Jek London
HAYOTGA MUHABBAT
Ular oqsoqlanib soyga tomon tushib borardilar. Hamrohlardan biri, oldinda
borayotgani toshloq yerda qoqilib gandiraklab ketdi. Ikkalasi ham charchab holdan
toygan va tishini-tishlariga qo’yib taqdirga tan berganliklari yuzlaridan ko’rinib
turardi — bu uzoq vaqt chekkan qiyinchiliklari oqibati edi. Orqalaridagi qayish
bilan tortib bog’langan og’ir yuklari yelkalarini ezardi. Ikkalasida ham bittadan
miltiq. Ikkalasi ham bukchayib ko’zlarini yerdan uzmay borardilar.
— Qani endi yashirib qo’ygan joyimizdagi o’qlardan hozir ikkitaginasi bo’lsa, —
deb qo’ydi ulardan biri.
Azbaroyi madorsizlikdan ovozi zaif chiqdi. U judabehafsalalik bilan gapirardi.
Toshlarga urilib, ko’piklanib oqayotgan sutdek oppoq suvga endi oyoq bosgan
sherigi esa unga hech narsa deb javob bermadi.
Ikkinchisi ham sherigi orqasidan suvga tushdi. Suv muzdek sovuq bo’lishiga
qaramay ular oyoq kiyimlarini yechmadilar. Suv shu qadar sovuq ediki, oyoqlari
barmoqlarigacha uvishib qoldi. Ba'zi joylarda suv tizzadan kelardi. Shunda suv shi-
tob bilan urganda, ular o’zlarini tutohnay, gandiraklab ketardilar.
Orqada kelayotgan yo’lovchi silliq toshga tiyg’anib ketib, yiqilishiga oz qoldi,
og’riqdan qattiq ixrab yubordi, ammo yiqilmadi. Boshi aylandi, shekilh, munkib
ketib, xuddi havodan madad so’raganday, bo’sh qo’lini oldinga cho’zdi. o’zini
o’nglab oldi-da, oldinga qadam bosdi, lekin yana toyib ketib, yiqilishiga sal qoldi.
Shundan keyin, to’xtab o’z sherigiga qarab qo’ydi: sherigi esa orqasiga ham
qaramay, hamon oldinga qarab ketmoqda edi.
Orqada qolgan bir narsani o’ylagandek birpas qimirlamay turdi, keyin:
— Menga qara, Bill, oyog’imni chiqarib oldim, shekilli! — deb qichqirdi.
Bill oyoqlarini sudrab, sutdek oppoq suvdan kechib borardi. U orqasiga biror marta
ham qayrilib qaramadi. Sherigi uning orqasidan qarab turardi. Uning yuzi
avvalgidek hech narsani ifoda qilmasa-da, ko’zlarida yaralangan bug’u singari
chuqur qayg’u ifodasi aks etdi.
Mana Bill qarshi qirg’oqqa o’tib oldi-da, kalovlanib yurib ketdi. Suvning o’rtasida
turgan hamrohi undan ko’zini olmay qarab turdi. Uning lablari shu qadar titrar
ediki, o’siq sariq mo’ylovi uchib-uchib ketardi. U tilining uchi bilan qovjiragan
lablarini bir yalab oldi-da:
— Bill! — deb qichqirdi.
Bu falokatga yo’liqqan odamning jon achchig’idagi qichqirig’i edi, ammo Bill
qayrilib ham qaramadi. Ketib qolgan sherigining orqasidan uzoq vaqt qarab turdi:
sherigi lapanglab, oqsoqlanib, qoqinib-suqilib, tepalikda ko’ringan egri-bugri
chiziqlar tomon asta-sekin ko’tarilib borardi. Bill to tepalikni oshib, ko’zdan
g’oyib bo’lguncha, sherigi orqasidan qarab turdi. Shundan keyin u tarafdan ko’zini
uzdi-da, Bill ketgandan keyin yolg’iz o’zi qolgan yerni bir-bir ko’zdan kechirib
chiqdi.
U butun og’irligini bir oyog’iga sohb turib, soatini oldi, soat to’rt edi. So’nggi ikki
hafta ichida u hisobni yo’qotib qo’ydi: iyulning oxiri yoki avgustning boshlari
bo’lganligi sababli quyosh shimol-g’arbda bo’lishi kerak edi. U janub tomonga
qaradi. Mana shu ko’rimsiz tepalik orqasida, allaqayerdadir, Katta Ayiq ko’h bor,
xuddi o’sha tomonda Kanada sahrosidan mudhish Shimoliy Qutb doirasi o’tadi,
deb o’ylab qo’ydi. U turgan soy Kappermayn daryosining irmog’i, Kappermayn
esa shimol tomonga oqib, Koronatsiya ko’rfaziga, Shimoliy Muz dengiziga
quyiladi. Uning o’zi u yerlarga hech qachon bormagan, lekin buning hammasini
Gudzon ko’rfazi kompaniyasining kartasida ko’rgan edi.
U o’zi yolg’iz qolgan joyini yana bir marta ko’zdan kechirdi. Tevarak-atrof jimjit,
ko’rimsiz edi. Na daraxt, na buta, na o’t-o’lan ko’rinadi — poyonsiz va dahshath
sahrodan boshqa hech narsa yo’q. Uning ko’zlarida qo’rquv ifodalari ko’rindi.
— Bill! — deb pichirladi. — Bill! — deb takrorladi u yana ketidan. Poyonsiz
sahro go’yo qudratli kuchi bilan bosayotganday, o’zining mudhish sokinligi bilan
ezayotganday bo’ldi: u loyqalanib oqayotgan soy o’rtasida cho’qqayib o’tirib
qoldi. U xuddi bezgak tutayotgandek qaltirab ketdi, shu payt miltig’i shalp etib
suvga tushdi. Bu uni o’ziga keltirdi. U qo’rquvni yengib, es-hushini yig’di, keyin
qo’lini suvga tiqib, piypasladi-da, miltig’ini topdi. So’ng mayib oyog’iga og’irlik
kamroq tushsin deb, yukni chap yelkasiga oldi-da, og’riqdan basharasini
burishtirib, juda ehtiyothk bilan asta-sekin qirg’oqqa tomon yurdi.
U to’xtamay yuraverdi. Og’riqqa sira parvo qilmay, Bill oshib o’tgan tepalik ustiga
shosha-pisha dadil chiqaverdi. Tepalikka chiqib qarasa, vodiyda hech kim
ko’rinmadi. Uni yana qo’rquv bosdi, keyin qo’rquvni yengib, qopini chap
yelkasiga yana ham ko’proq surib, oqsoqlanib-oqsoqlanib pastga tusha boshladi.
Vodiyning pastligi chalchiqzor bo’lib, chimliq jiqqa suv edi. U har qadam
bosganda suv sachrar, nam chimliqdan oyog’ini har ko’targanda, shalop-shulip
etgan tovush chiqardi. U Billning izidan yurishga intilib, ko’loblarni aylanib o’tar
yoki chimliqlarda xuddi orol singari cho’qqayib turgan toshlar ustidan borardi.
