|
Xiywa sońǵı orta ásirlerde
|
| bet | 137/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20222. Xiywa sońǵı orta ásirlerde.
Xiywa - Ózbekstannıń áyyemgi qalalarından biri. Arxeologik maǵlıwmatlarǵa kóre, qala mil. av. v-asirde júzege keliw etilgen. Onıń atı qalanıń áyyemgi bóleginde jaylasqan Xivaq (Xeyvaq) qudugi menen baylanıslı. Birpara izertlewshilerdiń qala atınıń Xorezmiy tiline jaqın bolǵan qáddi. osetin tilindegi «Xiauv» — qorǵan sózinen, basqaları bul termindi áyyemgi dáwirden Xiva Aymaǵınan okib ótken Xeykaniq (házirgi Polvonyop) kanalınıń ózgertirilgen (Xeykaniq—Xeyvaniq—Xeyvaq—Xeva— Xiva) atınan kelip shıqqan deydiler. Xorezmlik tariyxchisolnomachi Xudoyberdi Qosmuhammad óziniń1831 jılda jazǵan «Dili G'aroyib» shıǵarmasında Xorezmdiń áyyemgi qalaların nommanom sanar eken, «Bul mámlekettiń taǵı bir qorǵanı— Qorǵanı Raml bolıp tabıladı. Bul qorǵanǵa Som ibn Nuh tiykar salǵan bolıp, ol házirgi Xivaq atı ila ataqlıdir» deydi.
Xiva tuwrısındaǵı dáslepki isenimli maǵlıwmatlar X-ásirden baslap arab parsı tilindegi tariyxıygeografik dereklerde ushraydı.
Istaxriy (930 ) Xivani sol dáwirdegi eń iri 30 ta qala dizimine kirgizgen. Ol Xivani Mıńaspdan 8 farsang aralıqta Jurjoniya (Gurganj) jolında jaylasqanlıǵın belgilengenler etedi. Múqaddesiyning maǵlıwmatlarına kóre esaX. Menen Mıńasp ortasındaǵı aralıq 8 shıgarlıq (10 farsang) den ibarat bolǵan. Xiva Yaqut Xamaviy (XII-ásir), Qaǵıydaiddin Shomiy (XIv-ásir) dóretpelerinde de karvon jolında jaylasqan qala retinde eskertip ótiledi.
XvII-asirde jasap ótken Mahmud ibn Valiy bul qala tuwrısında sonday jazadı : «Xiva keń hám bahavo qala. Ol shayıq Najmiddin Kubroning watanidir».
Abulg'oziy Batırxonning «Shejiresi turk» hám «Shejiresi tarokima» dóretpelerindegi Xiva jónindegi pikirleri de áne sol dáwir tiyisli.
Xiva óziniń tariyxıy ótken zamanı, arxitekturalıq dúzilisi, ótmishten qalǵan estelikleriniń pútin saqlanganlıgı tárepinen usı áyyemgi qalalar arasında bólek orın tutadı.
Jer kurrasida ataqlı bolǵan Afina, Rim, Qohira sh. lariga qatarlas bolǵan bul qalanıń Ichan qorǵan bólegi (1990 ) Jáhán miyrasları dizimine kiritilgen 100 qala bolıp, dúnyaǵa al Xorezmiy, Najmiddin Kubro, Shihabuddin Xivaqiy, Alp Mahmud, Muhammad Rahimxon (Feruz), Munis penen hám Ogahiy sıyaqlı ullı zatlardı jetkezip bergen azim jay esaplanadı.
Mil. av. v-ásir aqırıǵa shekem Xiva Xorezm quramında Axomaniylar mámleketi ıqtıyarında, keyininen ǵárezsiz Xorezm mámleketi quramında bolǵan. Dáslepki orta ásirlerde Xiva arqalı Sharıqni Batıs menen baylaw Ullı jipek jolı ótken. Iv-ásir baslarınan Xiva — Xorezm menen birge Sosoniylar mámleketi quramına kirgen. Budavrda ol qorǵan diywali menen qorshap alınǵan. 712 jıl Xivani arablar istilo etken. Arab sayyoxdari Istaxriy hám Mukaddasiy qo'lyozmalarida keltiriwine qaraǵanda, Xiva X-asirde Xorezm oazisinde eń iri qalalardan biri bolǵan. 1221 jıldan mo'g'ullar imperiyasi, 1389 y. den Temuriylar mámleketi quramında, XvI-ásir baslarınan 1920 jıl 2-fevralǵa shekem Xiva xonligi paytaxtı bolǵan. Xonlik1873 jıl orıs penenáskerleri tárepinen jawlap alıw etilip, Gandimiyon shártnamasıta kóre, Rossiya imperiyasi protektoratiga aylantırılǵan. 1920—1924 jıllarda Xiva Xorezm Xalıq Sovet Respublikası paytaxtı bolıp turǵan.
Xivani arxeologik tárepten úyreniw S. P. Tolstov, Ya. G'. Ǵulomov, A. I. Terenojkin hám basqalar tárepinen XX -ásir ortalarına shekem alıp barılǵan. 1984—1993 jıllarda arxeologik kazishma jumısları rejeli túrde keń kólemde alıp bo-rildi. Qazıwmalar Ózbekstan FA Qaraqalpaqstan bólimi arxeologlari hám Xorezmlik arxeologlar sherikliginde ámelge asırıldı. Qala tapda 6 stratigrafik qazilma va7 shurf belgilendi. Xivaning áyyemgi bólegi— Ichan qorǵanda 1200 m2 bolǵan maydan qazib úyrenildi. Arxeologik buyımlardıń 7 m ge shekem tereńlikten tabılǵanlıǵı, qalanıń payda bolıw dáwiri áyyemgi ekenliginen dárek beredi. Qala tariyxıy rawajlanıwınıń birinshi dáwirinde Ichan qorǵan ornında adamlar yashay baslaǵan. Arxeologik materiallardıń gúwaınsha, bul dáwir mil. av. v-asrga tuwrı keledi. Gúzeshilik charxida tayarlanǵan ılaydan islengen ıdıs buyımlar kompleksi, sonıń menen birge, paxsa diywal qaldıqları sol dáwir tiyisli bolıp tabıladı. Mil. av. v-ásir aqırında Xorezm Irandıń siyasiy qısıwınan qutılgach, Xivada qala sistemasınıń tiykarǵı elementleri qáliplese basladı.
