|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 131/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Sarmatlar. B.e.sh. IV a’sirde Evraziyada sarmatlar u’stemlik etedi. Sarmatlar savromatlarg’a ju’da’ jaqin boladı. Bulardin’ esteligi Aral boyi, U’stirt ken’isliginen, batis Qazaqstan, qubla Ural, arqa - batis Qara ten’iz jerlerinen tabilip izertlendi. Eramızdin’ IV a’sirinin’ 2-yarımında sarmatlardin’ ornin gunnler iyeledi.
B.e.sh. IV-III a’sirlerde sarmatlar qubla Ural, Volga boylarin, Volga- Don aralig’in iyeleydi. Bul jerlerde sarmatlar estelikleri qa’birler turinde saqlang’an. Marhumlardı qa’birlerge uzınına, arqasina, geyde on’ qaptallap basi qubla geyde arqag’a qaratilg’an qa’birlerde ha’mde u’sti bastirilg’an podboy etipte jerlegen.
Qa’birge at belgisi-ko’mir, por, gips, qızıl oxra salg’an olarda qoy su’yekleride ko’p ushirasadi. At u’skeneleri, oq jay, sawit bo’lekleri qa’birden tabiladi. Sarmatlar Xorezm menen sawda ha’m ma’deniy baylanista boladı.
Tiykarǵı ádebiyatlar:
1. Авдусин Д.А. Основы археологии. М., «Высшая школа» 1989.
2. Археология. Под. ред. BJI. Янина. М., «Изд. МГУ», 2006.
3. Археология Средней Азии. Под. ред. С.Б. Лунина. Т., 1986.
4. Мартынов А.И. Археология. М., «Высшая школа» 2006.
5. Ибрагимов Р.З. Археология ҳәм этнология (нашрда)
6. Кабиров Ж.,Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси.Т.,“Ўқитувчи" 1990.
7. Эгамбердиеҳәм Н.А. Археология. Т., 2011.
Kerder madeniyati
Reje:
1. VI-VII ásirlerde arqa Xorezmde Kerder mámleketi
2. Kerderlilerdiń xojalıǵı
3. Kerder mádeniyatına tiyisli estelikler
VI-VII ásirlerde arqa Xorezmde Kerder mámleketi payda boladı. Usı dáwirde Sırdár'yanıń saǵaları bolǵan Quwandár'ya hám Eskidár'yalardıń suwı kemeyip ekologiyalıq jaǵdaydın ózgeriwi nátijesinde, Sırdár'ya alabında jasaǵan jetiasarlılardıń bir toparı Sırdár'ya del'tası eteklerine qonıslasıp Jeti asar, Altın asar, Jankent hám Kúyik qala degen korǵanlar saladı. Jeti asarlılardıń ekinshi toparı, qubla Aral boyında Ámiwdár'ya del'ta jaǵalarına kóship kelip Xorezmliler menen aralasıp ózine tán kerder mádeniyatın payda etedi.
VIII ásirden baslap, arab tilindegi geografiyalıq jazba dereklerde Korder (Kardar, Kurdur) walayatınıń atı ushırasadı. Arablardıń Xorezmdi jawlap alıwı dáwirinde, At-Tabariy Kerder oblastın tilge aladı hám Aral teńizin Kerder kóli, Kerder kanallarınıń atların aytadı. Kerder oblastın hám Ámiwdár'ya del'tasınıń oń tárepindegi jerler territoriyasın S.P.Tolstov keyin V.N.Yagodinler ilmiy tárepten jayǵastıradı. Bul walayat tariyxı haqqında eki túr derekler bar. Birinshisi arxeologiyalıq materiallar, ekinshisi, úzindi jazba derekler. Ibn-Fadlan Kerderdi Kardaliya dep ataydı.
VI-XI ásirlerdegi Ámiwdár'ya del'tasınıń oń jaǵasındaǵı, arxeologiyalıq materiallıq mádeniyat sol walayattıń atı menen Kerder mádeniyatı dep ataladı. Kerder mádeniyatın P.Lerx hám N.Veselovskiyden keyin ilimge kirgizgen S.P.Tolstov boladı.