U yolg’iz qolgan bo’lsa ham yo’Idan adashmadi. Yana bir oz yurgandan keyin
atrofini pastakkina, nimjon, quruq pixta va archalar o’rab olgan kiclikina
Titchinichili ko’Iiga yetib borishini bilardi, bu ko’lning nomi mahalliy tilda
«Kichik og’ochlar o’Ucasi» degan ma'noni anglatardi. Shu ko’lga bir ariq kelib
quyiladi, suvi ham loyqa emas. Ariq bo’ylarida qamish o’sadi. Buni u yaxshi
eslaydi — lekin u yerda daraxt yo’q. Shu yerdan g’arbga tomon boshqa bir ariq
oqadi, shu ariq yoqalab u Diz daryosiga qadar boradi. Xuddi o’sha yerda to’nkarib,
ustiga tosh bostirib qo’yilgan qayiqni topadi. U qayiqning ostida miltiq o’qi,
qarmoq, qarmoq iplari, kichik bir to’r, umuman, ovqat topish uchun zarur bo’lgan
narsalarning hammasi yashirib qo’yilgan. Bundan tashqari, o’sha yerda oz bo’lsa
ham un, bir parcha go’sht, loviya ham bor.
Bill uni o’sha yerda kutib turadi, keyin ikkisi Diz daryosi bUan Katta Ayiq ko’liga
boradUar, undan keyin ko’Idan o’tib janubga, to Makkenzi daryosiga yetib
olguncha, janubga qarab boraveradUar. Janubga, hamma vaqt janubga qarab
boraveradilar, qish esa ularni quvib boradi. Tez oqar soy va jUg’alar muz bUan
qoplanadi, sovuq tushadi, ularesajanubga, Gudzon ko’rfazidagi faktoriyalardan
biriga yetib oladilar, u tomonlarda baland-baland azamat daraxtlar o’sadi va oziq-
ovqat ham istagancha topUadi.
Zo’rg’a sudralib borayotgan yo’lovchi mana shular haqida o’ylar edi. Lekin yurish
qanchalik og’ir bo’lmasin, Bill uni yolg’iz tashlab ketmaydi, degan fikrga ishonish
undan ham qiyin edi. Bill hech shubhasiz uni narsalar yashirUgan joyda kutib
o’tiradi. U shunday deb o’ylashi kerak, aks holda bundan keyin kurashni davom
ettirishning hech hojati yo’q — unda oyoqni cho’zish-u, o’lib qo’ya qolishdan
boshqa iloj yo’q. Quyoshning xira gardishi shimoli g’arb tomonga sekin-asta
yashirinayotgan qishdan qochib, janub tomonga qo’yiladigan har qadamini bir
necha bor hisoblab chiqdi. U narsalar yashirilgan joydagi va Gudzon
kompaniyasining omboridagi oziq-ovqat zapasini qayta-qayta o’z xayolidan
kechirdi. Ikki kundan beri u hech narsa yegani yo’q, lekin undan ilgari ham to’yib
ovqat yemagan edi. U tez-tez egilib, rangsiz botqoq mevalarini uzib og’ziga solar
va chaynab yutib borardi. Mevalar juda sersuv, suvi ichiga ketib, og’zida faqat
taxir va qattiq urug’largina qolardi. Bu mevalar qorin to’yg’izmasligini u bilardi,
shunday bo’lsa ham ularni sabr bilan chaynar, chunki umid achchiq haqiqat hilan
hisoblashishini istamas edi.
Soat to’qqizlarda u oyog’ining katta barmog’ini o’tkir tosh qirrasiga urib oldi.
Charchoq va darmonsizlikdan gandiraklab, yiqilib tushdi, Bir yonboshiga ag’nab,
anchagacha qimirlamay yotdi. Bir ozdan keyin orqasidagi qop qayishini yelkasidan
chiqarib, ixrab-ixrab o’tirib oldi. Hali uncha qorong’i tushganicha yo’q edi, g’ira-
shirada toshlar orasini paypaslab, quruq xas-cho’p yig’a boshladi. Bir tutam xas-
cho’p yig’ib, o’t yoqdi, keyin kotelokka suv solib, burqsib yonayotgan o’tga
qo’ydi.
U qopini ochib hammadan burun gugurtlarni sanab ko’rdi. Hammasi bo’lib oltmish
yetti dona gugurt cho’pi bor edi. U yanglishgan bo’lmay, deb gugurt cho’pini uch
marta sanab chiqdi. Gugurtni uch bo’lakka ajratib, har bir bo’lagini bir qog’ozga
o’radi. Bir bo’lagini bo’sh hamyonga solib qo’ydi, ikkinchisini ohori to’kilgan
shapkasining astariga tiqdi, uchinchisini esa ko’kragiga yashirib qo’ydi. Shundan
keyin uni birdan qo’rquv bosdi: uch bo’lak gugurtni yana qaytadan ochib sanab
ko’rdi. Gugurt cho’plari avvalgidek oltmish yetti dona edi.
Oyoq kiyimini o’tga tutib quritdi, mokasini julduri chiqib ketgan, odeyaldan
tikilgan paypoqlari teshik, oyoqlari bo’lsa qontalash bo’lib ketgandi. To’pig’i
shishib, xuddi tizzasidek yo’g’on bo’lib ketgandi. U odeyallardan bittasining
chetidan uzun qilib yirtib oldi-da, to’pig’ini mahkam siqib bog’ladi. Keyin yana bir
necha parcha yirtib, mokasini va paypoq o’rnini bosar deb, oyog’iga aylantirib
o’radi-da, qaynagan suvdan ichib oldi, soatni buradi, so’ng odeyalga o’ranib yotdi.
U dong qotib uxladi. Yarim tunga borib qorong’i tushdi, lekin bu uzoqqa
cho’zilmadi. Sharq-shimoldan quyosh ko’tarildi, to’g’rirog’i, o’sha tomondan tong
yorisha boshladi, chunki quyosh yuzini quyuq tuman qoplagan edi. Soat oltida u
chalqancha holda uyqusidan uyg’ondi, kulrang osmonga qaradi va och qolganini
sezdi. Tirsagiga suyanib, qaddini ko’targan edi, qulog’iga qattiq pishqirgan tovush
eshitildi. Qarasa, unga hushyorlik va qiziqish bilan bir bug’u qarab turibdi. Bug’u
undan ellik qadamcha narida turardi. Shu ondayoq tovada jizillab qovurilayotgan
bug’u go’shtining hidi dimog’iga urilgandek, o’zi go’sht mazasini totgandek
bo’ldi. Beixtiyor o’qi yo’q miltig’ini olib o’qtaldi, tepkisini bosib yubordi. Bug’u
cho’chib bir chekkaga tashlandi va tuyoqlarini tapillatib qochib ketdi.
U so’kinib, miltig’ini uloqtirib tashladi, ixrab-ixrab o’rnidan turishga urinib ko’rdi,
ancha uringandan keyin zo’rg’a turib oldi. Bo’g’inlari xuddi zanglab qolgandek
edi, qaddini rostlash yoki bukish juda mashaqqatli edi. Nihoyat u oyoqqa
bosgandan keyin ham odamga o’xshab tik turib olish uchun rosa bir minutcha
urindi.
U chog’roq bir tepalik ustiga chiqib, atrofga nazar tashladi. Bo’z rang chimliq
dengizdan boshqa hech narsa — na daraxt, na biron buta — hech narsa
ko’rinmasdi. Osmon bo’z rangda edi. Quyosh na nur sochadi, na yilt etgan
shuiasini ko’rsatadi. U, shimol qayoqda ekanini, kecha kechquran bu yerga qaysi
tomondan kelganini esiay olmadi. Lekin u yo’ldan adashmagan edi. Buni u yaxshi
bilardi. U tezda Kichik og’ochlar o’lkasiga yetib oladi. U o’lka shu yaqin orada,
chap tomonda bo’lishi kerak, ehtimol xuddi mana shu ko’rinib turgan tepalikning
narigi tomonidadir.
