|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 128/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Jankent qalashası IX-XIV.
Jankent qo'rg'ani respublika áhmiyetine iye arxeologik esteliklerden biri bolıp tabıladı. IX-XI ásirlerde Sayran, Sıganak, Turkistan (Yassy) O'g'uz dep atalıwshi Jankent qalası Kazaliy qalasınan 15 kilometr uzaqlıqta, Sirdaryaniń shep jaǵasında jaylasqan. Jankentning dáslepki jazba derekleri IX-X ásirlerge tuwrı keledi hám X asirde qala haqqındaǵı maǵlıwmatlar joǵaladı. Aradan tek úsh júz jıl ótkennen, XVIII asirde Jankenttiń atı janlandi. Biraq, wayran etilgen Jankenttiń bul jazbaları orıs sayaxatshısı P. I. Lerch Jankentga tiyisli 1867-jılda arxeologik yekspeditsiyasinan keyin qımbatlı maǵlıwmatlar qaldırǵan.
Sirdaryada a’zelden adamlar jasaǵanlıǵı, olardıń mádeniyatı waqıt ótiwi menen rawajlanıp barǵanlıǵı arxeologik qazılmalar nátiyjeleri hám búgingi kunge shekem saqlanıp qalǵan áyyemgi esteliklerden derek beredi.
Ataqlı alım Jamal Qarshiydiń jazıwınsha, O'g'uzlar Sirdaryadan tep-tegis ko’shpegen, olardıń dıyxanları, ayırım qáwimleri mong’olllar dáwirinde Sırda’rya boyın qayta ma’kanlap jasaǵanlar. Ásirler dawamında olar sol jerlerdi ma’kanlap jasaǵan, h’a’m geypara qáwimler qazaqlar quramına kiritilgen. Qorqıt, Korguli, Jiyrenshe Sheshen, Aldar Ko’se sıyaqlılar O'g'uz h’a’m qipshıqlarr dáwirinde shıg’ıp qazaq xalqi arasında ásirler dawamında Sırda’rya boyında keń tarqalgg’an ańızlardıń taza saqlanıp qalǵanlıǵı sonnan derek beredi. O'g'uz hám qipchoqlar qazaq xalqiniń materiallıq -ruwxıy miyraslarınıń hasası bolıp xızmet etken úlken miyraslarǵa yie bolıp, búgingi kunge shekem qazaq uylerinde bul miyraslardı da’liylleytug’ın belgiler az emes.
O'g'uzqipshaqlardıń áyyemgi qáwimleriniń saqlanıp qalǵan atları sol dáwirdegi geografiyalıq toponimler, tariyxıy dástúrler, ańızlar hám gúrrińler menen baylanıslı.
O'g'uz dáwiriniń eń quramalı belgilerinen biri-eski qalalar, gúmbezler, minarlar, Sirdarya boyındaǵı trubalar yamasa olardıń wayran bolǵan jayları. O'g'uz waqıtında (VIII-X a’sirler ortasında ) olar Sirdarya hám Torg’ay ulkesi ortasında kóshpeli mámleket bolǵan, sol sebepli eksponatlar kóbinese bul regionda tabılǵan.
Sirdaryo boyındaǵı eń ataqlı O'g'uz qalaları -Jańakent (Jankent), Jent, Uzgen (O'zkent), Barshınkent (Qızılqala).
Ásirese, Jankent qalası ańızların Qorqıt penen baylanıstırıladı. Bul tariyxıy qıssa qımbatlı bolıp tabıladı. Sol ráwiyatqa kóre, bul qalaǵa uzaq jıllar oyın túskenlerden biri mámlekettiń oyshıl ǵarrı úgit-na’siyatshısı bolıp, ózi júz jastan asqan edi. Abılgaziy turkmen jılnamasında aytılınıwına qaraganda, O'g'uz yelleri uzaq waqıt Jankentga jıynalıp, qayı xalqinan Xan qılıp Inal Yauidi kóterip, og’an korqıt atanı qazir etkeni aytıladı.
Jazba dereklerde Jankent dáslep Arab tariyxchisi Ibn Ruste shıǵarmasında tilge alınǵan. Arab geografı Ibn-Xaukal da o'g'uzlardıń tiykarǵı qalası Jankent bolıp, onı iranlılır Nau-Kerde, arablar-Yel-Hariyat, sarmatlar-Dahi Nau dep ataǵan. Jankent (Kuyuk sh.)- bálent jaylasqan. Jankent - Janakent atı Jankent (jańa qala ) degen mánisti ańlatadı. Jankenttiń tariyxı ásirlerge barıp taqaladı. Qalanıń gulleniw da’wiri IX a’cbhlbń 2-yarımı hám XI ásirdiń birinshi sheregi edi. Jankent qalası - 15-20 gektar maydanǵa yie bolıp, awıl xojalıǵı, sawda-satıq rawaj tapqan. Qala átirapı suwǵarıw sistemaları bar ekenligin aytıw kerek, ekonomikada awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı bolǵan. Bul dáwirde Aral teńizi teńiz dep atalǵan. Jankent xalqı bul teńiz átirapında úlken duz ka’nin tawıp, Qitay, İran hám Hindstan menen sawda baylanısların ornatǵan.