552-603 - jılları, Evraziyada túrk mámleketi dúziledi. Bul mámlekettiń batıs tárepi tınısh okeannıń shıǵısı hám Qara teńiz arasındaǵı jerlerdi óz ishine aladı. Túrk mámleketi quramında indoevropa, orta túrk, mongol hám ugor tillerinde sóylewshi etnoslar jasaydı. Usı dáwirde Altay, Jetisuw hám batıs Sibir' jabıq eteginde jasaǵan etnoslar migraciyaǵa ushırap, Aral boylarına hám Sırdár'ya alabına jılısıp kelip jetiasarlılar menen aralasa baslaydı. VI ásirlerde Sırdár'yanıń tómengi jaǵasında, Quwandár'ya, Jańadár'ya hám Eskidár'yalardıń suwları kemeyip ekologiyalıq jaǵdaydın tómenlewine baylanıslı jetiasarlılar hám Sırdár'yanıń orta bóliminde jasawshı qańlılar Ámiwdár'ya del'ta boylarına qarap jılısadı. Jetiasarlılarǵa aralasqan Sırdár'yanıń orta jaǵasındaǵı etnoslar, hám Otrar, Qarataw, Jetisuwda jasaǵan qáwimler, Ámiwdár'ya del'tasında afrigidler mádeniyatın payda etken xorezmliler menen qosılıp, ózine tán materiallıq mádeniyatın dúzedi. Bul mádeniyat tariyxta Kerder mádeniyatı dep ataladı. Kerder mádeniyatı dáwirlerin arxeolog V.N.Yagodin úyrenip shıǵıp, onı, VII-VIII ásirlerdegi erte Kerder mádeniyaatı; IX-XI ásirlerdegi Kerder mádeniyatı dep bóledi. Eger qubla Xorezmde, erte orta ásirde háwli-qorǵanlar kanal boylarında, egislik arasında jaylasqan bolsa, kerderlilerde biz bunday háwli-qorǵanlardı ushıratpaymız. Kerderlilerdiń qalaları paxsa menen oralıp, ishindegi turaq jaylar bir birine jabıstırıp massiv túrinde salınadı. Kerderlilerdiń gúlal ıdısları kóbinese ashıq oshaqta qoldan tayarlanadı, al afrigidlerdiń gúlal ıdısları sharqta tayarlanıp, qumbız pech'lerinde pisiriledi.
Kerderlilerdiń xojalıǵı quramalı bolıp, olar diyxanshılıq, sharўashılıq, balıqshılıq, ónermentshilik hám sawda menen shuǵıllanadı. Qábirlew tártibide ózgesheliklerge iye bolǵan. Qábirleriniń uzınlıǵı 0,65-1,5 m, eni 0,80-0,96m, tereńligi 0,60-1m bolǵan. Ólgen adamnıń bas tárepi arqa hám arqa-batısqa qaraǵan. Sonıń menen birge shıǵıs tárepke qaratıp koyǵan qábirlerde ushırasadı. Qábirge, adamnıń denesi menen birge gúze, gorshok, tabaq ıdıslarǵa gósh hám sútli auqatlar salıp qoyǵan. Er adamlardıń qábirine pıshaq, qanjar, oqjay oqları, qayıs-toǵalar qoyılǵan, al hayal-kızlardıń qábirine, júzik, monshaq, bilezik, urshıq bas, qońıraw hám taǵı basqalar salıp jerlegen. Bunday zatlar menen adamdı jerlew olardıń diniy túsiniklerinen kelip shıqqan. Bul ashılıp izertlengen qábirler VII-VIII ásirlerge tuwra keledi.
Bunday dástúrler Xorezmde ushıraspaydı. Demek, Kúyik qala xalqınıń bir toparı zardushtiylik dinin qabıl qılmaǵanlıǵıdan derek beredi. Qala xalqı eki dinge - zardushtiylik dini, hám ekinshisi óz milliy úrp¬-ádetlerine iye bolıp, olar óz ata-babalarınıń dástúrlerin dawam etken. Erte orta ásirlerde marhumlardı qábirlerge jerlew dástúrleri Sırdár'ya boyı xalıqlarga hám Jayıq jaǵasındaǵı ugor etnoslarına tán bolǵan.
Kerder mádeniyatına tiyisli erte orta ásirdegi qalalardıń biri Tok qala boladı. Ol usı dáwirge tiyisli eki saraydan hám ossuariyalıq kábirstannan turǵan. Shıǵıs saray maydanı 130x95m bolıp, ol antik dáwirdegi qorǵan qalanıń shıǵıs diyўalına jabıstırıp salınǵan. Saraydıń diyўalı paxsadan órilgen, qalınlıǵı 2-3 m bolǵan. Diyўal sırtınan qurılǵan minaralar ushıraspaydı. Bul saraydıń dárўazası onıń qubla-shıǵıs múyeshinde jaylasqan.