U tepalikdan qaytib tushib, yo’lga otlandi. Tugunini tugdi, uch bo’lak qilib
yashirgan gugurtlari turibdimi, yo’qmi, deb paypaslab ko’rdi, lekin sanab
o’tirmadi. U bug’uning terisidan tikilgan xaltachaga qarab turib, xayol surib qoldi.
Xalta uncha katta emas, ichidagi narsalari bilan bir hovuch kelardi. Lekin og’irligi
o’n besh qadoq bo’lib, boshqa yukning og’irligidan qolishmasdi, — uni mana shu
tashvishga solardi. U xaltani bir tomonga surib qo’yib, boshqa narsalarni o’ray
boshladi. Keyin xaltachaga qaradi-da, uni shartta qo’liga oldi, xuddi sahro uning
qo’lidan oltinni tortib olayotgandek, atrofga xo’mrayib qaradi. Yana o’rnidan turib
yo’lga tushganda, boshqa narsalar qatori xaltacha ham uning orqasida edi.
U chapga burildi. Ahyon-ahyonda to’xtar va botqoq mevalaridan terib yer edi.
Uning oyog’i butunlay qotib qoldi, o’zi borgan sari kuchliroq oqsar, lekin oyoq
og’rig’i qornidagi og’riqqa qaraganda hech gap emasdi. Ochlik azobi uni ko’proq
qiynar, qornidagi og’riq esa unga ich-ichdan azob berardi. Endi u Kichik og’ochlar
o’lkasiga yetib olish uchun qaysi tomonga yurishni bilmasdi. Mevalar uni ochlik
azobidan qutqarolmas, til va tanglaylarini lovullatib achitardi. Kichikroq bir
soylikka yetib borganda, toshlar orasidan qanotlarini qoqib, qirqirlashib bir to’p oq
kaklik ko’tarildi. U kakliklarga qarab tosh otdi, lekin tegizolmadi. Keyin u yukini
yerga qo’yib, xuddi chumchuq poylagan mushukdek, kakliklarning orqasidan
pusib-o’rmalab bora boshladi. Shimi o’tkir tosh qirralarga tegib yirtiiib ketdi,
tizzalaridan oqqan qon qonli iz qoldirib borardi. Lekin ochlik azobi shu qadar
kuchli ediki, u boshqa hech qanday og’riqni sezmasdi. U chalchiqzor chimliqlar
ustidan o’rmalab borar, kiyimlari shalabbo boiib ketgan, badani sovuqdan dir-dir
titrardi-yu, lekin u faqat ovqat haqida o’ylar, boshqa hech narsani sezmasdi.
Atrofidan ha deganda par etib uchib ketayotgan kakliklarning qir-qiri endi uni
masxara qilayotgandek tuyildi. U kakliklarni so’kib qo’ydi-da, ularga qarab
qichqirmoqqa boshladi.
Bir gal u kaklikka juda yaqin kelib qoldi, qush chamasi uxlab yotgan bo’lsa kerak.
U qush toshlar orasidagi uyasidan pariliab uchib chiqmaguncha, odam uni
ko’rmadi. Kakiik bexosdan parillab chiqib qolganiga qaramay, odam changal soldi.
Qoiida qushning uchta pati qoldi. U uchib ketayotgan qush orqasidan uzoq qarab
turdi, kaklik go’yo uning boshiga katta halokat keltirgandek, odam ko’nglida
qushga nisbatan cheksiz nafrat uyg’ondi. Keyin orqasiga qaytib, yukini ko’tarib
oldi.
Choshgohda u bir botqoqqa yetib keldi, bu yerda ov ko’proq edi. Xuddi unga
o’chakishganday, oldidan yigirmatacha bug’u o’tib ketdi, ular shunday yaqindan
o’tdiki, miltiq bilan bemalol otib olsa bo’lardi. Bug’ularni quvlagisi keldi, quvlasa
ushlab olishigajuda ishonardi. Uning oldindan kakliktishlagan bir qora tulki ham
o’tib ketdi. U qichqirib yubordi. Shunday qattiq qichqirdiki, cho’chib ketgan tulki
o’zini bir chetga urdi, ammo kaklikni og’zidan tushirmadi.
Kechqurun u qamishlar orasidan oppoq ohakdek loyqalanib oqayotgan ariqcha
yoqalab borardi. Bir qamishning ostidan mahkam ushlab, xuddi piyozga o’xshagan
bir narsani sug’urib oldi. Qamishning tomiri yumshoq bo’hb, chaynaganda qars-
qars ovoz chiqarar edi. Lekin mazasi taxir, xuddi chalchiqzor mevasiga o’xshagan
sersuv bo’lib, och qorirmi to’yg’izmasdi. U yukini yerga tashladi-da, xuddi kavsh
qaytarayotgan molga o’xshab kavshana-kavshana qamishlar orasidan o’rmalab
ketdi. U.juda charchagan, bir oz orom olgisi, yotib uxlagisi kelardi, lekin Kichik
og’ochlar o’lkasiga yetib olish orzusi, undan ham zo’rroq bo’lgan ochlik azobi
unga tinchlik bermasdi. U bunday uzoq shimolda qilrt va qurbaqa bo’lmasligini
btlsa ham, chuqurchalardan qurbaqa axtarar, oyoqlari bilan yerni titkilab, qurt
qidirar edi.
U har bir ko’lmakni sinchiklab qaradi. Nihoyat qosh qorayganda, bir chuqurda
bittagina baliq suzib yurganini ko’rib qoldi. U qo’hni yelkasigacha suvga tiqdi.
Lekin baliqcha qo’lidan sirg’alib chiqib ketdi. U baliqni ikki qo’llab tutmoqchi
bo’lib suvni loyqalatib yubordi. Esi-dardi baliq bilan bo’lib, hayajondan suvga
tushib ketdi, beligacha suvga botdi. Suvni shunday loyqalatib yubordiki, baliqni
ko’rib bo’lmay qoldi. Shundan keyin u suvning tinishini kutib turdi.
U yana baliqni tutish bilan ovora bo’ldi, suvni yana loyqalatib yubordi. Ortiq
kutishga toqati qoimadi. Yukka qo’shib bog’langan paqirchani oldi-da, chuqurdagi
suvni chetga olib to’ka boshladi. Avvaliga u zo’r berib ishladi, usti-boshi shalabbo
bo’lib ketdi, shoshganidan suvni chuqurga shunday yaqin to’kar ediki, suv yana
qaytib chuqurga oqib tushardi. So’ngra u qo’lining titrashi va yuragining qattiq
urishiga qaramay, xotirjam ishlashga qaror berdi. Yarim soatdan keyin
chuqurchada bir hovuch ham suv qolmadi. Biroqbaliqyo’qbo’libqolgandi.
Uningko’zitoshlar orasidagi bir yoriqqa tushdi. Baliq shu yoriqdan katta bir
chuqurga o’tib ketibdi, u chuqurda suv shu qadar ko’p ediki, uning suvini bir
kecha-yu bir kunduzda ham tamom qilib bo’lmasdi. Yoriq borligini ilgari
bilganida, hammadan buran uni tosh bilan berkitib qo’ygan bo’lardi, shunda baliq
uning qo’lidan qochib qutulolmasdi.
Odam chalchiq yerga o’tdi-da, alamiga chidayolmay yig’lab yubordi. Boshda
sekin-sekin yig’ladi. Keyin atrofni o’rab olgan shafqatsiz cho’lni uyg’otmoqchi
bo’lganidek ovozinfng boricha ho’ngrab yig’layverdi. A'zoyi badani titrab, uzoq
yig’Iadi.