Qipshaq-Kimak mińlaǵan haywanlardı aydab, Karlan o’tkeli arqalı Jankentga kelip sawda etedi. Qalanıń uzaq kósheleri gúlalshılar, kishi ónermentler, zergerler, quralsazlar úyleri menen toltırılǵan. Qala orayındaǵı gúlzar bolsa qala qorǵanlarınıń bálent diywali menen oralǵan, suw saqlaǵıshlar menen tınıq suwǵa tolıp turg’an. Qala sırtı ush oram penen qorshalıp ishi suwg’a toltırılg’an. Qalanıń kóshe menen kósheni birlestiretug’ın tórt dárwazası bolg’an.
Hár juma kúni qala orayındaǵı bazar maydanı sawda-satıq menen tıg’ız bolg’an. Qalanıń geografiyalıq hám ekonomikalıq áhmiyeti Jankenttiń Shıǵıs hám Batıstı baylanıstıratuǵın toǵız joldıń kóshe kesispesinde jaylasıwı edi. Qitay jipekleri, Hind mataları hám miyweleri, Arab mámleketleriniń xurmaları, yahuatlar, iranli qullar bazarda eń o’timlisi esaplanǵan.
Qala mádeniyatı júdá rawajlanǵan X a’sirde Jankent o'g'uzlari 34 jıl (922-956 ) dawamında Uralda pecheneglar (pecheneglar) hám bashqurtlar menen urısıp kelgen edi. 956 -jıldan keyin bul kelispewshilik turkmenler menen Qipshaq o'g'uzlari ortasında júz berdi. Tiykarınan ulustıń tubine jetken qarama-qarsılıq edi.
Islam mádeniyatı Xorezm, Buxara, O'trar arqalı Sirdaryaga kirip keldi hám O'g'uz-Qipchoq ulusi bulginshilikke ushıraydı.Jankent O'g'uzlarınıń arasında basshısı Qazan -Salor Kimak-963 jılda musulman dinin qabıl etip al Qorqıt bolsa (Ta’ńrine) eski sıyınıw shamanlıq ushın Kimak-Qıpshaq arasına ketedi. Kimak (A’lim), Qipshaq qay (Qońırat) qáwimleri kóshpeli turmısta qalıp, shamanlıqqa sıyınadı. Jankent bolsa Qazan Salordıń eli (turkmen) bolıp qaladı.
XI ásir baslarında o'g'uzlardıń bir qanatı -Seljukiyler kúsheye baslaydı hám Seljukiyler mámleketin duzedi. Dúnyaǵa ataqlı bolǵan bul mámlekettiń ko’semi 935-jılda Seljuk o’z sayaxatı Jańakentten baslag’an. 1034-jılı Seljukiyler armiyasınıń komandiri Tugrılbek Xorasandı áskeriy kúsh menen qolǵa kirgizdi. So ńınan Seljukiyler Xorezmdi bo'ysındirdi, pútkil İran hám Azerbayjan bag’ınadı. 1055-jılı Tugrılbek Arab xalifalıg’ının paytaxtı Bag’dattı qolǵa kirgizedi. Tug’rılbek Bagdat qalasında patsha bolıp otıradı.
Tugrulbekten keyin Sultan bolgan úlken Arislan jáne onıń balası Jalalatdin Malikshaxtıńkóterilisi waqtında Seljukiyler júdá kusheyip ketedi. Seljukiyler Qitaydan Orta jer teńizine shekem, Kavkazdan İemenge shekemgi jerlerdi iyeleydi. Jalalatdin Malikshaxtan keyin balası Sanjar paytaxttı Xorasannan Marı (Turkmenistan ) ga, onnan Jankentke kóshiredi. Jankent bekkem qorg’an qalag’a aylanadı. Parsı tariyxchisi Ravendi O'g'uzlar menen seljukiyler ortasındaǵı 1158-jılı bolgan urıs h’aqqında dereklerdi keltiredi. Bul eki qáwim o'g'uzlardıń eki tarmag’ı bolsada, Sanjar Sultan dáwirinde óz-ara júdá dushpanlıq h’a’reketleri bolgan. Xorasan, Arqa İran, Xorezm hám Mawerannaxrdı basqargan Seljukiyler sultanı Sanjardıń hákimiyatı 1153-jılı toqtap qaladı. XIII mong’ollar ta’repinen awdarılıp olar Kishi Aziyaa, Anatoliyaga barıp Seljukiyler dinastiyasına (1225-1258) tiykar saladı.