Arqa-shıǵıs diyўalǵa jaqın, bir neshe turaq-jay sekciyaları qurılǵan. Hár bir sekciya eki turaq jaylardan turǵan. Qalalardıń birewi diyўalǵa jabıstırıp P formasında salınǵan sıpaǵa iye. Sıpanıń aqırında nan jawatuǵın tandır ornatılǵan. Jaydıń orayında shuqırı bar oshaq jaylasqan. Turaq jay xojalıq jay menen baylanısadı. Sol saraylar arasında № 6 jaydıń orayında barlıq waqıt ot janıp turǵan. Jay júdá taza saqlanǵan. Tok qalanı 1960 - jılı izertlegen ilimpaz A.V Gudkova bul jaydı úy xramı dep ataydı. Demek, úy aǵzaları ottıń káramatlı dep esaplap oǵan sıyınǵan. Shıǵıs saraydıń turaq bólmeleri hám xojalıq jaylarınan basqa temirshilik hám mıskerlik óndiris orınları tabıladı.
Tok qalanıń arqa–shıǵıs hám shıǵıs bawırında ossuariyalıq qábirstanı jaylasqan. Bul qábirstan hám VII-VIII ásirlere tuwra keledi. Qábirstanda marhumlardıń súyeklerin ossuariyalarǵa salıp ekinshi ret nauıslarǵa (bólmelerge) jerlegen. Ossuariyalardı tastan, alebastrdan hám keramikadan islegen. Olar tórt múyeshli formada, kelte tórt ayaqlı hám qaqpaqlı bolǵan. Bunnan basqa adam súyeklerin, xum, xumsha hám úlken gúze uqsaǵan ıdıslarǵa salıp jerlegen. Ossuariyada iyttiń súyeginde adamday etip jerlegen. Iyt adamnıń dostı, iyt kiyeli boladı dep isengen. VIII ásirdiń aqırında arablardıń jawlap alıwı menen nauslardıń ossuariyalıq qábirstanın espe qum basqan.
Alebastrdan islengen ossuariyalardıń qaptalında hám qaqpaqlarında reńli syujetli súwretler hám naǵıslar ushırasadı. Aspan deneleri bolǵan quyash hám ay kórinislerde berilgen. Ayrımlarında iyt basınıń súwretleri salınǵan. Kópshilik ossuariyalarda sızılǵan súwretlerde marhumga aytım aytıp jılap, denelerine daq salıp, shashların kesip otırǵanlardıń kórinisi berilgen. Denege daq salıp jılay túrk xalıqlarına tán nárse boladı. Bunday súwretler sogdılılardıń Pendjikent qalasınıń qábirstanında ushırasadı.
Tok qaladaǵı kópǵana ossuariyalarda eski Xorezm tilindegi jazıwlar ushırasadı. Eski Xorezm tilindegi jazıw, burın Xorezm paytaxtı bolǵan Topraq qalanı izertlegende, terige hám aǵashqa kara tush' penen jazılǵan xojalıq arxivı tabılǵan edi. Tok qaladaǵı jazıwlar, sol jazıwlardıń dawamı boladı.
Tok qala ossuariyalarındaǵı jazıwlarda Xorezm erasınıń sánesi 658-738 - jılları dep berilgen. Bul era biziń dáwirlerdiń 10-30 - jıllarına tuwra keledi. V.A.Lavshictıń anıqlawı boyınsha Tok qalanıń ossuariyalıq qábirstanı VII ásirdiń sońgı shereklerine kiriwshi 750-775 - jıllar arasında paydalanılǵan.
Tok qalanı qazıp izertlegende kóplegen teńge-pullar tabıladı. Solardan Xorezmshax Azkacvar-Chegannıń (712-jılǵa shekem), kerder patshası Xusrau (VIII ásirdiń bası) hám Saashfan-shax (VIII ásir ortası) teńge pulları tabıldı.
