Xorezm erte orta asirler arxeologiyasi

Joba :

1. Xorezm degi qalaler koldiklarining arxeologik tadkiki.

2. Tiykarǵı siyasiy vokealar.

3. 7-8 ásirlerde Xorezm qalaleri.

4. 7-8 ásirlerde Xorezm kishloklari.

1. Karimov I. A. «Tariyxıy yadız keleshek yuk» T., 1998 y.

2. Masson V. M. Srednyaya Aziya i drevniy Vostok. M.: Nauka, 1964.

3. Sa'dullaev A. S. Kadimgi Uzbekiston dáslepki jazba dereklerde. T.: «Ukituvchi», 1996.

Xorezmdiń kadimgi estelikleri 19 ásirdiń aqırlarınan baslap kuplab arxeolog hám tariyxchi ilimpazlardıń dikkatini uziga tartıp kelmokda. Xorezm dáslepki urta ásirler esteliklerin arxeologik tadkik etiwdi shártli túrde 2 dáwir bulish múmkin:

1. Tadkikotlar 1937 jılda baslanǵan edi. Sol jılı S. P. Tolstov basshılıǵındaǵı SSSR FA Etnografıya Institutınıń Xorezm arxeologik-etnografik ekspediciyası dúzilgen edi. Bul dáwirde Etnografıya Institutınıń aspirantı bulgan A. I. Terenojkin Korakolpogiston ARsi Turtkul hám Shabbaz rayonlarında Tuyıqutkalin voxasi jáne bul jerdegi bir neshe iri kal'alarni urǵanadı.

Keyingi dáwirlerde xam bul voxaning urǵanılıwı dawam etdi, ayniksa, statsionar jumıslar jedellik menen alıp barıldı. 4 hám 36 - kal'alar úyrenildi, voxa tap daǵı Tesikkal'a kasrida xam arxeologik kazishmalar alıp barıldı. Ulıwma alǵanda, ámelge asırılǵan jumıslar okibatida Xorezmdiń arxeologik kartası dúziledi. Sonıń menen birgelikte ámelge asırılǵan barlıq islerdi ulıwmalastıratuǵın S. P. Tolstovning «Kadimgi Xorezm» kitapı baspadan shıǵarıladı. Bul kitap daǵı arxeologik estelikleri klassifikatsiyasidagi 2 ta dáwir : kushon-afrigiylar dáwiri (4-6 ásirler); afrigiylar (7-8 ásirler) dáslepki urta ásirlerge oid bolıp tabıladı.

2. 1953-1964 jıllarda Tuyıqutkalin hám Jalǵız -Parasan voxasini urǵanıw dawam etedi. 10 ǵa yakin bólshek hám kal'alarda arxeologik kazishmalar alıp barıladı. 1958 jıldan baslap Uz. SSR FA Korakolpogiston bulimi xızmetkerleri arab dárekleri tilge alǵan Kerder voxasida arxeologik tadkikot jumısların alıp bardi. Bul aymaq notugri túrde Arqa Xorezm dep atalǵan. Bul jerde Júzimkal'a, Kurgonchi, Kuyukkal'a hám Xayvankal'a estelikleriniń kazishmalari alıp barılǵan. Júzimkal'ada alıp barılǵan kazishmalar nátiyjesinde dáslepki urta ásirlerge tiyisli kulyozma kitap hám hújjetlerdiń iri ǵáziynesi tabılǵan (100 dan artık ossuariylardagi Xorezm jazıwı úlgileri). Sonıń menen birge Gyaurkal'a yakinidagi Mizdaxkana nekropolida xam Xorezm jazıwı úlgileri tabılǵan. Bul jerde alıp barılǵan arxeologik kazishma jumısları nátiyjesinde dáslepki urta ásirler Xorezm tariyxı, social ómiri hám mádeniyatına tiyisli kuplab jańa maǵlıwmat hám dáliller tapildi. Sonıń menen birge Xorezm kalendarı, jámiettiiń sotsial quramı hám etnik tariyxına tiyisli jańa dáliller xam tapildi.

1977 jılda Jalǵız -Parasan voxasini pútkilley urǵanıw baslanadı. Bunıń nátiyjesinde bul voxadagi 6 dane kal'a úyreniledi. Ayozkal'a 2 yakinida 1985-1990 jıllar dawamında 5-6 asrga tiyisli kuplab imaratlar hám tulaligicha saklangan bólshek koldiklari urǵanıw ámelge asırılǵan edi.