U o’t yoqdi. Qaynagan suvdan ancha ichib, bir oz isidi, yotish uchun tosh ustiga
kechagidek joy qildi. Yotishdan avval gugurtning ho’l, quruqligini tekshirib ko’rdi
va soatini burab qo’ydi. Odeyal ho’l va muzdek edi. Og’riqdan oyoqlari o’tday
yonar, lekin u faqat ochlik azobini sezar edi, xolos. Kechasi har xil ziyofatlar,
mehmondorchiliklar va dasturxonga tortilgan turli noz-ne'matlarni tushida ko’rib
chiqdi.
U sovuq qotib uyg’ondi, tobi qochgandi. Quyosh ko’rinmasdi. Yer-u ko’kning
bo’zrang tusi yana ham quyuq-lashgan, qattiq shamol esar, birinchi qor tepaliklarni
oppoq libosga burkagan edi. U o’t yoqib suv qaynatguncha havo yana ham
quyuqlashgandek, yana ham sovuqlashgandek tuyuldi. Laylak qor yog’a boshlagan
edi. Qor avvaliga yerga tushishi bilan eriyverdi, lekin bora-bora ko’payib, yer
betini qoplab oldi-da, quruq xas-cho’plarni ho’l qilib, o’tni o’chirdi.
Bu unga yukini orqasiga ko’tarib, boshi oqqan tomonga qarab yo’lga chiqish
uchun signal bo’ldi. U endi Kichik og’ochlar o’lkasi haqida ham, Bill haqida ham,
Diz daryosi sohilida qayiq ostiga yashirilgan narsalar haqida ham o’ylamasdi.
Uning xayoliga ovqatdan bo’lak narsa kelmasdi. Ochlik uni aqldan ozdirdi. U
qayoqqa ketayotganini ham o’ylamay qo’ydi. Unga endi ikki dunyo bir qadam
bo’lib qolgandi. Ishqilib tekis yerda yursa bo’lgani edi. Yo’lda ketarkan, u mazasi
achchiq bir o’simlik topdi, giyohdan qancha topsa, hammasini yedi. Lekin bu
giyoh juda oz ekan, u yerga yoyihb o’sganidan, qor tagida qolgan edi.
Shu kecha u o’t yoqmadi, suv ham qaynatmadi, odeyal ichiga kirib oldi-da,
ochligicha yotib qoldi. Qor asta-sekin sovuq yomg’irga aylandi. Yuziga yomg’ir
tomchilari tushayotganini sezib tez-tez uyqusidan uyg’onardi. Tong otib, yana
quyoshsiz, bulutli kun boshiandi. Yomg’ir tingan. U endi ochlik to’g’risida
o’ylamay qo’ygandi. Qorni sal-pal og’rirdi xolos, ammo bu og’riq unga unchalik
azob bermasdi. Uning fikri bir oz ravshanlashdi. Endi u yana Kichik og’ochlar
o’lkasi haqida, Diz daryosi bo’yiga yashirib qo’ygan narsalar haqida o’ylay
boshladi.
U yirtiq odeyaldan qolgan qismini yana uzunasiga yirtib, shilinib qontalash bo’lib
ketgan oyog’ini bog’ladi, chiqqan to’pig’ining lattasini yangiladi-da, yana yo’lga
tushishga hozirlandi. Yukni ko’tarib olishdan oldin bug’u terisidan tikilgan xaltaga
uzoq tikilib turdi-yu, yana xaltani o’zi bilan olib ketdi.
Yomg’ir qorni eritib yuborgandi, tepachalarning cho’q-qilarigina oqarib turardi.
Quyosh ko’rinib qoldi, bundan foydalanib yo’lovchi dunyoning to’rt tomonini
belgilab oldi, yo’ldan adashganligi aniq bo’ldi. So’nggi kunlarda chap tomonga
ko’proq ketib qolgan bo’lsa kerak, endi u to’g’ri yo’lga tushib olish uchun o’ng
tomonga qarab yura boshladi.
Ochlik azobi unga kor qilmay qolgan edi-yu, lekin u o’zining holdan ketganini
sezdi. Dam olgani tez-tez to’xtar, yerdan meva terar va qamishlarni tomiri bilan
sug’urib olardi. Uning tili qaqrab, shishib ketdi. Og’zida ham achchiq va bemaza
ta'm bor edi. Hammadan ko’proq uni yuragi bezovta qilardi. U bir necha qadam
bosmasdan, yuragi duk-duk urib ketar, qinidan chiqib ketay deb dukkillab ura
boshlardi-da, nafasi bo’g’ilib, boshi aylanar, o’zidan ketib qolay derdi.
Tush paytida u katta bir chuqurda ikkita tanga baliq suzib yurganini ko’rib qoldi.
Chuqurning suvini quritib bo’lmasdi. Lekin u o’zini ancha bosib olgandi,
paqirchasi bilan baliqlarni tutib oldi. Baliqlar jimjiloqdek-jimjiloqdek kichkina edi.
Lekin uning uncha ovqat yegisi yo’q edi. Qorin og’rig’i ancha pasaygandi. U,
baliqlarni xomligicha og’ziga solib, hafsala bilan chaynay boshladi. Ishtahasi
bo’lmasa ham, ovqat yeyishga o’zini majbur qildi, chunki yashamoq uchun ovqat
yeyish zarurligini yaxshi bilardi.
Kechqurun u yana uchta tanga baliq tutdi, ikkitasini yeb, uchinchisini ertalabga
olib qo’ydi. Quyosh onda-sonda uchrab turgan xashaklarni quritgandi, u suv
qaynatib ichib, bir oz isidi. o’sha kuni u o’n mildan ortiq yo’l bosolmadi. Ertasiga
yuragi qattiq urib, besh milga yaqin yo’lni bosib o’tdi. Qorni ortiq og’rimay
qo’ydi. Endi u notanish yerlardan borardi, bug’ular tez-tez uchrar, hatto bo’rilar
ham ko’rinib qolardi. Uning qulog’iga ularning uvillagani tez-tez chalinardi. Bir
marta u pusib yo’lni kesib o’tayotgan uchta bo’rini ko’rib qoldi.
Yana tun kirdi. Tongda u bir oz o’ziga kelib, xaltaning qayishini yechdi-da,
ichidagi oltinni yerga to’kdi. Oltinni bab-baravar ikki qismga bo’ldi. Bir bo’lagini
lattaga o’rab, uzoqdan yaxshi ko’rinib turadigan bir tepalikka, toshlar orasiga
yashirib qo’ydi. Ikkinchi qismini yana xaltaga solib, og’zini bog’ladi. Keyin u
bitta-yu bitta odeyalini yirtib, oyoqlarini o’radi. Lekin u hamon miltig’ini
tashlamasdi, chunki Diz daryosi bo’yida yashirib qo’yilgan narsalar orasida
patronlar bor, axir.
Bugun hamma yoqni quruq tuman qopladi. Shu kuni u yana ochlik azobini tortdi.
Yo’lovchi juda zaiflashib qolgan, tez-tez boshi aylanar, vaqti-vaqti bilan hech
narsani ko’rmay qolardi. U endi tez-tez qoqilar, yiqilar edi. Bir marta u kaklik
uyasi ustiga yiqilib tushdi. Uyada endigina tuxumni yorib chiqqan kaklik bolalari
bor ekan. U shoshib-pishib ularni tiriklayin og’ziga sola boshladi. Kaklik
bolalarining suyaklari uning tishlari orasida xuddi tuxum po’stlog’i singari qasirlar
edi. Ona kaklik uning tepasida charx aylanib, uchib yurar va achchiq-achcniq
faryod qilardi. Odam miltiq qo’ndog’i bilan kaklikni urib tushirmoqchi bo’ldi,
lekin qush chap berib qochdi. Keyin u kaklikka tosh ota boshladi, qanotini sindirdi.