1219 -jıl guzinde mong’ol-tatar shabıwılı nátiyjesinde O'g'uz-Qipshaq qalaları wayran etildi. 400 jıl dawamında qala mádeniyatı quramında O'g'uz-qipshaq qáwimleri tag’ı ko’shpeli turmısqa ushıraydı. Mong’ol-tatar ta’repinen wayranshılıqlarg’a qaramay Jańakent sawda hám ónermentshilik oraylarınan biri retinde XIX asirde gullep-jasnaǵan. Musulman mádeniyatı tásirindegi bul qala Jankala-Jankent dep ataladı.
Biraq XV -ásirden berli qala jazba dereklerde tabilǵan. Qala joǵaladı. Onı joq etiwdiń sebebi ne?
Kala birneshe urıslardı basınan o’tkerdi. Olardan biri mong’oll-Tatar shabıwılı bolıp, hár bir na’rseni qarabaxanag’a aylandırdı. Ja’ne bir sebepleriniń biri Aqsaq Temurdıń tonawshılıg’ı. Mumkin usı soqlıg’ıgısıwlar jasalma suwg’arıwg’a tiykarlang’an diyxanshılıqtı wayran etken bolıwı mumkin.
Arab sayaxatshısı Xafizi -Abrudıń jazıwlarında xojalıqtaǵı Sirdaryanıń XV a’sirde O'tırardan batısqa burılıp, Amudarya menen birge Kaspiyge quyilganligi aytıladı. Álbette, bul Sırda’ryanıń to’mengi ag’ısındag’ı Jańakent qalasına o’ziniń keri ta’sirin tiygizbesten qalmadı.Egis alapları irrigatsialıq jag’dayı to’menligi sebepli suw jurmey qum basıp sho’lge aynalg’an.Bul na’rselerde qala qalkınıń ko’ship ketiwine seberp bolg’anlıg’ına guman joq.
Jankent qalasın qayta -qayta qazib izertlegen alım P.I.Lerx (1857),Alım izertlegen waqıtta qalanıń eski qabırg’aları ayırım arxitekturaları ele joq bolıp ketpey turg’anlıg’ın sirtqi tárepten, Jankent qalası úlken tóbelikke uqsas gúmbez bolıp tabıladı. Onıń aymaǵı tórtmuyush bolıp, hámmesi ılaydan islengen ıdıs jay menen oralǵan. Qorǵan diywalidıń qalıńlıǵı 6 metrge teń. Eń jaqsı saqlanıp qalǵan Qubla diywal bolıp, ol jerde bir neshe bálent minarlar hám oq atıw ushın arnalg’an tesiksheler saqlangan. Eń bálent minara qubla-batısta bolgan.Qalanıń ortasında jan-jag’ın qorshag’an eski saraydıń ornı onda el basqarıwshıları turg’an.
Úylerdiń ornın, diywalların ashıp tekserilgende kóplegen arxitekturalıq úlgiler, diywallarǵa súwretler, kúydirilgen gerbishler, kók aqshıl qızǵılt reń shıyshe (sır) menen oralǵan sirlangan plitalar, terrakota, Gansh naǵıslar, kóz ernekleri, Arab jazıwı menen bezetilgen sawıp hám basqalar tabılǵan. Qazılmalar waqtında tabılǵan eń bir o’zgeshe narseniń biri bul áyyemgi dáwirde shıraylı dúnyanı jaratatuǵın ustaxananiń jayı. Onı qazg’anda ishinen gerbishti pisiretug’ın, , shıraylı sirlangan gúzesheler, ustaxanalar tabılǵan. Olardıń barlıǵında sol dáwirde óndiriste alıp barılıp atırǵan jumıslardıń qaldıqları kóplep tabılǵan. Olardan biri Arab háriplerinde jazılǵan gerbish bolıp tabıladı.
Ustaxonada tabılǵan qızıqlı na’rse -bul temirdi eritetugın peshtiń qaldıqları. Olardıń bir qanshası XIII-XIV a’sirlerdegi Altına (DeshtI-Qipshaq) dáwiri mádeniyatı haqqında xabar beredi. Jankentda mıs penen hám gúmisten jasalǵan XIII-XIV ásirlerge tiyisli teńgeler tabılǵan. Biraq bul qalanıń Temirxan tárepinen pútkilley wayran etilgeni ashınarlı hal bolıp tabıladı.
Sovet dáwirinde Jankent qalasın arxeologik izertlew jumısların alıp barg’an, biraq tolıq úyrenilmegen, biraq alım S. P. Tolstov bul jerde júdá kóp na’rselerdi taptı.
|
| |
