Sogda qalalarinin' orta ásirler dáwiri tariyxindaǵi áhmiyeti
Joba :
1. Poykend shaxri.
2. Qala tugrisidagi jazba hám arxeologik maǵlıwmatlar.
3. Poykend shaxri dúzilisi jáne onıń kismlari.
Ádebiyatlar :
1. Karimov I. A. «Tariyxıy yadız keleshek yuk» T., 1998 y.
2. G. L. Semenov, R. V. Al'meev, D. K. Xatkeraxmedov «Drevniy Paykend- rezidentsiya praviteley Buxari».
3. A. R. Muxammedjanov, Sh. T. Adilov, D. K. Xatkeraxmedov, G. L. Semenov «Gorodishe Paykend». T., 1988 y.
Urta ásir arab tariyxshıları Tabariy, Ibn-al Xordadbek, Ibn al-Fakixlar dóretpelerinde «Madina al Tujjor»,- «Sawdagerler shaxri» dep tán alıw etilgen, kadimda Sugdning «Merwert sáykes» shaxri bulgan, kadimgi Poykend shaxri Buxaradan shama menen 60 km qubla - garbda, Korakul rayonı tapda jaylasqan. Bul qala m. a. 4-3 ásirlerde Iran menen shegara kasri retinde júzege kelgen.
Sonday bolsada qala social, tábiy okibatlar sebepli urta ásir Sugdining bir kator qalaleri sıyaqlı, urta ásirlerdayok wayranaga júz tutsada, utmish ka'riga pútkilley sińip ketpegen, uzidan bay hám bebaxo tariyxni koldirgan.
Kadimgi Poykend shaxri tugrisida Kitay, arab avtorları kimmatli maǵlıwmatlardı jazıp koldirganlar.
Arab geografı Istaxriy 930 -933 jıllar átirapında jazǵan «Kitap al-masolik val mamolik», («Yullar hám mámleketler tugrisida kitap») shıǵarmasında Buxara voxasidagi 30 tacha qalaler tugrisida maǵlıwmat berip, úlkenligi hám ataqlılıǵı sebepli Buxaradan sung ekinshi urında Poykend shaxrini tilge alıp utgan.
Ullı Jipek yulida jaylasqanı, kulay geografiyalıq múmkinshilikke egaligi sebepli, qala xalkaro tranzit sawdada qatnasıw etiwin itibarǵa alıp, X asirde jasaǵan buxaralıq tariyxchi Abu Bakr Muxamad ibn Ja'far Narshaxiy uzınıń «Buxara tariyxı» shıǵarmasında «Baykend xalqı xammasi sawdager bulgan. Olar Kitay menen hám teńiz (orkali barılatuǵın ) mámleketler menen sawda kilganlar hám júdá bay bulganlar»,- dep jazıp koldirgan.
X asirde pitilgen bir kator tariyxıy dereklerde Poykand Movarounnaxrning iri sawda xunarmandchilik orayı retinde suwretlenedi.
Derekler qaladiń Poykenddan boshka atlarda xam atalǵanın yoritadi. Atap aytqanda : «Madinat al tujjor» («Sawdagerler shaxri»), «Shaxristoni ruin», («Jezddan kurilgan qala», «Mıs qala» hám boshka atlar.
Bul atlar qaladiń tariyxıy social topografiyası, geografiyalıq jaylasıwı, siyasiy, iktisodiy hám áskeriy xolatlaridan kelip berilgeni tábiy.
Kitay dárekleri Poykendni Bi atı menen ataydi. Kizigi sonda, Poykendda xukmdor júk dep kursatiladi.
Bul fakt keyinirek orıs tariyxchi numizmatlari Xromov hám Levshitslarning Poykend teńgelerin urǵanıwları sebepli bir qayǵı-uwayım jaqtılasadı. UII ásir hám UIII ásir basları daǵı Poykend teńgeleri ádetdegi teńge soqqı urıw kiluvchi xukmdorning atı urniga fakat qaladiń atı jazılǵan eken.