Kaklik yaralangan qanotini sudrab, bir tomonga qarab qochdi. Odam uning
orqasidan quvlashga tushdi.
Kaklik bolalari uning ishtahasini yana ham ochib yubordi. U kalovlanib,
oqsoqlanib, goh kaklikka tosh otib bo’g’iq tovush bilan qiyqirar, goh har
yiqilganda chidam bilan o’rnidan turib, qovog’ini solib, indamay qadam tashlar
edi, boshi aylanganda hushidan ketmaslik uchun ko’zlarini ishqalar edi.
Kaklik orqasidan quvib borayotib, pastlikdagi bir chal-chiqzorga duch keldi. Uning
ko’zi ho’l chimliqdagi odam iziga tushdi. Bu izlar uniki emasligi ravshan edi.
Billning izlari bo’lsa kerak. Lekin u to’xtab turolmasdi, chunki kaklik tobora undan
uzoqlashar edi.
U qushni quvlay berib charchatdi, lekin o’zining ham tinkasi quridi. Kaklik
yonboshiga ag’darilib og’ir-og’ir nafas olib yotardi, lekin odam ham o’n qadamcha
berida entikib yotar, qushga yetib olishga sira ham madori qolmagandi. Odam bir
oz dam oldi, lekin qush ham nafasini rostlagandi. U qo’l uzatish bilan qush tipirlab
qochdi. Yana quvishga tushdi. Qosh qorayib, qush ko’zdan g’oyib bo’ldi. Odam
juda charchaganligidan madori qurib qoqildi va orqasidagi yuki bilan yiqildi-da,
yuzlari shilinib ketdi. U anchagina qimirlamay yotdi, keyin yonboshiga ag’darilib,
soatini burab qo’ydi-da, tong otguncha shu holatda yotib qoldi.
Yana tuman bosdi. Odeyalning yarmisi oyoqni o’rashga ketdi. Billning izini u
qaytib topolmadi. Endi unga baribir edi. Ochlik uni tinmay olg’a haydardi. Bordi-
yu... Bordi-yu, Bill ham adashib qolgan bo’lsa-chi¤ Tushga borib u juda ham
holdan toydi. U yana oltinni ikkiga bo’ldi. Bu gal o’lchab o’tirmay, yarmisini
yerga to’kib qo’ya qoldi. Kechga borib, odeyalning yarmini, paqircha va miltiqni
olib qolib, oltinning hammasini yerga to’kib tashladi.
Ba'zi bir fikrlar uning miyasini juda chulg’ab olgandi. Tasavvurida miltiqda xuddi
bir o’q bordek, u esa buni ko’rmay qolgandek edi. Shu bilan bir vaqtda miltiqda
o’q yo’qligini yaxshi bilardi. Lekin bu xom xayol uni sira tinch qo’ymasdi.
Pirovardida miltig’ini qarab, o’qning yo’qligiga ishonch hosil qildi. Shunday
hafsalasi pir bo’ldiki, go’yo u haqiqatdan ham o’q borligini kutgan edi.
Yarim soat o’tdi. Keyin miyasiga yana o’sha fikr keldi, u bu fikrni miyasidan
chiqarib tashlayolmadi-da, o’zini bir oz ovutish uchun miltig’ini yana tekshirib
chiqdi. Ahyon-ahyonda miyasi ishlamay qolar, o’zi esa jonsiz narsadek beixtiyor
kalovlanib borar edi; g’alati xayollar va bema'ni tasavvurlar uning miyasini
qurtday kemirar edi. Lekin u tez o’ziga kelardi, chunki ochlik uni hamma vaqt
haqiqatga qaytishga majbur qilardi. Bfr marta uning ko’z oldida shunday bir ajib
manzara paydo bo’ldiki, hushidan ketib qolishiga sal qoldi. Uning oldida bir ot
turardi. Ot! U ko’zlariga ishonmadi. Ko’z oldi jimirlashib, atrofni tuman
bosganday bo’ldi. U zo’r berib ko’zini ishqaladi, ko’z oldi ravshanlanganda qarasa,
qarshisida ot emas, kattakon bir targ’il ayiq turibdi. Ayiq unga o’qrayib-o’qrayib
qarardi. U miltig’ini yelkasidan oldi-yu, shu ondayoq esini yig’di. Miltiqni qo’yib,
munchoq qadalib tikilgan qinidan pichog’ini sug’irdi. Uning oldida go’sht va hayot
turardi, Bosh barmog’i bilan pichoqning tig’ini tekshirib ko’rdi. Pichoqning tig’i
ham, uchi ham o’tkir edi. U hozir ayiqqa tashlanib, uni o’ldiradi. Lekin uning
yuragi xuddi xavfdan ogohlan-tirayotgandek, duk-duk ura boshladi. Keyin birdan
yuragi qfnidan chiqar darajada sakrab ketdi; miyasi xuddi iskanjaga olgandek
qattiq og’ridi, ko’z oldi qorong’ilashdi.
Hozirgina jo’sh urib turgan botirlik o’rnini qo’rquv egalladi: u shu qadar zaif tortib
ketdiki ayiq hujum qilsa, nima bo’ladi¤ U mumkin qadar haybatliroq bo’lib
ko’rinish uchun qaddini rostladi, pichoqni qo’Iiga olib, to’g’ri ayiqning ko’zlariga
tikildi. Yirtqich lapanglab oldinga bir qadam bosdi, ikki oyog’ini ko’tarib o’kirib
yubordi. Odam qochganda, ayiq uning orqasidan quvgan bo’lardi. Lekin odam
qo’rquvni bosib, o’rnidan, qimirlamadi; u ham yirtqich hayvonday dahshat bilan
o’kirib yubordi, bu o’kirik qo’rquv ifodasi edi, chunki qo’rquv yashash uchun
kurash bilan chambarchas bog’liqdir.
Ayiq undan qo’rqmay tik turgan mana shu sirli maxluqdan hayiqib, o’kirgancha bir
tomonga chekindi. Lekin odam o’rnidan qimirlamadi. U xavf o’tib ketguncha
qaqqayib turaverdi, keyin xuddi bezgak tutgandek, titrab-qaqshab ho’l chimliqqa
yiqildi.
U bir oz o’ziga kelib, qo’rquv ichida yana yo’lga tushdi. U endi ochlikdan
o’lishdan emas, balki hayot uchun kurashning so’nggi intilishlari so’nguncha
yirtqich hayvonlar panjasida o’hb ketishdan qo’rqardi. Atrofida bo’rilar izg’ib
yuribdi.
Bo’rilar ikkita-ikkitadan, uchta-uchtadan bo’lib, tez-tez uning yo’lini kesib
o’tishardi. Lekin ular odamga yaqin kelishmasdi. Ular juda ham ko’p emasdi.
Bundan tashqari, ular qarshilik ko’rsatmaydigan bug’ularni ovlashga o’rganishgan
edi, ikki oyoqli g’alati maxluq esa chang solib qolsa ham, tishlab olsa ham ajab
emasdi.
Kechga borib u yerda sochilib yotgan suyaklarni ko’rib qoldi. Bo’rilar xuddi mana
shu yerda ovni qo’lga tushirishgan edi. Bir soat ilgari bu bug’ucha sakrab-sakrab,
ma'rab yurgandi. Odam top-toza qilib qo’yilgan, yarqiroq qizg’ish suyaklarga
qarab turdi. Suyaklarning rangi qizg’ish edi, chunki undagi hayot hali
so’nmagandi. Kechqurunga borib, ehtimol, uning taqdiri ham shunday bo’lar.
