Sogdiyana orta ásirler arxeologiyasi
Joba :
1. Siyasiy tariyxı.
2. Urǵanilish tariyxı
3. Dáslepki urta ásir Sugdiyona qalaleriniń tariyxıy topografiyası.
Ádebiyatlar :
1. Karimov I. A. «Tariyxıy yadız keleshek yuk» T., 1998 y.
2. Masson V. M. Srednyaya Aziya i drevniy Vostok. M.: Nauka, 1964.
3. Sa'dullaev A. S. Kadimgi Uzbekiston dáslepki jazba dereklerde. T.: «Ukituvchi», 1996.
Sugdiyona- Urta Aziyanıń oraylıq wálayatı bolıp tabıladı. Sugdiyonaning tiykarǵı aymaqları Zarafshon buyida jaylasqan bulib, orayı Samarkand shaxri bulgan. Ulıwma alǵanda bolsa Sugdiyona uz ishine Kesh hám Naxshob hám Kashkadaryo buyi aymaqları xam kirgen. Dereklerde Samarkand Sugdi menen birgelikte Buxara Sugdi xam eslatiladi. Ilimpazlardıń shamalarına karaganda 7 asirde Buxara Sugdi Samarkand Sugdi tásirinde bulgan. Sugd tili, mádeniyatı hám jazıwın tarkalishi nafakat áyne Sugdiyona tapda júz bergen, bálki talay iri keń aymaqlarǵa xam tarkalgan. 7 ásir Kitay sayyoxatchisi Syuan' Tszyan'ning maǵlıwmatlarına karaganda Shu dáryası buyidagi Suyob shaxridan Keshgacha bulgan aymaqlar Sugdiyona dep atalǵan jáne bul jerdegi xalıq sugd tilinde soylesgen. Ilimpazlardıń shamalarınsha bul jerde Sugdiyonaning anik shegaraları berilmegen bulib, bálki sugd tili hám mádeniyatı tarkalgan aymaqlar kayd etilgen. Kadimgi dáwirlerde baslanıp ketken Sugdiyonadan arqası -sharkda jaylasqan jerlerdi sugdlar tárepinen kolonizatsiya kilinishi ayniksa dáslepki urta ásirler dáwirinde jáne de tezlashadi.
Sugdiyona menen ayniksa shegara qatar Ustrushona hám Shoch aymaqlarınıń alokalari bekkem bulgan. Sugdlarning keń koloniyalari Shu hám Talos dáryaları buyida jaylasqan. Dereklerdiń maǵlıwmatlarına karaganda bul jerde 11 asrgacha xalıq sugd tilinde soylesa alǵan. Bul barlıq aymaqlarda sugd hám jergilikli mádeniyat kushilib ketib, uziga tán mádeniyat júzege kelgen. Sugd jazıwı xam úlken axamiyatga iye bulgan. Dáslepki urta ásirlerde sugd jazıwı nafakat sugd tilinde suzlaydigan aymaqlarda, bálki boshka tillerde suzlashadigan aymaqlarda xam keń tarkalgan. Mısalı, Xorezm, Toxariston, Fargona, Shoch, Ustrushona hám Jetisuv teńgelerinde sugd ańızı payda boladı. Bunday teńgeler házirgi dáwir kelip kuplab tabılǵan. Sonıń menen birge, Turk xokonlarining administratorları hám hámeldarlarınıń tiykarǵı kismi sugdiylardan ibarat ekenligi xam biykarǵa emes, álbette.
Sharkiy Turkiston, Oraylıq Aziya hám Garbiy Kitay tap daǵı sugd koloniyalari xam ámeldegi bulgan. Olar dúzilisi jixatidan túrme-túr bolıp tabıladı (iri bólsheklerden tartıp kishi kishlokchalargacha). Dereklerdiń xabar beriwine qaraǵanda kuplab sugdliklar Sharkiy Turkiston hám Kitayda jasaǵanlar.
