnik hám materiallıq tariyxı Sugdiyona menen bekkem boglik bulgan. Wálayattıń tiykarǵı xalqı sugd tilli kabilalar tiykarında shólkemlesken bulib, sugd tili laxjalarida soylesganlar, utrok ómir tárizi keshirip, dexkonchilik hám sharbashılıq menen shugullanganlar. Xalıqtıń kupchilik kismi qalaler, bekkemlengen kishloklar hám kal'alarda jasaǵanlar. Ustrushanaliklar mádeniyatınıń boshka urta Aziya Iran tilli xalklar mádeniyatına uxshashligini Kitay ilimpazlar Syuan' Tszyan' (7 ásir) hám Xoy Shaolar (8 ásir) aytıp utganlar. Syuan' Tszyan' uz maǵlıwmatlarında Suyob (Jetisuv) hám Kesh (Kashkadaryo) oraligidagi pútkil aymaqlardı Sulı -Sugd dep ataydi. Bul aymaqtıń xalqın Syuan' Tszyan' sugdiylar dep ataydi.
Ustrushona tariyxı tugrisida jazba dereklerde ámeldegi bulgan maǵlıwmatlar júdá kam bolıp tabıladı. Bul maǵlıwmatlardıń barlıǵı 19 ásirdiń aqırında V. V. Bartol'd tárepinen urǵanılıp, orıs tiline awdarma kilingan.
Ustrushona tugrisidagi kiska xabarlar Vey (386 -581 jıllar ) xronikasida, Suy (581-618 jıllar ) hám Tán (688-907 jıllar ) úrim-putaqri tariyxlerinde, Syuan' Tszyanning (629 -630 jıllar ) hám Xoy Shao (722 jıl ) sayyoxatlarining xarakteristikalarında bar. Ustrushona tariyxı tugrisidagi talay tulik maǵlıwmatlar arab, parsı hám tájik tariyxchilari dóretpelerinde xam bar.
Ustrushona wálayatınıń atı túrli dereklerde túrlishe keltirilgen: Suyduyshana, Sudulishena, Sudushina, Shuaydushana, Kobugyuyna, Arqa Tsao- Kitay xronikalarida; Ashrusana, Asrushuna, Usrushana, Osrushana, Surashana, Sutrushana hám xokazolar- arab hám parsı dáreklerinde.
Mug toglaridagi sugd tilinde pitilgen hújjetlerdiń tabılıwı wálayattıń «Ustrushona» nomiga eka ekenligi tugrisida bizge maǵlıwmat berdi.
Ustrushonaning siyasiy tariyxı tugrisidagi maǵlıwmatlar xam dereklerde kem ushraydı. Kuplab tariyxıy dereklerdiń tadkik etiw nátiyjesinde sol zat málim buldiki, sunggi áyyemgi dáwir tiyisli Ullı Urta Aziya mámleketleriniń bulinib ketiwi nátiyjesinde Ustrushona Sugd konfederatsiyasidan ajralıp chikadi. Bul xodisa 435 jıl vokealari tugrisida gáp baratırǵan Beyshi xronikasida uz sawlelengen. 5 ásirdiń aqırı -7 asirde Ustrushona eftalitlar hám Garbiy Turk xokonligi quramına kirgen. Bul dáwirde Ustrushona ishki mustakillikni saklab kolgan bulib, onı jergilikli hákimler Kovus úrim-putaǵınan bulgan afshinlar boshkarganlar.
Mug togidan tabılǵan jazıwlar hám Ustrushona kal'asi Shilxudjradan tabılǵan jazıwlarda bul úrim-putaqǵa tiyisli birpara hákimlerdiń atları saklanib kolgan. Kalai Kaxkaxadan tabılǵan Ustrushona teńgeleri bul úrim-putaq wákilleri hám pútkil xalıqtıń tili hám jazıwı tugrisida áhmiyetli maǵlıwmatlar beredi.
6 -8 ásirlerde Ustrushona Urta Aziya xalklarining arablar boskiniga karshi gúresinde aktiv katnashadi.
Ustrushona tariyxın urǵanıw 19 ásirdiń urtalaridan baslanǵan. 1867 jılda Ustrushonaga birinshi bulib iri orıs sharkshunosi P. I. Lerx (Djizak shaxri yakinidagi jazıwlardı urǵanǵan ) ilimiy urǵanıw ushın eskpeditsiya uyushtiradi.
19 ásirdiń 70-jıllarında Shaxristonga iri alım A. A. Kushakevich kelip, bul jerdegi birpara kadimiy qarabaxanalar hám olar menen boglik bulgan afsonlarni urǵanǵan.
1890 jılda Shaxristonga N. S. Likoshin keledi. Ol birinshi bulib Shilxudjra kasrining tulik rejesin hám Shaxristonda ámeldegi bulgan boshka kadimiy qarabaxanalardıń rejesin tuzib chikgan. Shaxristondagi dáslepki arxeologik kazishmalar 1893 jılda Ura-Tyubelik hámeldar Stepanov tárepinen alıp barılǵan edi. Kazishmalar nátiyjeleri 1896 jıl 16 oktyabrde utkazilgan Turkiston arxeologiya xavaskorlari yigilishida daǵaza kilingan.
1894 jılda V. V. Bartol'd Xujanddan Shaxristongacha bulgan aymaqtı urǵanıp, bul aymaqta Shaxriston hám Shilxudjra menen boglik kuplab ańızlardı jazıp aladı. V. V. Bartol'dning atap ótiwishe, Shaxriston arxeologik jixatdan úlken axamiyatga iye bulgan. Arxeologik materiallar hám 9 -10 ásir arab geografları hám tariyxchilari maǵlıwmatların takkoslash processinde sol zat isenim buldiki, arablar Ustrushonani onsha jaqsı uzlashtirmagan edi jáne bul jerde arab mádeniyatınıń tásir talay tómen bulgan.