Hayot shunaqa, hayotfievafo va bebaqo. Lekin hayot alam chektiradi, o’limda esa
qiynalish yo’q. OTmoq uxlamoqdir, o’lim orom olmoqdir. Bo’lmasa nima uchun u
o’lishni istamaydi¤
Lekin u uzoq o’ylab o’tirmadi. Ko’p o’tmay u cho’kka tushdi-da, suyaklarni
kemira boshladi, suyaklarga qizg’ish tus berib turgan hayotning oxirgi
nishonalarini so’rmoqqa tutindi. Go’shtning o’tmishdan qolgan xotira singari
bo’lib tuyulgan sezilar-sezilmas mazasi uni o’zini yo’qotar darajada hayajonga
soldi Suyakni tishlari orasiga olib, g’ajiy boshladi. Goh suyak sinar, goh uning
tishi sinardi. Keyin u suyakni tosh bilan yanchib, ochko’zlik bilan yuta boshladi.
Shoshilganidan toshni barmoqlariga urar, ammo qancha hovliqmasin, nima uchun
og’riqni sezmayotirman, deb ajablanib qo’yardi.
Qor va yomg’irli kunlar yetib keldi. U endi qachon yotib, qachon yo’lga tushganini
eslay olmasdi. Vaqtni surishtirmay, kechasi ham, kunduzi ham yo’l bosdi, yiqilgan
yerida dam oldi, undagi so’nayotgan hayot uchquni alangalandi deguncha yana
oldinga qarab o’rmaladi. Odam endi hayot uchun kurashmay qo’ydi. Undagi
hayotning o’zi o’lishni istamas, shuning uchun ham uni ilgariga haydardi. U ortiq
azob chekmasdi. Uning asablari uyushib qoigan, miyasi esa g’alati xayollar, shirin
tushlar bilan to’la edi.
U yo’lda borarkan, bitta qo’ymay yig’ishtirib olgan suyaklarni tinmay so’rar va
chaynar edi. U ortiq tepaliklarga ko’tarilmas, ariqlarni kechib o’tmasdi, u endi
keng vodiydan oqib o’tayotgan anhor yoqalab borardi. Uning ko’ziga xayoliy
manzaralar ko’rinardi. Uning tani bilan joni birga borardi-yu, shunday bo’lsa ham,
ular bir-birlaridan ajraigandek edi: ularni bir-birlariga bog’lab turgan hayot rishtasi
shu qadar rngichka edi.
Bir kuni u yassi tosh ustida yotganida hushi o’ziga keldi. U uzoq vaqtgacha
qimirlamay yotdi. Quyosh saxiylik bilan nur sochib, uning ayanchli badanini isitar
edi. U ming azob-uqubat biian bir yonbosbiga ag’darildi. Pastda katta sokin bir
daryo oqib yotardi. Bu daryo odamga notanish edi: bu uni ajablantirdi. U notanish
daryoning oqimini shoshmasdan, sovuqqonlik bilan to ufqqa qadar kuzatdi-da,
daryoning uzoqda yarqirab turgan dengizga quyilayotganini ko’rdi. Shunday bo’lsa
ham bu narsa uni sira hayajonlantirmadi. «Qiziq, — deb o’yladi u. — Ko’zimga
shunday ko’rinyaptimi yoki miyam aynib qoldimikin». Dengiz o’rtasida langar
tashlab turgan kemani ko’rganda bu fikrning to’g’ri ekanligiga yana bir bor
ishondi. U bir zumga ko’zlarini yumib yana ochdi. Qiziq, o’sha narsalar yana
ko’rindi. Bunga ajablanmasa ham bo’lardi. Miltig’ida patron bo’lmaganidek,
mana shu sahroning qoq o’rtasida dengizning ham, kemaning ham bo’lishi
mumkin emasligini bilardi u.
Orqadan xirillagan bir tovush eshitildi, bu xo’rsinishmi, yo’talmi — bilib bo’hnas
edi. Goy’at zaiilik va karaxtlikni juda sekinlik bilan yengib, u ikkinchi yonboshiga
ag’darildi. Yaqinida hech narsa ko’rinmadi. U sabr bilan kuta boshiadi. Yana
xirillagan va yo’tal tovushi eshitildi. Yigirma qadamcha narida o’tkir qirrali ikki
toshning orqasidan bir bo’rining kulrang boshi ko’rindi. Uning quloqlari boshqa
bo’rilarniki singari tik emas, ko’zlari xira va qon quyilgan, boshi solingan. Bo’ri
kasal bo’lsa kerak: u tinmay aksa urar va yo’talar edi.
«Hech bo’lmaganda bunisi haqiqatdir» deb o’yladi u va sarob pardasi bilan
qoplanmagan, haqiqiy dunyoni ko’rish uchun boshqa yonboshiga ag’darildi. Lekin
dengiz hali ham ilgarigidek uzoqda yaltirab turar, kema ham aniq ko’zga
chalinardi. Ehtimol, bu rostdan ham haqiqatdir. U ko’zlarini yumib o’ylay
boshladi. Pirovardida hamma narsa ayon bo’ldi. U sharq-shimolga qarab yurgan va
Diz daryosidan uzoqlashib, Kappirmayn daryosi vodiysiga kelib qolgan. Sokin
oqayotgan shu daryo Kappirmayn daryosining xuddi o’zginasi. Yaltirab turgan
dengiz Shirnoliy Muz dengizi. Bu kema kit ovchilarining kemasi bo’lib, Makkenzi
daryosi dengizga quyiladigan joydan sharq tomonga ancha ketib qolgan. Bu kema
Koronatsiya ko’rfazida turibdi. U bir vaqtlar ko’rgan Gudzon ko’rfazi
kompamyasining kartasini esladi-yu, shunda bor gap ravshan va tushunarli bo’lib
qoldi.
U yerga o’tirib oldi-da, eng zarur ishlar haqida o’ylab ketdi. Oyoqlarini o’rab
bog’lagan odeyal parchalari titilib ketganidan oyoqlari shilinib qip-qizil go’sht
bo’lib qolgandi. Eng so’nggi odeyalni ham ishlatib bo’lgan. Miltiq bilan pichoq
yo’qolgan. Qalpog’i ham tushib qolibdi, qalpoq bilan birga astariga yashirilgan
gugurt ham yo’qoigandi, lekin qog’ozga o’rab, hamyoniga yashirib qo’ygan gugurt
hali ham turibdi. U soatiga qaradi, soati yurib turar va o’n birni ko’rsatardi. Soatni
burab turgan bo’lsa kerak.
U xotirjam, aqli joyida edi. Juda ham holdan toyganiga qaramay, og’riqni sezmas,
ovqat yegisi ham kelmasdi. Ovqat haqida o’ylagisi ham keimasdi. U nima
qilmasin, hammasini idrok hukmi bilan qilardi. U, shimining pochasidan to
tizzasigacha yirtib oldi-da, to’pig’ini o’rab bog’ladi. Chelakchasini nima uchundir
tashlamagan edi. Kemaga qarab yo’l sohshdan avval suv qaynatib ichish kerak, —
bu safarning juda og’ir bo’lishini u oldindan bilardi.
