|
Orta asirler Ferg'ana arxeologiyasi
|
| bet | 117/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Orta asirler Ferg'ana arxeologiyasi
Reje:
1. Antik dáwirinde Ferǵana
2. Davan
3. Ferǵana qalalarında gúlalshılıq, temirshilik, zergershilik
Antik dáwirinde Ferǵana, Orta Aziya tariyxında baslı orınlardı iyelegen. B.E.Sh. II-I ásirlerdegi Kitay jıl namalarında Ferǵananı Davan' (Da-yuan') dep ataǵan. Orta Aziyanı Aleksandr Makedonskiy basıp alǵanda Ferǵana ÿáláyatı óz ǵárezsizligin saqlap qalǵan. Biraq, Sırdár'yanıń jaǵasında Ferǵananıń batıs shegarasında Aleksandr Makedonskiy qala saldırıp áskeriy gornizonın ornalastıradı. Ferǵana ÿáláyatınıń Selevkiy hám Grek - Baktriya patshalıǵına qaraǵanı tuÿralı da ele jeterli maǵlıumat joq. B.E.Sh. II-ásirdiń aqırında Ferǵana aymaǵı arqalı kóshpeli yuechji (toxar) qáuimleri ótip, bul kóshpeliler basqa qáÿimler menen aralasıp B.E.Sh. I-ásirde Orta Aziya Qubla rayonları aymaǵında Kushan patshalıǵın duzedi. Biraq I-IV ásirlerde, Ferǵana ÿáláyatı Kushan patshalıǵına qaramay ǵárezsizligin saqlap qaladı.
B.E.Sh. IV-I ásirlerdegi estelikler Shurabashat dáwiri dep atalıp, oǵan 40 tan aslam estelikler kirip, olardan Kos bulaq, Dun bulaq, Tenesh, Mırza aka, Shaltak tepe qalaları boladı. Solardıń ishinde Shurabashat qalası 70 ga maydanǵa iye bolıp, Yassa dár'yasınıń oń jaǵasında jaylasqan. Antik dáwirdegi Ferǵana qalaları sırtınan uzın, biyik, enli, dambılar (kashı) menen oraladı. Máselen Shurabashat qalasınıń sırtınan oralǵan qashı (dambısınıń) uzınlıǵı 3 km, eni 38 m, biyikligi 6 m bolǵan.
B.E.Sh. IV-I ásirlerde Ferǵanalılar suÿǵarıp diyxanshılıq etedi. B.E.Sh. II-I ásirlerde Davanda bolǵan Kitay sayaxatshısı Chjan-cyan' Davanlılardıń shuǵıllanatuǵın tiykarǵı kásipleri haqkında jazıp qaldırǵan.
B.e.sh. II ásirden baslap, Qashqardan Davan' arqalı ótken, xalıq aralıq Ullı Jipek jolında Ferǵanalılar sawda menen shuǵıllanǵan. Yassa hám Qaradár'ya boyına salınǵan qalalar, Kitay shıǵıs Turkistan ellerinen baslanıp Ferǵana arqalı ótetuǵın karўan jolınıń qáuipsizligin saklaǵan hám olar sawda orayları bolǵan. Ferǵananıń bazarların aqsha-tovar qatnasıqları kem rauajlanǵanlıqtan bazarlarda sawda, zat almasıu turinde alıp barılǵan. Ferǵana ÿáláyatında eldiń siyasıy basshısı hákimi Van (knyaz') degen ataqqa iye bolǵan. Hákim el aqsaqallarınıń keńesi menen oylasıp siyasat aparǵan. I-IV ásirlerde Ferǵana ÿáláyatınıń basqarıu orayı Ershi qalası bolǵan. Ershi qalası, házirge Marhámat qalasınıń ornına tura keledi. Antik dáwirindegi Ferǵana tariyxınıń Marhámat dáwiri 100-400 jıllardı óz ishine aladı. Antik dáwirde Davan' patshalıǵınıń ekonomikası jáne de ósedi, diyxanshılıq tarauları keńeyedi.
I-IV ásirdegi Davan' patshalıǵınıń esteliklerine, Marhámat maydanı Uoga, Gayrat tepe, qalaları kiredi. Bul esteliklerdiń kólemi 10-15 ǵa bolıp olar jaylasqan jerleriniń sharayatına (rel'fine) qarap hár turli formada boladı. Marhámat qalasınıń hár tárepi 750-500 m bolıp sırtqı diyualları minarlar menen bekingen.