Tadkikotchilar Belenitskiy, Bentovich, Bol'shakovlar yukorida keltirilgen faktlarga tayanǵan túrde, UII ásir hám UIII ásir baslarında Poykend, «Urta Aziyada birden-bir, erkin qala, sawda Respublikası»ga aynalǵan degen juwmaqqa kelgenler.
Istaxriy hám Ibn Xavkallar Poykend X asirde kúshli qorǵaw diywalları menen uralganligini, ol jaǵdayda maxorat menen kurilgan jome meshiti bar ekenin meshit mexrobining altın hám kimmatbaxo taslar menen bezalgani sebepli Movarounnaxrda oǵan teń kela alatuǵını yukligini xam jazıp koldirishgan.
Birpara dereklerde Poykend menen boglik maǵlıwmatlar tań qalǵanday oxanglarda pitilgenligin xam kurishimiz múmkin. Atap aytqanda Firdavsiyning ataqlı «Shoxnoma» dástanında «Kayxusrav Poykendda órt sıyınıwxonasini kurib, onıń diywallarına Zardushtiylarning mukaddas kitapı «Avesto»ni altın xarflar menen jazdırib kuydi».
Qala átiraplarında jaylasqan Poykend kárwan sarayları tugrisida xam dereklerde bir kator maǵlıwmatlardı ushıratıw múmkin.
Narshaxiy tap 240 jılǵa shekem (854-855) Poykendda joqarı jaylar menen birge, qala dárwazaları aldında Buxara kishloklari sanına yaǵnıy 1000 den artık robotlar kurilganini zadi. Makdisiy xam 1000 tacha sada, Abdulkarim as Sam'oniy kárwan saraylar sanı kachonlar bolıp tabıladı 3000 danege shekem jetkenin jazıp koldirgan.
Kadimgi Poykend shaxri tugrisida maǵlıwmatlar tariyxıy dereklerde reń-barang kurinishlarda jazıp koldirilsada, onıń tolıq tariyxın ashıp bere almaydı. Usınıń sebepinen xam qala tariyxın tolıq urǵanıw tariyxchi arxeologlar moynına tústi.
XIX asirdeyok Orıslardıń Turkiston jayine kirip keliwi nátiyjesinde orıs tariyxchi tadkikotchilarining bul kuxna qala búlginshilikleri menen kizikishi arttı.
1896 jılda V. V. Bartol'd kursatmasiga muvofik Turkiston arxeologiyasına kizikuvchilar tugaragi boshkaruvi Poykend tugrisidagi dáslepki maǵlıwmatlardı tupladi. N. F. Sitnyakovskiy tárepinen qaladiń hám ol jaǵdayda saklanib kolgan jaylar búlginshilikleriniń planı kartaǵa túsirildi.
1903 jılda R. Pampelli, 1913-14 jıllarda L. A. Zimin basshılıǵındaǵı ekspediciyalar Poykendda dáslepki kazuvlarni ámelge asırǵan. 1-2
1939 jılda Kadimgi Poykend tariyxın arxeologik urǵanıwlar tariyxında jańa etap baslandı. Rossiya Ermitaj, Jaxon mádeniyatı tariyxı institutı tárepinen islengen Zarafshon ekspediciyası, Uzkomstaris wákili V. A. Isikkin qatnasıwında qala búlginshilikleri jáne onıń átiraplarında tadkikotlar basladılar.
1940 jılda xam bul jumıslar dawam ettirilip, ol jaǵdayda teńikli arxeologlar V. A. Isikkin, M. M. D'yakonov, A. Yu. Yakubovskiy, V. N. Kesaev, N. P. Kiparisova, S. K. Kabanovlar katnashgan.