U juda sekin qimirlar, shol odamdek qaltirar edi. Quruq xashak yig’moqchi bo’ldi-
yu, lekin o’rnidan turolmadi. Bir necha marta o’rnidan turishga urinib ko’rdi,
bo’lmagach, emaklab ketdi. Bir gal hatto kasal bo'rining oldiga juda yaqin borib
qoldi. Bo’ri istar-istamas o’zini chetga oldi va zo’rg’a tilini qimirlatib, tumshug’ini
yaladi. Uning tili sog’lom bo’rinikidek qizil emas, kulrang, sarg’ish bo’lib, yelim
singari quyuq shilliq bilan qoplangan. Odam qaynagan suvdan ichdi-da, deyarli
kuch-quvvatdan qolgan bo’lsa ham, o’rnidan turishga, hatto yurishga ham madori
yetishini his qildi. Minut sayin to’xtab dam olardi, bazo’r qadam tashlar, bo’ri ham
uning orqasida xuddi shu yo’sinda sudrahb borardi.
Qorong’i tushib, yarqirab turgan dengiz zulmat ichiga g’arq bo’lganda, u
oraliqdagi masofa ko’p emas to’rt milga qisqarganini angladi.
Tun bo’yi kasal bo’rining yo’talishi va ba'zan bug’u bolalarining ma'rashi eshitihb
turdi. Atrofda hayot qaynamoqda, u kuch-quvvatga to’la, sog’lom hayot. U esa
orqasidan kasal bo’ri ergashib kelayotganini, kasal odam avval o’ladi, degan
umidda ekanligini tushunar edi. Ertalab turib qarasa, bo’ri unga g’amgin va
ochko’zlik biian tikilib turibdi. Bo’ri dumini qisib, xuddi tinkasi qurigan it kabi
boshini quyi solib turardi. Bo’ri sovuq shamolda qaltirar, odam xirillagan tovush
bilan unga so’z qotganda, tishini tujaytirib, irillar edi.
Ufqdan yorqin quyosh ko’tarildi. Odam choshgohga qadar yiqilib-surilib yaltiroq
dengizda turgan kemaga qarab yurdi. Tushdan keyin u bir izga duch keldi. Bu
boshqa bir odamning izi bo’lib, u odamning emaklab yurgani bilinib turardi.
«Ehtimol bu Billning izidir» deb o’yladi u xotirjam. Unga baribir edi. To’g’risi, u
hech narsani sezmay, hech narsadan hayajonlanmay qo’ygan edi. U hatto og’riqni
ham sezmasdi. Qorin bilan asablari go’yo mudrab qolgandek. Lekin hali
so’nmagan hayot uchquni uni olg’a boshlardi. U juda charchagan, lekin sira o’lgisi
kelmas edi. Shuning uchun ham u chalchiqzordan meva terib yer, tanga baliq ovlar,
suv qaynatib ichar va olazarak bo’lib kasal bo’rini kuzatar edi.
U o’rmalab o’tgan boshqa odamning izidan borardi. Ko’p o’tmay, o’zidan oldingi
odamning manziliga yetib keldi. Ho’l chimliq ustida kemirib tashlangan suyaklar
va bo’rining iziga ko’zi tushdi. Yerda xuddi o’zinikiga o’xshash, o’tkir tishlar
tortqilab yirtgan bug’u terisidan tikilgan xalta yotardi. Bunday og’ir yukni
ko’tarishga madori keimasa ham kuchsiz barmoqlari bilan qopni yerdan ko’tarib
oldi. Bill oltinlarini so’nggi minutlarga qadar tashlamagan. Ha-ha-ha! U hali
Billning ustidan masxara qilib kuladi, tirik qoladi va xaltani yarqirab turgan
dengizdagi kemaga olib ketadi. U xuddi qarg’aning qag’illashiga o’xshagan
bo’g’iq ovozda dahshatli qilib kulardi. Kasal bo’ri ham unga jo’r bo’hb xirillagan
tovush bilan uvilladi. Odam darhol jim bo’ldi. Agar mana shu suyaklar Billniki
bo’lsa, shu toza kemirilgan, qizg’ish suyaklar Billniki bo’lsa, qanday qihb uning
ustidan kulyapti-ya!
U yuzini o’girib oldi. Nima qilsin, Bill uni tashlab ketdi, lekin u Billning oltinlarini
olmaydi, uning suyaklarini kemirmaydi. Agar mening o’rnimda Bill bo’lganda
shunday qilgan bo’lardi, deb o’ylab qo’ydi va kalovlanib yo’lga tushdi.
U kichkina bir ko’lga duch keldi. Baliq yo’qmikan deb chuqurchaga engashib
qaradi-yu, xuddi ilon chaqqandek seskanib o’zini orqaga tashladi. Suvda u o’z
aksini ko’rib qoldi. Basharasi shu qadar qo’rqinchli ediki, bu diydasi qotib qolgan
odamning ko’ngliga vahima soldi. Ko’lchada uchta baliq suzib yurardi, lekin
ko’lcha kattagina bo’lib, suvni quritishga uning qurbi yetmasdi. U baliqlarni
chelakcha bilan tutishga urinib ko’rdi, keyin bu fikrdan qaytdi. o’lgundek
charchaganidan suvga yiqilib, cho’kib ketaman, deb qo’rqdi. Cho’kib ketishidan
qo’rqib u qumloq sohilda yog’och xodalar ko’p bo’lsa ham, sol yasab, datyodan
suzib ketishga jur'at qilolmadi.
o’sha kuni u kemagacha bo’lgan masofani uch milga qisqartdi. Ertasiga esa ikki
mil yo’l bosdi. Endi u xuddi Billga o’xshab o’rmalab borardi. Beshinchi kun
kechqurun kemaga yetish uchun yana yetti mil yo’l qolgan edi; endi bir kunda bir
mil yo’l bosishga ham madori qohnadi. Erta kuzning iliq kunlari hali tugamagan
edi, u esa goh o’rmalar, goh hushidan ketib yiqilardi, kasal bo’ri esa yo’talib, aksa
urib, uning orqasidan qolmay sudralib borardi. Odamning tizzalari qip-qizil go’sht
bo’lib ketgan, tovonlari bundan ham badtar edi. Ko’ylagidan yirtib olib tizza va
tovonlarini o’rab bog’lagan bo’lsa ham orqasidan chimliq va toshlar ustiga qonli iz
qoldirib borardi. U bir marta orqasiga qayrilib qarab, bo’rining ochko’zlik bilan
qonli izlami yalayotganini ko’rib qoldi. Agar bo’rini bir yoqliq qilmasa, holi nima
kechishini juda yaxshi bilardi. Shundan keyin hayotda uchrashi mumkin bo’lgan
kurashlarning eng shiddatlisi boshlandi: emaklab borayotgan kasal odam, uning
orqasidan sudralayotgan kasal bo’ri ikkisi ham chala o’lik holda bir-birini
poylashib, sahrodan sudralib bordilar.
Bo’ri sog’ bo’lganda, odam bunchalik qarshilik ko’rsatib o’tirmagan bo’lardi, lekin
mana shu badburush, deyarli o’laksa bo’lib qolgan razil mahluqning qorniga
tushishini o’ylasa, ko’ngli aynir edi. U yana alahlay boshladi, yana ko’ziga
allanimalar ko’rina boshladi, bu safar uning o’ziga kelishi ancha qiyin bo’ldi.
Bir marta xuddi qulog’i ostida kimdir tez-tez nafas olayotganini eshitib, hushiga
keldi. Tepasida turgan bo’ri o’zini orqaga tashladi va qoqilib ketdi-da,
nimjonligidan yiqilib tushdi. Bu juda kulgili edi, lekin odam kulmadi. U hatto
qo’rqmadi ham. U endi qo’rqish nimaligini ham sezmay qolgan edi. Uning ongi bir
minutga ravshanlashdi, u o’ylab ketdi. Kemaga qadar endi ko’pi bilan to’rt mil yo’l
qolgandi. U tuman bosgan ko’zlarini ishqalab, kemani juda ravshan ko’rdi,
yarqirab turgan dengizni kesib o’tayotgan oq yelkanli qayiqchani ham ko’rdi.