Dáslepki urta ásirler degi Sugdiyona tariyxına tiyisli maǵlıwmatlar túrli tillerde jaratılǵan kuplab dereklerde bar. Urta Aziyaǵa 5 ásirdiń urtalarida kelgen Kitay elshileri paytaxtı Samarkand bulgan mámleket tugrisida maǵlıwmat berip utadilar. Kitay dáreklerinde sonıń menen birge 4 ásirdiń aqırında Sude (shamalarǵa karaganda Sugdiyona) mámleketinde hákimiyatni bir gruppa kúshmanchilar kulgan alǵanlıqları xakida maǵlıwmatlar berip utiladi. Ilimpazlardıń pikirine karaganda bul kúshmanchilar xioniylar bulgan. Olar tiykar salǵan úrim-putaq 5 asirde xam xukmronlik kilgan. Sude mámleketinen, 479 jıldan sung bolsa Samarkand shaxridan Kitayǵa kuplab elshiler jiberilgen. 510 jıldan baslap elshiler endi eftalitlar mámleketinen kelgenler. Ilimpazlardıń shamalarınsha bul elshilikler tiykarınan sugd sawdagerleri karvonlaridan ibarat bulib, olardıń atların uzgarishi Sugdiyonaning siyasiy tariyxına boglik bolıp tabıladı. 510 jılǵa kelip Sugdiyona pútkilley eftalitlar tárepinen basıp alınadı. Eftalitlar mámleketiniń orayı Sugdiyonaning qublaında jaylasqan edi.
6 ásirdiń 60 -jıllarına kelip eftalitlar birlesken Iran hám turk kushinlari tárepinen maglubiyatga ushıratıladı. Sugdiyona birinshi turk xokonligi quramına kiredi, biraq uzınıń ishki toliq huqıqlıiyatini saklab koladi. Turk xokonligining tashkil tabıwı sugdiyonada sawda -sotikning rawajlanıwına úlken tásir kursatdi.
7 ásirdiń urtalariga kelip sugd knyazliklari pútkilley derlik mustakil bulib koldilar hám fakat atina ǵana Tan' imperiyasining suverinitetini tán alıwǵa májbúr bulganlar. Kulyozma dereklerde Samarkand Sugdi quramındaǵı Samarkand, Kobudan, Ishtixon hám Maymurg, Kesh hám Naxshob qalaleri tilge alınadı. Bul barlıq múlk Samarkand tásirinde bulganlar hám oǵan buysunganlar. Buxara Sugdida, Buxaradan tashkari Paykend hám Vardana múlki bulgan.
7 ásirdiń 2-yarımında arablar tárepinen Irandıń basıp alınǵanınan sung olar Urta Aziyaǵa, sonday-aq Sugdiyonaga xam uz hújimlerin baslaydılar. 8 ásirdiń baslarında arablar sugd múlkiniń tiykarǵı kismini buysundirishga muvaffak bulganlar. Biraq, arablarning Sugdiyonadagi hákimiyati bekkem emes edi. Arablarga karshi kuplab kuzgolonlar júz bergen. Kuplab urıs hám kuzgolonlar nátiyjesinde 719 jıldan baslap 739 jılǵa shekem Sugdiyona talay zaiflashadi. 8 ásirdiń urtalarida taǵı bir neshe kuzgolonlardan sung jergilikli xalıqtıń islamdı kabul etiw procesi hám jergilikli zodagonlarning xalifat jumıslarında katnashish procesi baslanadı.
8 ásirdiń 70-jıllarında Movarounnaxrda Mukanna basshılıǵındaǵı kuzgolon júz beredi. Bul kuzgolonning bastırılǵanınan sung Movarounnaxrda islam keń yoyilib ketedi.