Kazishmalar nátiyjesinde kushon-afrigiylar mádeniyatına tiyisli kimmatli maǵlıwmatlar tapildi. Sol jixatdan Tuprokkal'ada alıp barılǵan kazishmalar ayniksa úlken axamiyatga iye esaplanadı (1965-1969 hám 1972-1975 jıllarda ). Tuprokkal'a tapda 5000 kv. m. maydanǵa iye kup katlamli imaratlar koldiklari tabılǵan, 4-5 ásirlerde qala dúzilisine tiyisli tiykarǵı ayrıqshalıqlar aniklanadi. Estelik tapda ılaydan islengen ıdıs, suyek hám metalldan jasalǵan kuplab dálil bolatuǵın buyımlar tabıladı.

Siyasiy jixatdan 4-8 ásirler dawamında Beruniydiń maǵlıwmatlarına karganda Xorezmde birta úrim-putaq wákilleri xukmronlik kilganlar. Ádebiyatlarda bul úrim-putaq uz tiykarlawshisi Afrig atı menen Afrigiylar úrim-putaǵı dep ataladı. Úrim-putaqtıń tiykarlawshisi Afrig Beruniydiń maǵlıwmatlarına karaganda 305 jılda Xorezm taxtiga utiradi. Beruniy sonıń menen birge, úrim-putaqtıń boshka wákilleri atların xam keltiredi, birpara atlar Xorezm esteliklerinen tabılǵan teńgeler orkali aniklandi. Biraq, teńgeler hám Xorezm maǵlıwmatları arasında talay fark ámeldegi (uxshashliklar fakatgina 8 asrga oid bolıp tabıladı). Ulıwma alǵanda Beruniy alıp kelgen kupgina xukmdorlarning atları xaligacha teńgelerde aniklanmagan. Xattoki, úrim-putaq tiykarlawshisi Afrig atı menen soqqı urıw kilingan qandayda -bir teńge tabilǵan zatǵan. S. P. Tolstovning pikrine qaraǵanda bul xukmdor dáwirinde mámlekette detsentralizatsiya procesi bulib utib, túrli tamgali mıs teńgeleri soqqı urıw etilgen.

Xorezmdiń keyingi tariyxı, eftalit-Xorezm, sosoniy-Xorezm, túrkler-Xorezm munasábetleri onsha jaqsı urǵanilmagan jáne bul dáwir tiyisli maǵlıwmatlar talay kam bolıp tabıladı. Fakatgina, Xorezmdiń 711-712 jıllardaǵı tariyxı talay jaqsı urǵanılǵan. Bul dáwirde Xorezm arab lashkarboshchisi Kutayba ibn Muslim kushinlari tárepinen basıp alınadı. Tabariy, Xorezmshox chakirgan jıynalıs xakida maǵlıwmat berip utadi. Bul jıynalısqa hár qıylı xukmdorlar, dekxon-bay zodagonlar hám axbar-ilimpazlar katnashgan edi. Bul 7-8 ásirlerde Xorezm social basqarıw princpıına tiyisli eń kimmatli maǵlıwmat esaplanadi. Jazba estelikler, numizmatik hám arxeologik maǵlıwmatlarǵa karaganda bul dáwirde Xorezm bir neshe mayda mámleketshelerden ibarat bulgan. Ilimpazlardıń shamalarınsha, bul Amudaryanıń kuyi okimidagi Kerder wálayatı, mámlekettiń qubla kismi- Amudaryanıń ung kirgogi (orayı al-Fir) hám Amudaryanıń shep kirgogi wálayatları bolıp tabıladı.

Xoramzshox jáne onıń úkesi Xurrazad urtasidagi gúres nátiyjesinde Xorezmshox arablarni járdemge chakirishga májbúr boladı. Beruniydiń maǵlıwmatlarına karaganda Xorezmge jetip kelgen Kutayba ibn Muslim Xurrazodani maglubiyatga ushıratdı, Xorezm jazba esteliklerin yokib jiberdi, ilimpazların bolsa xaydab jiberiwdi buyıredi. Mámleketke arab noibi kuyiladi hám sol dáwirden baslap 995 jılǵa shekem, yaǵnıy aqırǵı Afrigiy xukmdori uldirilganigacha, Xorezmde hákimiyat Kyat- Xorezmshoxlar paytaxtı hám Urǵanch-arab ámir-járdemshileri urtasida bulingan. Biraq, xoramzliklar arab boskiniga karshi gúresganlar hám bir neshe márte kuzgolon kutarganlar. Mısalı, 728 jılda arab boskiniga karshi Kerderda kuzgolon kutariladi. Keyingi dáwirlerde xam arablarga karshi gúres dawam etedi. Fakatgina 8 ásirdiń aqırlarında arablar Xorezmdi tınıshlantirishga jáne bul jerde uz xukmronliklarini talay bekkemlewge muvaffak buldilar. Bul dáwir teńgelerinde arabsha jazıwlar payda boladı, Xorezmshoxlarning atı islamsha kuyila baslanadı. Bul barlıq siyasiy hám etnik uzgarishlar Xorezm tariyxında úlken urınǵa iye esaplanadı.