Solay etip, Tok qalanı, arxeologiyalık hám numizmatikalıq materiallar tiykarında VII ásir aqırı - VIII ásirlerge tiyisli estelik dese boladı. Qalanıń qubla sarayınıń joqarǵı gorizontında IX-XI ásirlerge tiyisli musılman qábirstanı jaylasqan.
Qorǵansha qala Taxtakópirden 17 km shıǵısta jaylasqan. Estelik, Ámiwdár'yanıń eski Aqshadár'ya del'tası hám Quwnıshjarma kanalınıń qosılǵan jerinde jaylasqan. Qala tuwrı emes tórt múyesh formada, ulıwma maydanı 12 ga bolǵan. Qala sırtınan eni 6-17 m paxsa-qashı diyўallar menen oralǵan. Ishki geografiyalıq qurılısı úsh bólimnen turǵan. Birinshi bólim oraylıq kóshe menen ekige bólingen, bir-birine jabıstırıp salınǵan turaq jaylardan turǵan. Hár bir kvartal úy-jay massivınan turǵan. Kvartallarda jasaǵan adamlar óz kelip shıǵıwı jaǵınan tuwısqan ruwlardan turǵan bolıwı kerek.
Ekinshi bólim - turaq jaylar ushıraspaytuǵın bólim. Úshinshisi qalanıń shıǵıs bólimi bolıp, onıń qubla jaǵında turaq jaylar birinshi bólimdegidey jaylasqan.
Bul qaladaǵı qurılıslar birden salınbaǵan. Izertlew nátiyjesinde qorǵanshanıń rawajlanıwı altı qurılıs dáwirine bólinedi. Birinshi dáwirde, oraylıq kóshe boyındaǵı kvartallar salınadı. Ekinshi dáwirde bul kvartal jayları qubla jaǵınan diyўallar menen qorshaladı. Úshinshi dáwirde qalanıń shıǵıs bólimi sırtqı paxsa-qashı menen qorshalıp onıń ishine úy-jaylar salınadı.
Tórtinshi dáwirde, qalanıń shıǵıs bólimi paydalanılmaydı. Besinshi dáwirde buzılǵan bólimi jáne qayta tiklene baslaydı. Altınshı dáwirde qorǵansha qalanıń ústine jeńil karkas jaylar hám qara úyler jayılıp, adamlar jasawdı dawam etedı.
Ulıwma arxeologiyalıq hám numizmatikalıq materiallar tiykarında qalanı VII-VIII ásirlerde ómir súrgen dese boladı.
Bagdat qala tuwrı tórt múyeshli formada, kólemi 400-300 m bolǵan. Qala diyўalları jaqsı saqlanǵan, qala múyeshlerinde minaralardıń qaldıqları seziledi. Qalanıń ishinde turaq jaylar ushırasadı. 2000 - jılı arxeolog M.Turebekov basshılıǵında alıp barılǵan qazıw izertlew jumısları nátiyjesinde, qalanıń batıs bóliminiń dáwirleri anıqlanǵan. Birinshi dáwiri VII-VIII ásirlerge tiyisli bolsa, ekinshi dáwiri IX-X ásirlerge tuwrı keletuǵınlıǵı, al úshinshi dáwir XII-XII ásir baslarında qalada adamlar jasaǵanı anıqlanǵan.
Kerder mádeniyatına tiyisli esteliklerdiń biri Gáwir qala (Mizdaxkan) boladı. Bul estelik, Ámiwdár'ya del'tasınıń basında Xojeli qalasınan 4-5 km qubla-batısta jaylasqan. Orta ásirde Gáwir qalanı Mizdaxkan dep ataǵan. Erte orta ásirge tiyisli estelikler Gáwir qalanıń arqa-shıǵıs tárepinde eki-úsh dóńlik bolıp saqlanǵan. Arab geografları X ásirde Mizdaxkan dógereginde kóp bolıslar bolǵan dep jazadı.
Maselin al-Istaxri (330-333 - jıllar) Mizdaxkan úlken qala, onıń dógeriginde 12000 qorǵan háwli bar dep jazadı. Mizdaxkan úlken diyxanshılıq mikrooazis orayı bolǵan. Biraq erte orta ásirge tiyisli háwli-korǵanlar saqlanbaǵan. Qala nekropolınan ossuariyalar tabılıp, olardıń qaqpaǵı hám qaptallarında eski xorezmshe jazıw hám súwretler bolǵanlıǵı anıqlanǵan. Bunday reńli súwretler, kerder esteligi Tok qaladanda tabıladı.