Ustrushona tariyxıy miyrasların urǵanıwda ayniksa Turkiston arxeologlar xavaskorlar tugaragi úlken axamiyatga iye bulgan. 1896 jıl 3 iyulda bulib utgan tugarak yigilishida Shaxriston tariyxına tiyisli kuprok maǵlıwmatlardı tuplash kerekligi aytıp ótildi. Sol munasábet menen Ura-tyube hámeldarı P. S. Skvarskiy tárepinen Shaxriston qarabaxanalarınıń jobaları jáne bul jerden tabılǵan buyımlardıń ruyxati dúziledi. Sonıń menen birge, P. S. Skvarskiy Vagkat qala qarabaxanaların xam urǵanadı. Onıń pikrine qaraǵanda, bul qala shaq Gustasp (Doro Gistasp) áwladları tárepinen uzlashtirilgan.
Ustrushona kadimgi miyrasların urǵanıwda I. A. Kastan'e úlken axamiyatga iye bulgan. Ol bul wálayatqa muvofik bulgan barlıq maǵlıwmatlardı tuplab, onıń tariyxın jetkilikli dárejede sáwlelendiriwge háreket kildi. I. A. Kastan'e tárepinen Ura-tyube jáne onıń átiraplarında jaylasqan qala qarabaxanalarınıń tariyxıy -topografikalıq kommentariyası dúziledi. Kastan'e ayniksa qaladiń suw sistemasına úlken itibar bergen. Ol Kalai Kaxkaxa shaxristonining qarabaxanaların, Shaxristonning urta asirdegi qorǵaw diywalların, Shilxudjra kal'asini urǵanadı. 20 ásirdiń basları hám urtalarida xam Ustrushona tariyxın urǵanıwǵa úlken itibar beriledi.
Dáslepki urta ásirlerde Ustrushonada feodal munasábetler qáliplese basladı. Bunıń munasábeti menen jámiyet ómirinde dexkonchilikning axamiyati asıp baradı. Buǵan sonıń menen birge Ustrushonaning Arab xalifaligi quramına kiriwi nátiyjesinde júz bulgan uzgarishlar xam sebep bulgan.
Ustrushonada arablarga karshi jergilikli xalıq hám afshin úrim-putaǵı basshılıǵındaǵı jergilikli zodagonlarning gúresi nátiyjesinde islamlastırıw fakatgina 9 asrga kelip, yaǵnıy Samaniyler dáwirine tugri keledi. Sol sebepli naǵız ózi jerde boshka Urta Aziya wálayatlarına karaganda kuprok dáwir jergilikli úrp-ádetler hám dástúrler áyne tárzde saklanib kolgan.
Bul dáwir Ustrushona tariyxınıń xarakterli ózgesheligi qalalerdiń payda bulib, olardıń kishloklardan ajırasıw procesiniń júz beriwinen ibarat esaplanadi. Jazba dereklerdiń guvoxlik beriwine qaraǵanda, bul dáwirde Ustrushonada 50 ge yakin qalaler ámeldegi bulgan. Kuyida Ustrushunoda arxeologik kazishmalar nátiyjesinde aniklangan iri qalaler, tóbeler kompleksi, ayrıqsha tóbeler, kishloklar, xalıq jayları hám mazarlar atı keltiriledi:
1. Aktepe; 2. Gellexona; 3. Xatkervudtepe; 4. Karabuintepe; 5. Yumaloktepa; 6. Koraultepa; 7. Shimbandtepa; 8. Kal'ai Kuxna; 9. Gernaytepa; 10. Muńlıtepa; 11. Xokistartepa; 12. Djarkubtepa; 13. Tulazardak; 14. Kuli Boyshań ; 15. Búrisiwtepa; 16. Gori Sayıl ; 17. Kal'ai Dengaktepa; 18. Tepaipoin; 19. Tepaibolo; 20. Shichkontepa; 21. Murapodtepa; 22. Koraultepa-2; 23. Aktepa-2; 24. Kurgontepa; 25. Surkatskietepa; 26. Meshindjar; 27. Oktepa-3; 28. Kal'ai Kofar; 29. Gildon; 30. Kal'ai Daxkat; 31. Kal'ai Daxkaxa; 32. Shilxudjra; 33. Urtakurgon; 34. Koraultepa-3; 35. Baertepa; 36. Shilpaktepa; 37. Bundjikat; 38. Axmedbektepa; 39. Vaxmtepa; 40. Akterek hám xokazolar.
Bul qala, kal'a hám kishlok qarabaxanaları ishinde ayniksa Bundjikat qala qarabaxanaları (xozirda Shaxriston rayonındaǵı Kal'ai Kaxkaxa) arxeologik jixatdan jaqsı urǵanılǵan. Bundjikat shaxrining qáliplesiwi 7-8 ásirlerde júz bergen. Bul qala ilgeri ámeldegi bulgan kushon-eftalit dáwirine tiyisli eki kishlokning qosılıwı nátiyjesinde júzege kelgen. Bul qala Sarin kuli (Shaxristonsoy) yakinida jaylasqan. Qala bir-birinen davrva forma jixatidan farklanadigan shaxriston, kuxandiz hám rabadlardan ibarat esaplanadi.
Ulıwma alǵanda, Ustrushona wálayatınıń tariyxı xali onsha jaqsı urǵanilmagan bulib, bul temada ilimiy izertlewler aparıw keleshek áwladtıń tiykarǵı maksadi bulishi kerek.
|