7-8 ásirlerge tiyisli kadimgi Xorezm mámleketi tap daǵı estelikler tiykarınan kishlok qarabaxanalarınan ibarat esaplanadi. 7-8 ásirlerde Xorezm qalaleriniń ishki dúzilisi hám kurinishi derlik aniklanmagan. Ekenin aytıw kerek, bul dáwirde iri sawda yullarida jaylasqan kadimgi qalaler (Xazorasp, Xiva hám xokazolar) uz ómirin dawam etken. Sonıń menen birgelikte jańa qalaler xam kurila baslanǵan. Sonısı kizikki, bul qalaler tiykarınan iri bólshekler diywalları yakinida shólkemlesken (Tuyıqutkal'a, Kumkal'a). Xorezmdiń kadimgi paytaxtı Katni arxeologik urǵanıw fakatgina 12-14 ásirlerge tiyisli materiallıq katlamlarni urǵanıw imkaniyatın berdi. Katning 10 asirdegi kuxandizini bul dáwirde Xorezmge kelgen al-Istaxri kurgan. Biraq, bul dáwirde kuxandiz qarabaxanalarǵa aynalǵan edi, qala bolsa Amudarya toshkinlari nátiyjesinde wayran etilgen edi. Tabari, Belazuri hám ibn al-Asama dóretpelerinde Xorezmdiń dáslepki urta aslardagi paytaxtı al-Fir yamasa Xorezm xakida maǵlıwmatlar bar. Bul maǵlıwmatlarǵa karaganda, 7-8 ásirler degi qala 3 kismdan («uch qaladan») ibarat bulgan jáne bul kismlar ulıwma qorǵaw diywali menen urab alınǵan. Qaladiń eń bekkem kismi Madinat al-Fir bulgan. Qaladiń usib barıwı nátiyjesinde onıń eń kadimgi kismi kuxandizga aynalǵan, qalani bolsa 10 ásir avtorları Kat atı menen tilge aladılar.

Balamining maǵlıwmatlarına karaganda Xorezmdiń eń bekkem qalalerinen biri Xazorasp bulgan. Bul qala qarabaxanaları tapda arxeologlar tárepinen bekkem qorǵaw diywalları koldiklari. Sonıń menen birge, ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda qala tapda 7-8 ásirlerde payda bulgan kuxandiz xam bar bolıp tabıladı. Biraq bul materiallıq katlamlar keyingi dáwirler degi kurilmalar sebepli saklanib kolmagan. Ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda bul dáwirde qaladiń ulıwma maydanı 10 ǵa bulgan.

7 ásir aqırları hám 8 ásir baslarında payda bulgan Tuyıqutkal'a tugrisidagi maǵlıwmatlar boshkalarga karaganda talay keng bolıp tabıladı. Bul qala ilgeri ámeldegi bulgan Tuyıqutkal'a kasri yakinida payda bolǵan. 6, 2 gektar maydanǵa iye bulgan qala 2 usılda kurilgan. Kisman qala 4 ásir baslarında qarabaxanaǵa aynalǵan kishlok urnida kurilgan. Qaladiń pútkil tap qorǵaw diywalları menen urab alınǵan. Qaladiń urtasida keń maydan jaylasqan. Qaladiń qubla kismi 2 maxalladan ibarat esaplanadi. Maxallani magistral kúsha ajıratıp turıptı. Kuxandizda (100 x100 m.) kupgina imaratlar kurilgan. Bul jerde pandus, suw bazası hám túrli basqarıw imaratlar jaylasqan. Kuxandizning arqası -garbiy múyeshinde jaylasqan suw bazası kamal dáwirinde talay axamiyatli bulgan.

Xorezmdiń 7-8 ásirlerde ámeldegi bulgan kishloklari boshka jaylarǵa karaganda talay jaqsı urǵanılǵan. Bunday kishloklar tiykarınan Amudaryanıń ung kirgogida saklangan. Kishloklar Amudaryanıń ung kirgogi buylab bir neshe unlab kilometrge chuzilgan. Tipologik jixatdan bul kishloklar ilgeri dáwirler degi Xorezm kishloklardan kup fark kilmagan.