Lekin bu to’rt millik masofani bosib o’tishga holi qolmagan edi. Odam buni
bilardi, shuning uchun ham bezovtalanmadi. Yarim mil ham yo’l bosa olmasligiga
aqli yetardi. Shunday bo’lsa ham yashashni istardi. Shuncha azob-uqubatlardan
keyin o’lib ketish bema'nilik bo’lardi. Taqdir undanjuda ko’p narsa talab qilardi.
Joni halqumiga tiqilganda ham u o’limga bo’ysunishni istamasdi. Ehtimol, bu
aqlsiz-lik edi, lekin u o’lim changaliga tushib qolgan bo’lsa ham, uning
changalidan qutulib chiqish uchun jon-jahdi bilan kurashaverdi.
U ko’zlarini yumib, bor kuchini to’pladi. Xuddi to’lqin singari uning vujudini
bosib olayotgan alahsirashga yon bosmaslik uchun o’zini tetik tutishga urinardi.
Bu to’lqin o’qtin-o’qtin ko’tarihb, uning ongini xiralashtirardi. Ba'zan u chorasiz
tipirchilab, o’zini bilmay qolar, keyin yana bir amallab hushini yig’ar edi.
U qimirlamasdi, chalqancha yotganicha kasal bo’rining xirillagan tovushi tobora
yaqinroq eshitilayotganiga quloq soldi. Bo’rining nafasi juda yaqindan eshitila
boshladi-yu, qurg’ab qolgan til xuddi shildiroq qog’oz singari uning yuzini tim-
daladi. Qo’llari yuqoriga cho’zildi, barmoqlari xuddi changak singari bukildi, lekin
mehnati zoye ketdi. Tez va ishonch bilan harakat qilish uchun kuch kerak, unda esa
kuch yo’q.
Bo’ri sabrli edi, lekin odam undan ham sabrliroq edi. U hushdan ketib qolmaslik
uchun urinib va bo’rini poylab, yarim kun qimirlamasdan yotdi. Bo’ri uni
yemoqchi edi, qo’ldan kelsa, odam ham bo’rini yemoqchi edi. Vaqti-vaqti bilan u
hushidan ketib qolar, shunda u uzoq-uzoq tushlar ko’rar edi; lekin tushida ham,
o’ngida ham mana hozir bo’ri tili bilan meni yalaydi, deb kulib yotardi.
Nafas tovushini eshitmadi, lekin bo’ri uning qo’lini yalayotganligini sezib o’ziga
keldi. Odam kutib yotdi. Bo’ri uning qo’lini tishiari orasiga olib kuchining boricha
qisdi, keyin u shuncha vaqtdan kutgan g’animatiga qattiqroq botiraverdi. Lekin
odam ham shu paytni sabrsizlik bilan kutgandi, uning tishlangan qo’llari bo’rining
jag’ini qisdi. Bo’ri bazo’r o’zini himoya qilardi, odam bir qo’li bilan uning jag’ini
qisardi, ikkinchi qo’lini ham uzatib bo’rining tomog’idan bo’g’a boshladi. Besh
minutdan keyin odam o’zining butun og’irligi bilan bo’rini bosib tushdi. Bo’rini
bo’g’ib o’ldirish uchun uning kuchi yetmas, shunda odam tishi bilan bo’rining
tomog’iga yopishdi, uning og’zi yungga to’ldi. Yarim soat o’tdi, odam o’z
tomog’iga issiq qon quyilayotganini sezdi. Xuddi uning og’ziga eritilgan
qo’rg’oshin quyilayotgandek, uni yutish bir azob edi. Lekin u o’zini chidashga
majbur qildi. Keyin odam chalqanchasiga ag’darildi-da, uyquga ketdi.
Kit ovlovchi «Bedford» kemasida ilmiy ekspeditsiya a'zolari bor edi. Ular kema
palubasida turib, qirg’oqda g’alati bir maxluqni ko’rib qolishdi. Bu maxluq qum
ustida zo’rg’a o’r-malab dengiz tomonga kelardi. Olimlar buning nima ekan-ligini
bilolmadilar, tabiiyotshunos bo’lganliklari uchun qayiqchaga o’tirib qirg’oqqa
suzib ketdilar. Ular tirik bir maxluqni ko’rdilar, lekin uni odam deb bo’ladimi¤! U
hech narsani eshitmas, hech narsani tushunmas, qum ustida ulkan qurt singari
buralar edi. U oldinga deyarli siljimas, lekin orqasiga ham qaytmasdi, buralib-
buralib oldinga qarab harakat qilar va soatiga yigirma qadamdan yo’l bosardi.
Uch hafta o’tgandan keyin u «Bedford» kemasida karavotda yotgan holda ko’z
yoshlarini oqizib, o’zining kimligi va qanday mashaqqatlarni boshidan
kechirganini hikoya qilib berdi. U onasi, serquyosh janubiy Kaliforniya apelsin
daraxtlari va gullar orasiga ko’milgan uyi haqida poyma-poy gapirib berdi.
Bir necha kun o’tgandan keyin u olimlar va kapitan bilan birga kayut-kampaniyada
o’tirar edi. U ovqatning mo’lbg’idan quvonar, boshqalarning og’ziga tushib yo’q
bo’hb ketayotgan har bir luqma uni zo’r tashvishga solardi. Uning aqli joyida,
lekin stol atrofida o’tirgan odamlarga nafrat bilan boqardi. Ovqatning tamom
bo’lib qolishidan qo’rqib, bezovta bo’lardi. U hadeb oshpazdan, xizmatchi
boladan, kapitandan ovqat zapasini surishtirardi. Ular yuz martalab tasalli bersalar
ham ishonmas, o’z ko’zi bilan ko’rgani ovqat omboriga tez-tez tushib turardi.
Kemadagilar uning o’nglanayotganini sezib qoldilar. U kun sayin semiraverdi.
Olimlar bosh chayqab turli taxminlar qilishardi. Unga ovqatni kamroq bera
boshladilar, lekin shunda ham semirib, qorin sola boshladi.
Matroslar bunga kulishardi, ular gap nimada ekanligini bilishardi. Olimlar uning
orqasidan poylab, sirni bilib oldilar. Ertalab nonushtadan keyin u bakka chiqar va
matroslarga xuddi tilanchiday qo’l cho’zardi. Matros kuhb, unga suxari berardi. U
ochko’zlik bilan suxarini olar va xuddi oltinga ko’zi tushgan xasisdek, nonni
qo’ltig’iga urardi. Boshqa matroslar ham yo’lini topib, uni quruq qo’ymasdi.
Olimlar indamay uni o’z holiga qo’yrb qo’ydilar. Utar o’ziga bildirmay uning
karavotini tekshirdilar. Karavotning osti suxari bilan to’la edi. To’shakning ichiga
ham suxari to’ldirgan ekan. Har bir burchakka suxari yashirilgan. Lekin uning
miyasi joyida edi. U faqat, yana och qolguday bo’lsam deb shuning chorasini
ko’rardi, xolos. Olimlar bu kasallik tez o’tib ketadi, degan fikrda edilar. Haqiqatan
ham «Bedford» kemasi San-Fransisko gavaniga langar tashlamasdanoq bu kasalhk
o’tib ketdi.
| 