Kerderlilerdiń bekinis qalaları kóbinshe qashı hám orlar menen qorshaladı. Turaq jaylar qala ishinde dizbeklenip salınadı. Kerderlilerdiń xojalıǵı quramalı bolıp, olar sharўashılıq, diyxanshılıq hám balıqshılıq bolǵan. Dánli eginlerden tarı, arpa, biyday, palızdan qawın hám asqabaq egilgen. Kerderdin xalqı ónermentshilik penende shuǵıllanǵan. Kúyik qaladan temir eritiw óndirisiniń, al Tok qaladan mıs eritiw óndirisiniń ustaxanaları tabıladı. Gúlal ıdısların qoldan sharıqta tayarlaǵan.
Kerder xalqı tábiyat qubılsına hám totemizmge isengen. Sonıń menen birge zardushtiylik diniy túsinikleride taralǵan. Bunı Tok-qala, Mizdaxkan hám Kúyik qaladan tabılıp izertlengen ossuariyalıq nekropoller dálilleydi.
Erte orta ásirlerge tiyisli Kerder hám Jetiasar mádeniyat estelikleri Ústirt keńisliginde de ushırasadı. Jetiasarlı hám kerderliler Ústirtke Aral teńiziniń arqası menen aylanıp ań awlaw máwsimlerinde kelip turǵan. Olardıń estelikleri Qazaqstan Respublikası shegarası boylap Duanad, Yarımqudıq hám Súmbettemir erlerinde tabılıp izertlenedi. Ústirt keńisliginen «aran» dep atalǵan jabayı hayўanlardı qamap uslaytuǵın qurılıs orınları tabıldı.
Bul estelikler Araldıń batıs tárepinde Ústirt jazıqlıǵında tek samolettan, bir shaqarımday biyklikten kórinedi. Bul estelikler toparı joqarıdan ser salınıp qaralsa uzın taslar qadalǵan sızıqtay úlken aw yamasa kópshiktey bolıp kórinedi. Kópshiklerdin eki ushı oq-jaydın úsh múyeshli oǵınıń kórinisine uqsaydı. Sol eki úsh múyeshli oq-jay ushınan awdıń ishine qaray tartılǵan qos sızıq bir biri menen qosılıspaydı. Biraq sol oq jay ushına uqsaǵan úshmúyeshtiń hár bir múyeshinde diametri 7-10 metrdey dóńgelek ot salınǵan oy (shuqır) dın joqarǵı ernegide tas penen qadalǵan. Sol ayqın úsh múyeshliktiń uzınlıǵı tamam bolǵan ushınan baslap tamam bolǵan aqırına shekem 1,5 shaqırım shamasında, al qos qaptallarınıń arqası 400-600 m bolıp keledi. Bul estelik jerde turıp ser salınsa, salma sıyaqlı kóriniste bilinedi. Sol salmanıń sırtına úyilgen taslar biyikligi 80-90 sm bolıp saqlanǵan. Bunday Ústirt keńisligindegi aw sıyaqlı sızıqlardın sanı onnan asadı. Ústirttegi bul sızıq tárizli qurılıslar Peru dalasındaǵı dún'ya júzine belgili sızıqlarına uqsap ketedi. Ústirt esteliginen tabılǵan gúlal ıdısları olardı tayarlaw texnologiyasına qarap VII-VIII ásirlerge tuwra keletuǵını anıqlandı. Maǵlıwmatlar boyınsha Aral-Kaspiy aralıǵında adamlar neolit dáwirinen baslap jasap kelip atırǵanın arxeologiyalıq materiallar tastıyıqlaydı. Jazba dereklerde Gekatey Miletskiy (b.e.sh.V ásir) bul aymaqta issedonlar- savromatlar, Gerodottıń «Tariyx» degen kitabında skif-argipeyler, Strabon miynetinde daylar, Úlken Pliniy miynetlerinde – daylar hám massagetler jasaǵanı aytıladı. Ilimde, sak massaget uqsaǵan qáwimler skiflerdiń quramına kirgen dep tán alınadı. Parslar skiflerdi saga, saka hám sak dep ataǵan.