Ferǵana qalalarında gúlalshılıq, temirshilik, zergershilik baslı orındı iyelegen. Qalalarda tabılǵan paxta, jipekten tigilgen kiyimlerdiń qaldıǵına qaraǵanda, qol ónermentshiliginiń jaqsı rauajlanǵanınan derek beredi. I-III ásirlerde, ónermentshilik auıl xojalıǵınan bólinedi. Davan'lılar óz marhumların qábirge jerlep,qábirlerge guze ishine qoy etlerin salıp, gúlal ıdısların, bezeniu zatların qurallar menen birge kómgen.
Teńgeleri biziń eramızdıń I ásirinde Ferǵanaǵa «Ullı jipek jolı» arqalı, Qıtaydıń U-shu degen teńgeleri kelip tusedi. Bull teńgelerdiń judá az bolıuına qaraǵanda, ol teńgeler Ferǵanada bazar aylanısında bolmaǵan.
Turkestan taÿ dizbekleriniń arqa batısında, Jizaqtan Xojendke shekemgi aralıqta Orta Aziyanıń antik dáwirindegi ÿáláyatlarınıń biri Ustrushana jaylasqan.
Ustrushannıń antik dáwirdegi qalaları Nurtepe boladı. Onıń maydanı 18 ga bolǵan, diyualları menen bekkemlengen qala Nurtepe boladı. Nurtepeniń qorǵanıs diyÿallarınıń uzınlıǵı 33-43 m, eni 28-33 m, qalıńlıǵı 10-11 sm bolıp, qam gerbishlerden óriledi.
B.e.sh. VI-V ásirlerge jatatuǵın Ustushannıń ulken qalası házirgi Xojend qalası aymaǵında jaylasqan. Onı Iskander Zul'xarnayın jaÿlap alıp, onıń ornına b.e.sh. 329 jılı Aleksandriya Esxata degen qala saldıradı. Qalanıń citadeli hám sırtqı qorǵanıs diyualları paxsadan salınıp, paxsanıń usti gerbishler menen órilgen.
Ferǵanada erte temir dáwir estelikleri Chust hám Eylatan mádeniyatı atı menen belgili. Ferǵana estelikleri XX - ásirdiń 2-yarımınan baslap izertlendi. Házirgi dáwirde Ferǵanada bir neshe áyyemgi diyxanshılıq oazisleri bolǵanı anıqlandı. Ózgen, Qarasuw oazisleri, Gava, Kosan, Qashqadár'ya hám Xojabad estelikleri bar. Bulardıń kópshiligi belgili bir mádeniy oraylarǵa iye bolǵan. Iri mákan jayların – Aqshaxan hám Dalvarzin; orta esteliklerin – Chust hám Dexan; al kishi estelikler mákan jaylarlardıń tiykarın quraydı.
Úlken estelikler úsh bólekten turadı: citadel', turaq jaylar jaylasqan bólimi hám olar arasındaǵı ashıq jaylar. Bulardıń hár biri diyўallar menen qorshalǵan. Diyxanshılıq oazistiń orayı Dalvarzin bolǵan. Chust esteligi eki bólimnen turadı. Mákan jaylardıń arqa-batıs bólegi 1,5 ga iye bolıp, ol diyўallar menen qorshalǵan. Qalǵan bólimi diyўallarǵa iye emes. Kishi estelikler bir neshe turaq jaylardan turǵan, olar úlken shańaraq aǵzalarına tiyisli bolǵan.
Chust mádeniyatın payda etken adamlar diyxanshılıq hám sharўashılıq penen shuǵıllanǵan. Sharўashılıqta qaramal, qoy hám eshki baqqan. Dár'ya boylarında balıq awlaǵan. Chust mádeniyatı esteliklerinde bronza, tas hám temirden gúlal ıdısları tayarlanıp olarǵa geometriyalıq romba, úsh múyeshli naǵıslar salınǵan. Chust mádeniyatınıń dawamı sıpatında Ferǵana oazisinde Eylatan mádeniyatı rawajlanadı. Eylatan mádeniyatı b.e.sh. VII-IV - ásirlerde qáliplesip, estelikleri eni 4 m ge shekem bolǵan diyўallar menen qorshalǵan. Diyўallar sırtınan minaralar menen bekkemlenedi. Qala qurıwda eylatanlılar ılay, gerbish hám gubalaklardan paydalanǵan. Eylatanlılar diyxanshılıqta arpa, biyday hám salı ekken. Sharўashılıqta kóbirek qoy, eshki hám qaramallar asıraǵan. Keramika ıdısların qolda, ashıq oshaqta hám sharıqta islegen. Temir hám bronzadan qurallar islegen. Ónermentshilikte toqımashılıq rawajlanǵan.