Keyingi dáwirde ásirese, XvI-XIX ásirlerde qala jedel taraqqiy eta bardı. Tómen Volga, Orta hám Jaqın Shıǵıs qalaları menen sawda baylanısları ornatildi.
Xiva XvI-ásirdiń 2-yarımınan Xorezmdiń paytaxtına aylangach, hár tárepleme rawajlandi. Arxitekturalıq túsi de ózgera bardı. Qaladan óz-ara kese kesilisken 2 úlken kóshe hám 4 dárwaza (Áke dárwaza, Polvondarvoza, Bog'chadarvoza, Tasdarvoza) arqalı Dishan qorǵan (rabod) ga shıǵıladı. Ichan qorǵan diywali -dıń uz. 2200 m, ball. 6— 8 m, tag tiykarınıń qalıńlıǵı 5—6 m. Qorǵan tuwrı tórtmuyush formasında qurılǵan bolıp, uzınlıǵı 650 m, eni 400 m, jámi 26 ǵa maydanǵa iye.
Xivaning rabod bólegi Dishan qorǵan 1842 jıl Olloqulixon dáwirinde (1825— 1842) bálent diywal menen qorshap alınǵan. Sol dáwirde Ichan qorǵanda 33 máhelle (machit qáwim) hám Dishan qorǵanda 34 máhelle bolǵan.
Máhelleler atı sol jerde jasap atırǵan xalıqtıń kásipkori (Shitkarlik, Elekshilik, Gúlallar, Mıskerlik, Óli juwǵıshlar ) yamasa shaxs lawazımı (Otamurod qushbegi, Yoqub mehtar, Yusuf jasawılboshi) menen atalǵan. Qalada 109 úlkenkichik kóshe, 79 meshit va120 qorixona bolǵan. Xivada XIX-ásir ortalarında 20 mıń kisi jasaǵan.
Qala, tiykarınan, XIX-ásirdiń 2-yarımınan kengaya bardı. 1874 jılda qala basqarıw tárepten Qumyosqa, Kepterxana, Ór, Gónebozor, Kaltaminor, Isenim chorsu, Mevaston, Qoraa'lam hám Jańa qorǵan jerlerine bólingen. X. xonning«mulki qalısasi» esaplanıp shaxsan onıń ózi tárepinen basqarilgan.
XIX-ásir aqırı— XX-ásir baslarında Xivada 64 Medrese, 79 meshit bolǵan. 1924 jılda qalada alınǵan xalıq diziminde 4029 shańaraqta 18145 kisi belgilengen Xivaning dáslepki sızılması 1740 jılda sızılǵan.
Qala sızılması uzınına 1 mıń m, enine 400 m bolıp, 40 qa maydandı iyelegen. Onıń pútkil dógerek átirapı suwlı qándek menen qorshap alınǵan. Qalaǵa shıǵıs tárepden arnawlı kópir arqalı kirisiw múmkin bolǵan. Kópir kesheleri kóterip qoyılǵan. Kópir janındaǵı dárwazadan baslanǵan úlken kóshe toppato'g'ri Qorǵan-saray dárwazasına barıp taqalgan. Qorǵan-saray qalanıń batıs bóleginde jaylasqan.
Qalanıń tiykarǵı kóshesi onı 2 bólim (arqa hám qubla ) ga ajratgan. Arkda xon sarayı, háremxona, saymanxona bolıp, olar arnawlı qorǵan diywali menen oralǵan. Lekin, sol dáwirdegi birpara imaratlar sızılmaǵa kirmay qalǵan. Qalanıń taǵı bir sızılması Rossiyadan jasırın tapsırma menen kelgen tapograf G. N. Zelenin tárepinen 1839 jılda sızılǵan. Zeleninning maǵlıwmatlarına kóre, qalada sol dáwirde 17 meshit, 22 máhelle hám 260 sawda sawda qatarları bolǵan. Qalanıń júdá anıq hám jetilisken bolǵan sońǵı sızılması 1873 yilgi orıs penenistilosidan keyin orıs penentapograflari tárepinen dúzilgen hám sol jılıyoq «1873 yilgi Xiva júriwleri» maqalasına qosımsha formasında basılǵan Arxitekturalıq ansamblınıń pútinligi tárepinen qala Orta Aziyada birden-bir esaplanadı. 1967 jılda Orta Aziyada dáslepki bar Xivaning Ichan qorǵan (qalasıston) bólegi tariyxıyme'moriy estelikler qorıq jeri dep daǵaza etildi. Xivaning jáhán mádeniyatı rawajlanıwında tutqan ornı YuNESKO Bas penen konferenciyasınıń (1995 jıl oktyabr'—noyabr') 28 sessiyasında bólek jazıp qoyıldı. Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1996 jıl 3 yanvar'dagi sheshimi menen Xivaning 2500 jıllıǵı 1997 jılda jáhán kóleminde keń bayramlandi.
|
| |