Geografiyalıq kóz qarastan Ústirt keńisligi, Aral-Kaspiy aralıǵındaǵı sol orta ásirlerde hátteki onnanda burınǵı dáwirlerde Orta Aziyanıń shıǵısı, Túrkistan, Edil boyı, Kavkaz artı elleri, Qıtay, Hindistan, Iran civilizaciyası ellerin baylanıstırıp turǵan region bolǵan. Házirdiń ózinde de ústirt keńisliginde ushı-qırı joq sózılıp jatqan kárўan jollarınıń izlerin kóremiz. Bularǵa áyyemgi «Ullı jıpek» jolı, «Nogay jolı» hám taǵı basqa shaqabshalar kiredi. Biraq, Aral-Kaspiy arasındaǵı Ústirt keńisligindegi jollar tek kóshpeli sharўallar ushın bolǵan emes. Sonıń menen birge Ústirtte jayılıp júretuǵın qulan, kiyik, arxar, jolbarıs, qaban, qasqır hám túlki uqsaǵan hayўanlar migraciyası nátiyjesinde payda bolǵan jollar hám ushırasadı.
Ańshılıq kóshpeli sharўalar ushın turmıs qálpi bolıwı menen birge áskeriy shınıǵıwdıń bir túri bolǵan. Sonıń menen birge ańshılıq tábiyat qoyınında dem alıs waqıtın jaqsı ótkeriw ushın qızıqlı oyın retinde qabıl etilgen. Bul haqqında arab hám pars sayahatshılarınıń miynetlerinde ushırasadı. Kóshpeli túrkler ańshılıqqa ayrıqsha shıdamlı, ásirese qulan menen kiyikti quwǵanda hayran qalasań dep jazadı al-Djaxid. Olardıń úyleriniń ishi-sırtı jolbarıs penen jabayı ańlardıń terisinen kórinbeydi dep jazadı Ibn Ibasa.
Ústirttegi taslar qalanǵan úlken qapshıq sıyaqlı eki ushlı, oq jaydıń oǵı kábi úsh múyeshli esteliklerge hayўanlardı olardıń migraciyası waqtında qama uslaǵan. Bulardı qaraqalpaqlar aran dep ataydı.
Erte orta ásirde Xorezmniń arqa batısında úshinshi mámleket bolǵan. Jazba dereklerde ol Hámdjerd dep ataladı. Bul mámlekettiń aymaǵı ele tolıq anıqlanǵan emes. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda bul Gurgandj qala aymaǵına jaqın bolǵan.
Kerderlilerdiń etnolingvistlik jaǵdayı haqqında ilim ele tolıq maǵlıwmatqa iye emes. Kerderliler VI-VII ásirlerde Xorezmlilerdiń mádeniy tásiri tiykarında xorezm tilin, jazıwın hám mádeniyatın qabıl etedi. Bunı Mizdaxkan, Tok qala qábirlerinen tabılǵan ossuariyalardıń kaptalında hám teńgelerdegi jazılǵan eski Xorezm jazıwılar dálilleydi.
921-922 - jılları sayahatqa shıǵıp Xorezmde bolǵan Ibn Fadlan Xorezmde Djurdjaniyadan bir kún jolda (30-40 shaqırım) Ardaqda awılı bar, onıń xalqın kardáliler dep atap, olardıń tili baqanıń «kvak» dep baqırǵanına uqsas dep jazǵan. Ibn Fadlan bul elat Ámiwdár'yanıń oń tárepinde jaylasqan dep aytadı.
1219-jılı Xorezmde bolǵan arab sayahatshısı Yakut, Kerder Xorezmniń walayatı, ol túrkler menen shegaralas jaylasqan dep jatadı. Kerderlerdiń tili xorezmshe de túrkshede emes. Ol walayatda kópǵana elatlar bar dep maǵan Ibn Kassam al-Xabali ayttı dep jazıp qaldıradı. Biraq kerderliler Xorezm tilin bilgen, xorezmlilerdiń ózi indoevropa til shaqapshasında sóylegen. Oaqıt ótiwi menen Xorezmlilerden zardushtiylik dinin qabıl etip, sol dinniń dástúri boyınsha marhumların jerlegen.
