|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 129/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Asanas qalası
Asanas-Orta ásirlerden berli saqlanıp qalǵan áyyemgi qala. Asanas qalası Qızılorda qalasınıӊ 48 km qubla -shıǵısında hám Sirdarya rayonındaǵı Aydarli awılınıӊ 8 km qubla-batıs bóleginde jaylasqan. Jazba dereklerde mong’ol shabıwılı dáwirinen berli málim. Dushpanǵa qattı qarsılıq sebepli jer joq etildi jáne onıӊ xalqınıӊ kópshiligi qaytıs boldı. Sirdaryo boylap basqa qalalar sıyaqlı, ol tez arada qayta tiklendi hám 14-15 a’sirge shekem bar edi. 1899-jılda birinshi ret v. A. Gelleur, keyinirek 1960 -1961 jıllarda, 1968- jılda Xorezm arxeologik-etnografik ekspediciyası (N. N. Vakturskaya) izertlew. Qala Asanas dáryasınıӊ qurǵaqları boylap jaylasqan.
Asanas qalasınıӊ atı Ozgent, Sıganak, Jent, Barshınkent atı menen orta ásir qalalarına tuwra keledi. Tariyxchi Juvayniydiӊ ilimiy jumısında 1219-jılı Sıg’naqtan Jendke qaray baratırgan jolda basıp alınǵan qalalardan biri retinde suwretlengen. Sırdıӊ to’mengi ag’ıısı menen jurip o’tken Plano Karpini " Mong’ollar tariyxı" kitabında sonday dedi: " Bul ejerde biz kóplegen wayran bolǵan qalalar hám qorǵanlar, kóplegen bos xalıq punktleri menen ushırastıq. Bizde belgisiz bolǵan úlken dárya bar, bul da’ryanıӊ qurg’agında Yankint dep atalǵan qala bar, taǵı biri Barxin, úshinshisi Ornas dep ataladı hám bizge belgisiz qalalar bar". Bul qalalardı Sirdaryaniӊ tómengi aǵıslarınan anıqlaǵan P.L.Lerx, bul Ornas-Asanas, Yankint-Jaӊakent, Barxin-Barshinkent qalaları bolıwı múmkinligin aytadı. 1899 jılda hám Gelleur Asanas qalasınıӊ ornın anıqlap, topografikalıq xarakteristikanı duzip, qalaǵa tartılǵan suwdı Karakuz dep atadi. Bunnan tısqarı, Aktobe awılında, Qızılqum ishindegi sengirge jetip baratuǵın bir salma ishimlik suwı bolsa, ekinshisi bolsa egin maydanına tartılǵan ariq bolıp tabıladı.
1954-jılda Xorezm arxeologik etnografik ekspediciyası Asanas qalasın esapqa alıp, 1960 -1961 jıllarda izertlew jumısların alıp bardı. 1968-jılı N N. Vakturskaya qalanı eki stratigrafik (kesip) qazıw jumısları járdeminde izertlew jurgizdi. Qazıw jumısları dawamında tabılǵan keramika XI-XV a’sirge tuwrı keledi hám ekinshi islep shıǵarıw keramikasi Oguz dáwirine tuwrı keledi. Nátiyjede Asanas qalası VII-IX ásirlerde payda bolǵan hám XV a’sirge shekem dawam etken. Xorezm ekspediciyasınıӊ tariyxıy ádebiyatlarındag’ı izertlewlerinen aldın qala sog’dı sawdagerleri tárepinen qurılǵanlıǵı haqqındaǵı pikirler ústin keldi. Keyinirek, qazıw jumısları qorsetkenindey, qala xalqı jáne onı qurǵanlar – oguzalar bolg’anlıg’ın tastıyıqlaǵan. Bunnan tısqarı, qala arqasında 50 metr aralıqta Asanas ata mazarı bar. Aӊızǵa kóre, Asanas ata ataqlı jergilikli a’wlie Kojan Xojining tuwısqan aǵalarınıӊ balaları.
Esteliktiӊ forması yarım do’ngelek formada bolıp, kósher boylap qublası -Arqa hám arqa-batısqa jónelgen, perimetri boylap 4-5 m biyikliktegi wayran etilgen diywal menen oralǵan hám qorǵan minarı aymaǵındaǵı bálentligi 6 m ge, keӊligi bolsa 8 m ge jetedi. 460 x 350 m qala ulıwma maydanı . Qubla -shıg’ıs hám qubla-batıs bóleginde qorǵan diywali keӊligi 15 m, tereӊligi 3 m menen qorshap alınǵan, Arqa-shıg’ıs h’a’m Qubla-batıs ta’repten eni 12-15 m bolǵan eki kirer awızı jaylapsqan. Mwyish minaraların 15 x 15, diametri 8 m ge shekem bolǵan keӊ tegis sheӊber formasında. Tag’ı eki o’tiw jolı bar. Qubla -shıg’ıs hám Qubla -batıs tárepten, keӊligi 7 m ge jetetuǵın diywallardıӊ joq bolıp ketiwi menen ishke kiretuǵın taǵı eki jol bar. Diywaldıӊ ishinde 20 jasaw orınlarınıӊ qurılısları ornı tabılg’an.Diywaldıӊ oraylıq bo’leginde, shıǵısqa qaray jaqın jerde 80 keӊ platformada jaylasqan, 50 diametrli tóbelik bar. Tóbeliktiӊ ulıwma bálentligi 3 metr. Tóbeliktiӊ qublaında hám qalaǵa kireberer jeriniӊ qubla-shıg’ısında ush arxeologik qazılmalar saqlanıp qalg’an. Bunıӊ nátiyjesinde pisken gerbishten qurılǵan imaratlar minar hám guzetiw minaralarınıӊ irge taslarınıӊ qurılısları tazalang’an. Qala boylap suwǵarıw, keramika hám mıs penen ıdısları (qazan hám plitalar ), tas penen hám keramika hám kúygen gerbishlerdiӊ bo’lekleri tabılǵan.
Tsitadeldiӊ maydanı 40 x50 m, onıӊ átirapındaǵı biyiklik 14 m. Oraylıq bólegin qorshap turǵan shaxristannıӊ úlken diywali 300 m, kishi-200 m. 15 m keӊliktegi, bálentligi 5 m bolǵan. Qazıw jumısları dawamında tóplanǵan keramik ıdıslar hám basqa arxeologik materiallar qala VI hám XV ásirler arasında bolǵanlıǵın kórsetedi.
Ekonomikalıq, sawda, aymaqlıq áhmiyetke iye bolǵan iri oraylarda pútkil turmıs bul tariyxıy qalalar arqalı dawam etpekte.
|
| |