Burgulik mádeniyatı Tashkent oazisi aymaǵında b.e.sh. I - mıńınshı jıllardıń basında payda boladı. Bul mádeniyattı birinshi ret ilimpaz A.I.Terenojkin, 1940-jılı Burgulik saydan tawıp izertleydi. Hazir bul mádeniyatqa tiyisli 10 nan aslam estelik bar. Burgulik mádeniyatı eki basqıshtan turadı.
1. Burgulak I. - b.e.sh. IX - ásirler.
2. Burgulak II. - b.e.sh. VII-III - ásirler.
Bul estelikler dár'ya boylarında jaylasıp, olardıń átirapı shuqır keń qándekler menen oralǵan. Burgulik mádeniyatı estelikleri mákanları tómendegishe:
I. Mákan jaylar jeńil úylerden turǵan.
2.Aylanba yamasa uzın etip qazılǵan jer tólelerden paydalanǵan.
3. Úlken jer tóleler.
Úy jaylar ılay hám qam gerbishten quralǵan. Iri jer tóleler ústi hám ernegi paxsadan salınadı.
Burgulik mádeniyatınıń sońǵı basqıshına tiyisli estelik Axangaran dár'yası boyındaǵı Kanka qalası boladı. Onıń maydanı 6 ga teń bolıp, qala hám citadel' diyўallar menen qorshalǵan. Diyўalı dár'yaǵa tutastırılıp qurıladı. Qalanıń diyўalları júdá bekkemlengen. Diyўalları eki qatardan ibarat bolıp, sırtqı diyўalınıń eni 2,7 m, ishki diyўalı 4,5 m, koridorınıń eni 2,2 m bolıp, ulıwma qalıńlıǵı 9 m bolǵan. Diyўalları yarım dóńgelek hám yarım sheńber minaralar menen bekkemlengen. Qalaǵa tek bir dárўaza arqalı kiriw múmkin bolǵan. Dárўazada minaralar ornatılǵan. Arxeolog YU.F. Buryakovtıń pikirinshe Kankanıń qurılısı hám qalanı salıwda Sogd mádeniyatınıń tásiri bolǵan. Burguliklılar diyxanshılıq hám sharўashlıq penen shuǵıllanǵan. Olar, metalldı qayta islep qurallar islegen. Gúlalshılıq ıdıslardı qolda tayarlaǵan, olarǵa naǵıslar salǵan. Toqımashılıq óndiriside ósken.
Ustrushana áyyemgi Orta Aziyanıń belgili tariyxıy-mádeniy oblast'larınıń biri bolıp, ol Túrkistan taw dizbeleriniń arqasında jaylasqan úlken aymaq bolıp, Jizzaktan Xojendke shekem aralıqtı óz ishine aladı. Ustrushanada erte temir dáwirine tiyisli Nur tepe hám Xojend estelikleri jaylasqan. Nur tepeniń maydanı 18 ga bolıp, onda ark hám qala bolǵan. Olar qorǵanıs diyўallarına iye. Nurtepe esteligi b.e.sh. VII - ásirde salınıp, b.e.sh. VI-V - ásirlerde jáne diyўalllar menen oraladı. Nur tepede izertlew alıp barıw nátiyjesinde 17,5 kv.m kólemindegi jer tóle hám turaq jaylar ashıladı.
B.e.sh VI-V - ásirlerde qádimgi Xojend ornında mákan jaylar payda bolǵan. Bul jerlerde jaylar paxsadan salınǵan. Estelik arkaǵa iye Ustrushanalılar dáslep jertólede otırsa, ekinshi basqıshta, paxsalı hám qam gerbishten salınǵan jaylarda turadı. Xojalıqta diyxanshılıq tiykarǵı orındı aladı. Gúlalshılıqta ıdıstı qolda hám sharqta tayarlaǵan. Idıslarǵa hár túrli naǵıslar salǵan. Erte temir dáwirinde metalldan buyımlar islegen. Sawda rawajlanǵan.
|
| |