Bul aymaqta xalıqtıń túrk tilinde sózleskenin anıqlaw boyınsha isler 1956 - jıldan beri ámelge asırılıp kelmekte. Kerder mádeniyatı esteliklerinen elege shekem eski túrk-runiy jazıwı tabılǵan joq. Biraq jetiasarlılardıń Sırdár'ya boyında burın jasaǵan waqtınan erte túrk-runiy jazıwı tabılǵan. Olardı S.G.Klyashtornıy hám L.M Levinalar baspadan shıǵarıp, olardıń V-VI ásirlerge tiysli ekenin anıqladı. Biraq, kerderliler VI ásirden baslap túrkles bolmaydı. Bunı Kúyik qaladan tabılǵan túrklerdin mádeniy tásirinde jasalǵan háykeldiń (músinniń), Hayўan qala qorǵanshasıdan «Umat ana» háykeliniń tabılıwı dálilleydi. Demek VI ásirden baslap kerderler arasına túrk etnosı aralasa baslaydı. Ayrım ilimpazlar (A.M.Levina,B.M.Vaynberg), jetiasarlarlılar menen birge Aral boyına hám Kerder walayatına finno-ugor tilinde sóylewshi xalıqlardı kóship kelgen dep boljaydı. Kerderlilerdegi belgisiz til sol ugor tili dep esaplaydı. Demek, erte orta ásirde, Kerder walayatında bir tilde sóylewshi etnoslar jasamaǵan; olar iran, túrk hám ugor tillerinde sóylegen bolıwı kerek. Bul jaǵdaydı anıqlaw ushın arxeologiyalıq izertlewler keń kólemde alıp barılıwı talap etiledi.
Erte orta ásirde Qaraqalpaqstan aymaǵındagı qalalar, ullı jipek jolı shaqapshaları arqalı shıǵıs Kavkaz elleri menen ekonomikalıq, diplomatiyalıq hám mádeniy sawda baylanısında boladı. Máselen, 1997 - jılı Taqtakópir rayonı aymaǵındaǵı qorǵanshadan teńge ǵáziynesi tabılıp, ol teńgeler arasında Xorezmshaxlar, Iran hám Sasaniy patshalarınıń teńgeleri bolǵanlıǵı anıqlanǵan. Bul teńgeler VI-VII ásirlerge tuwra keledi. Bul nunizmatikalıq tabılmalar Xorezm hám Kerder qalalarınıń Iran hám Sasaniyler menen sawda baylanısta bolǵanın dálilleydi.
Aral teńiziniń shıǵıs jaǵaları arqalı Sırdár'ya boyı hám Ámiwdár'ya del'ta boyı qalaları menen, kárўan jolı arqalı baylanıs jasap turǵan. Bul kárўan jolı b.e.sh. III-II ásirlerde saklardıń orayı Shirik rabat arqalı ótken. Eski kárўan jolı Araldıń arqasın jaǵalap Kavkaz elleri menen baylanıstırǵan. VI ásirde sogd sawdagerleri, ózleriniń jipek tawarlar hám gezlemelerin Aral teńizin jaǵalap Kavkaz arqalı Vizantiya qalalarına alıp barǵan. VI ásirdiń ortasında, Orta Aziya arqalı ótetuǵın ullı jipek jolın Iranlılar óz qollarına alıp Orte Aziya sawdagerlerin óz territoriyasına ótkermeydi. Usı jaǵdayda Orta Aziya sawdagerleri Xorezm hám Kerder walayatı qalaları arqalı, Araldı jaǵalap Kavkaz arqalı baratuǵın bolǵan.
1997 - jılı Kerder walayatınıń oraylık qalası bolǵan Kúyik qaladan VI-VII ásirlerge tiyisli Vizantiya imperatorı Tiviriy III Apsimardıń (698-705) solidı (altın teńgesi) tabıldı. Arqa Kavkazdaǵı Mokraya Balka qalasınınan Xorezmshax Savshafannıń gúmis teńgesi tabıldı. Mine bular Xorezm hám Kerder walayatları hám Arqa Kavkaz elleri arasında sawda baylanıslar úzilmey alıp barılǵanın dálilleydi. Solay etip VI-VIII ásirlerde uzaq shıǵıstan baslanǵan jol Sogd, Buxara, Xorezm, Kerder walayatı hám Kavkaz arqalı Vizantiyaǵa jetken. Sayaxatshı Menandrdıń aytıwı boyınsha Sogd sawdageri Maniax orta asirde usı jol arqalı júrgen.