Sugdiyonaning arxeologlar tárepinen urǵanılıwı 19 ásirdiń 70-jıllarında baslanǵan edi. Bul dáwirde Samarkand tap daǵı Afrosiyob qala qarabaxanalarında kazishlar alıp barıldı. 20 ásirdiń 20 -jıllarına shekem tiykarınan iri urta ásirler katlami úyrenildi. Biraq, dáslepki urta ásirler katlamigacha ilimpazlar xali jetpegen edi. Keyinirek alıp barılǵan kazishmalar nátiyjesinde Afrosiyob tapda dáslepki urta ásirlerge tiyisli kuplab ılaydan islengen ıdıs buyımlar, terrakotalar, hayal qudaylar xaykalchalari, ossuariylar tabıladı. Ayniksa, terrakota hám ossuariylar ilimpazlar tárepinen dikkat menen úyrenildi.
Sonıń menen birge ilimpazlar tárepinen arxeologik kazishmalar nátiyjeleri hám jazba dereklerge tayanǵan túrde qaladiń tariyxıy topografiyası úyrenildi. Bul tarawda ayniksa akademikalıq V. V. Bartol'dning xızmetlerin bekiyos bolıp tabıladı. Ul zot dáslepki urta ásirlerde ámeldegi bulgang múlk, qalaler, kishloklar hám sawda yullarini házirgi kartada kursatib berdiler.
1933 jılda 8 ásirdiń baslarına tiyisli sugd hújjetleriniń Mug togida (Zarafshonning yukori okimi) tabılıwınan sung Sugdiyonaga bulgan itibar hám kizikish jáne de kúshayadi. Tabılǵan hújjetlerdiń tiykarǵı kismi Panjikant xukmdori Divashtich arxivına tiyisli bulgan. 1934 jılda A. Yu. Yakubovskiy basshılıǵındaǵı arxeologiya ekspediciyası Buxara wálayatı tapda kazishmalar alıp barǵan.
1936 jılda G. V. Grigor'ev hám I. A. Suxarev Samarkand átirapların urǵanıp chikib, Samarkand shaxridan 6 km. uzoklikda jaylasqan Tali-Barzuda kazishmalar alıp bardi.
Buxara Sugdi tapda Varaxsha qala qarabaxanalarında 1937 jıldan baslap V. A. Isikkin basshılıǵında kazish jumısları alıp barıldı. Bul kazishmalar birpara tánepischlar menen 1954 jılǵa shekem dawam etdi. Bul jerde dáslepki márte sugd monumental kórkem óneriniń úlgileri tapildi. Varaxsha tapda dáslepki urta ásirlerge tiyisli bólshek, kuxandiz hám qala qorǵaw diywallarınıń qarabaxanaları úyrenildi.
1936 -1940 jıllar dawamında kadimgi Pandjikent qala qarabaxanalarında V. R. Shelitko basshıgida kazishmalar alıp barıldı. 1946 jıldan baslap Pandjikent keń kazishma jumısları alıp barıladı. Bul kazishmalar A. Yu. Yakubovskiy basshılıǵındaǵı Tadjikistan arxeologik ekspediciyası tárepinen alıp barıldı. Bul kazishmalar birpara tánepisler menen házirgi dáwirshe dawam etip kelmokda. Kazishmalar nátiyjesinde kuplab dálil bolatuǵın buyımlar, qala social topografiyasına tiyisli maǵlıwmatlar, xunarmandchilik hám sawda -sotikka tiyisli maǵlıwmatlar aniklandi.
Sonday kilib, Pandjikent dáslepki urta ásirlerge tiyisli Sugdiyona qalalerinen eń jaqsı urǵanılǵan bulib koldi. Bul qala orkali boshka qalalerdi xam oyda sawlelendiriw kiyin emes.
Eramizǵa shekemdıń dáslepki ásirlerdinde Sugdiyonada qalalerdiń kupchilik kismi zaiflashib koladi. Bul procesi ayniksa qala topografiyasında uzınıń sawlelengen.
| 