1954 jılda Kadimgi Poykendning qalage tutas kismlarini urǵanıw maksadida Uzbekiston F. A. tariyx hám arxeologiya institutınıń arnawlı otryadi tadkikotlar utkazdi. Nátiyjede qaladen arqa shark tárepte jaylasqan kadimiy nekropol' (xilxona) koldiklari tawıp úyrenildi.
1956 jılda G. V. Isikkina tárepinen Poykend yakinidagi Bodiosiyo kasri kazib ashıldı.
1981 jıldan baslap bolsa qala qarabaxanalarında Uzbekiston F. A. arxeologiya institutı hám Rossiya mámleket Ermitajining kompleks Buxara ekspediciyası úzliksiz túrde tadkikotlar alıp barmokda.
Xozirda iskerlik júrgizeip atırǵan Buxara ekspediciyası quramında Uzbekistonda teńikli arxeolog ilimpazlar A. R. Muxammadjonov, J. K. Xatkeraxmedov, Sh. T. Odilovlar menen birgelikte Rossiyalıq professor G. L. Semyonov jáne onıń shákirtleri izertlewler alıp bardi.
Bul izertlewler nátiyjesi retinde 1985 jılda Uzbekiston «Fan» baspaında «Gorodishe Paykend»1996 jılda Sankt Peterburgda «Sogdiyskaya fortifikatsiya v-vIII vekov» monografiyaları basıp shıǵarıldı. Júdá kup ilimiy makolalar daǵaza kilindi.
1999 jıldan baslap bolsa Rossiya Mámleket Ermitaji hám Uzbekiston Respublikası F. A. Arxeologiya institutı tárepinen xar jılı Sankt-Peterburgda «Materialı Buxarskoy arxeologicheskoy ekspeditsii» atı astında Poykendda alıp barılıp atırǵan arxeologik tadkikotlar nátiyjesinde daǵaza kilinmokda.
Arxeologik kazishlar nátiyjesinde tuplanayotgan materiallar Kadimgi Poyked shaxri tariyxınıń usha dáwir dáreklerinde yoritilmagan táreplerin qayta tiklew múmkinshiliklerin jaratıp bermokda.
Poykend túrli dáwirlerge tiyisli bir neshe kismlardan ibarat. Bul kismlarning eń kadimgisi kuxandiz-tsitadel' esaplanadi. Kuxandiz Poykandning arqası -sharkiy múyeshinde jaylasqan. Joba buyicha turtburchak formaǵa iye kuxandiz, boshka imaratlar ústinde turadı. Kuxandiz tapda dáslepki turaq-jaylardıń payda bulishi ellinistik dáwir (eramızǵa shekemgi 3-2 ásirler) ga oid bolıp tabıladı. Kuxandiz bekkem qorǵaw diywalları menen urab alınǵan. Qorǵaw diywallarınıń kalinligi birpara orınlarda 30 metrge shekem jetken. Kuxandiz tapda 4-5 ásirlerge tiyisli otqa sıyınıwshılar sıyınıwxonasi urǵanılǵan. Keyinirek kuxandiz tapda xukmdor sarayı xam payda boladı. Shama menen 100 jıldan sung kuxandizdan garb tárepte jańa qala kismi (shaxriston-II) payda boladı. Shaxriston-IIning ulıwma maydanı 7 ge teń bolıp tabıladı. 8 ásirdiń aqırı hám 9 ásirdiń baslarında qala tashkarisida kuplab rabat hám rabadlar payda bula baslaydı. Qala ishkerinen magistral kúshalar orkali bir neshe kismlarga bulingan. Kúshalar onsha keń bulmagan.
11 ásirdiń baslarına kelip Zarafshon dáryası irmoklari sistemasınıń uzgarganligi sebepli Poykend suwsız koladi. Xalıq qaladen keta baslaydı. Koraxoniylar xukmdori Arıslanxon Poykendga ayrıqsha kanal utkazishni buyıredi. Biraq, bul háreket muvaffakiyatsiz chikadi hám qala qarabaxanalarǵa aylanadı.
| 