Qıtaydıń Tan dár'yası (618-987-jıllar) teńgeleri Kerder qalası Mizdaxkannan tabıladı. Kerder qalalarınıń mádeniy qatlamlarınan Samaniylerdiń fel'si (IX ásir) hám karaxaniylerdiń (XI ásir) mıs teńgeleriniń tabılıwı sawda baylanıslarınıń jánede rawajlanǵanın dálilleydi. Sırdár'ya boylarınan, Araldıń jaǵası hám arqa Kavkaz ústinen ótken jol menen sawdagerler Xorezmnen ónermentshilik buyımların, Ústirtten suwın múyizlerin, Kerder walayatınıń bahalı terilerin (karakul') hám Sogdtıń jipek tawarların hám gezlemelerin shıǵıs Evropa ellerine shekem alıp barıp satqan.
Erte orta ásirde Xorezm hám Kerder qalalarınan VII-VIII ásirlerge tiyisli Azkacvar–Chegan, Saashfan, Azkacvar Abdallax patshalarınıń teńgeleri ushırasadı. Bul teńgelerdiń tabılıwı Xorezm hám Kerderdiń social–ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan qala bazarlarında pul aylanısınıń óskeniń kórsetedi. Búrkit qala, Kúyik qala hám Tok qala qorǵansha qalalardan tabılǵan gúmis hám juqa mıs teńgeleri Xorezm patshası Savshafan teńgelerine júdá uqsaydı. Tawılǵan teńge pullardıń oń tárepinde hákimniń basınıń kórinisi beriledi. Hákimniń tisli jaǵınan onıń jelkesine salbırap túsip turǵan lentalardıń ushlarında domalaq monshaqlar kórinedi. Hákimniń júz beti aldında úsh múyeshli formada úsh tochka qoyılǵan. Teńgeniń ekinshi tárepinde qudaypatshanıń at ústindegi kórinisi, patshanıń tamǵası hám xorezmshe MRYMLK (patsha) jazıwı qoyılǵan. VIII ásirdiń basında Kerder iyelegeniń hákimi Xusraw jáne óziniń atı jazılǵan teńgelerin bastırıp shıǵaradı. Bul teńgeniń oń tárepinde eki órkeshli túyeniń jatırǵan kórinisi hám taj kiygen hákimniń bas kórinisi berilgen. Teńgeniń ekinshi tárepinde tamǵa hám quday, yamasa patshanıń at ústinde ketip baratırǵan súwreti berilgen. Xorezm patshalarında túyeniń súwreti menen birge kórsetligen tajı, III ásirdiń ekinshi yarımında hákimlik etken Vazamar patshanıń tajında ushırasadı. Soǵan Karaǵanda III ásirdiń aqırında hám VIII ásirdiń basında Xorezm walayatında Sırdár'ya alabınan óz tamǵası hám eki órkeshli túyeniń súwreti salınǵan tajı bar hákimler kelip basqarǵan bolıw kerek. Eki órkeshli baktrian túyelerin eń birinshi ret oraylık Aziya hám qubla Sibir' territoriyalarında jasaǵan kóshpeli qáwimler qolǵa úyretedi. Iranlılar bul túyeni «Ushtra» dep, onıń atın Zaratushtra menen baylanıstırıp káramatlı hayўan dep esaplaǵan. VI ásirdegi Pendjikent qalasında hákim sarayınıń diyўalında patsha taxtı túyeniń ústine qoyılǵan súwreti salınǵan. VII ásirdegi Eftalitlerdiń teńgelerinde de eki órkeshli túyelerdiń súwreti ushırasadı. B.e.sh. II ásirden eramızdıń VIII ásir aralıǵında eki órkeshli túyelerdiń súwreti Orta Aziya xalıqlarınıń kórkem ónerinde de turaqlı túrde ushırasadı.
Eki órkeshli túyelerdiń súwretleri Xorezm, Oraylıq Aziya hám qubla Sibir' aymaǵında b.e.sh. V-II ásirlerde payda boladı. Túyelerdiń óz-ara «hayўanat stilinde» talasıp urısqan kórinisi «Savromat» esteliklerinde ushırasadı. Túye belgisi eń daslep qáwim birikpeleri totemi esabında payda bolǵan hám b.e.sh. II ásirlerden baslap kóshpeliler arasında keń taraǵan. Teńgelerdegi kórinisler erte orta ásirder dáwirindegi Xorezm hám kerder xalıqlarınıń kórkem óneriniń eń jaqsı úlgisi bolıp esaplanadı.
|
| |
