|
Tashkent XVIII-XIX ásirlerde
|
| bet | 138/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20223. Tashkent XVIII-XIX ásirlerde.
TOShKENTning uzaq ótken zamanı hám ol qáddi kótergen áyyemgi Shoch yamasa Shosh wálayatı haqqındaǵı maǵlıwmatlar jazba dereklerde xilmaxil hám de uzuqyuluq tárzde hákis penen etken. Bul úlkede tur qáwimleri urıw hám qáwim aqsaqallarınıń diniy hám si-yosiy rezidenciyai— Qang'xa (Qang'a) qalası bar ekenligi tilge alınadı.
Tashkent haqqındaǵı dáslepki anıqlaw ma'-lumotlar mil. av. II-ásir - mil. v-ásirlerge tiyisli Kitay dáreklerinde ushraydı. Olarda Tashkent wálayatı áyyemginde Loyue-ni, Yuni, keyininen Shjeshe, Shjechji, Shje-si hám Shi dep atalǵan. Bul atamalar (aldınǵı ekewinen tısqarı ) «Shoch» sóziniń Kitaysha aytılıw etiliwi nátiyjesinde ónim bolıp, hátte aqırǵı «Shi» taponimi Kitaychada«tosh» ma'-nosini anglatgan.
Jazba dereklerde keltiriwine qaraǵanda, Tashkenttiń áyyemgi nomi«Shoch» bolǵan. Tashkent arablar ıqtıyarına ótkennen, arab álippesida«ch» hárıbiniń joq ekenligi sebepli arap dóretpelerda«Shosh» dep júrgizilgen.
Biraq XvI -ásir aqırı hám XvII -ásir baslarında Tashkent taponimi maba tawıp, onıń qáddi. Shoch, Shosh hám Binkat atları ástesekin mu-omaladan túsip qaldı. XvII -asirde jasaǵan tariyxchi alım Mahmud ibn Vali sonday jazadı : «Shosh— Sayxun (Sirdaryo) dıń olkáraına jaylasqan qala hám Turkiston (wálayat ) ga karaydi... Onı Shoch atay-dilar. Biraq hoz. waqıtta ol Tashkent atı menen ataqlıdir».
Arxeologik esteliklarnint guvoxlik beriwine qaraǵanda, mil. av. 2 mıń jıllıqtıń aqırı hám 1 mıń jıllıqtıń baslarında kóshpelinchi sharbador xalıqtıń o'troklashuvi kúsheyip, dıyxanshılıq kengaya baslaǵan. Ele suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq hám irrigatsiya ın-shootlari qurıw múmkinshiligi bolmaǵan Tashkenttiń dáslepki dıyxanları, eger dáryanıń tiykarǵı aǵımınan suw baylanıstırıp alıwǵa qurbilari kelmegen bolsada, lekin, dárya tasqınları hám ádirlerden kelgen suw-lardan payda bolǵan irmoqlar boyında, tábiy zaxob jerlerde dıyxanshılıq kil-ganlar.
1723 jılda Tashkent Jung'ar xoni Náwbetten Tsiren qolına ótti. Tashkent Jung'ariya xonligi toqtatıw tapqannan keyin (1758) Úlken Orda hám qalmoklarning hújimleri nátiyjesinde kóp zálel kórdi.
XvIII-ásir ortalarında eger qala qoldanqo'lga ótip turǵan bolsada, Tashkent 4 qalanıń bir bólegi (bólim) ga— Shapxonshohur, Sebzor (Qaffoli Shoshiy), Ko'kcha (Shayıq Zay-niddin), Beshyog'och (Záńgiota) massivlerine bolınıp, olardıń hár birin ǵárezsiz hákim basqargan. Tashkent tariyxında bul dáwir Shorhokimlik dep atalǵan.
Rossiya menen sawdasotiqni rawajlandırıw maqsetinde 1779 jılda Tashkentten Tobol'sk shaxriga elshilik missiyasi jiberilgen.
1784 jıl Shayxontohur qalanıń bir bólegi hákimi Yunusxo'ja qalǵan 3 qalanıń bir bólegi hákimligin de óz ıqtıyarına alıp, ǵárezsiz Tashkent mámleketin quradı. Bir neshe áskeriy júriwlerden keyin ol Úlken Ordadan T. átirapındaǵı awıllardı qaytarıp alıwǵa, Tashkent xalqına tınıshlıq bermey atırǵan kóshpelinchi juz qáwimlerin bo'ysundirishga muvaffaq boldı. 1799 jılda Qo'qon áskerleri T. ni qamal etdi, biraq Tashkentliklerdiń kúshli zarbasi-ga ushırasıp keyin basıp qayttı.
Tashkent mámleketi sırtqı kúshler, ásirese, Ko'qon xonlari qısıwında bolsada, 20 jıldan zıyat ómir kórdi. 1800 jılda Tashkent mámleketiniń shegarası qubla hám batıstan Sirdaryo boylap, arqadan Turkiston hám Qoratog' qaptal bag'irlari arqalı ótken.
1797 jıl maǵlıwmatlarına qaraǵanda, barlıq salıq hám minnetlemelerden azat, jer hám suw menen támiyinlengen 2 mıń turaqlı qoraqozondan tısqarı Yunusxon ixtiyorida 50—70 mıń átirapında lashkar bolǵan. XvII -asrga kelip Tashkent basqarıw aymaqlıq jixatdan 4 kism— massivlerine bólingen.
Massivler óz gezeginde bir qansha máhelle hám gúzarlardan shólkemlesken; massivlerde máhelleler sanı hám olardıń úlkenki-chikligi túrlishe bolǵan.
XIX-ásirdiń 2 yarmiga tiyisli jazba dereklerde Tashkent máhelleleri haqqında statistikalıq maǵlıwmatlar bar. Olarda jazilıwına qaraǵanda, bir máháldelada 50 den 150 danege shekem shańaraq bolǵan. 1910 jıl Tashkentda146 mıń xalıq jasaǵan, xojalıqlar sanı 21 mıńǵa jetken. Qala orayındaǵı máhelleler shek-kalaridagiga salıstırǵanda qáddi. bolıp, xalıq da tıǵız jasaǵan.
Tashkenttiń qorǵan diywali XIX-ásir baslarında Yunusxon pármanı menen daqalar máhelleleriniń barlıq er adamları ǵalabalıq xasharga tartınıp remontlandi. Lashkar Qushbegi dáwirinde qala átirapı boylap Qo'ymas, Qo'qon, Qasqar, Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Sag'bon, Shigatoy, Ko'kcha, Samarqand, Kámalon hám Beshyog'och sıyaqlı 12 dárwaza bar edi.
1966 jıl 26 aprel'da Tashkentte júz bergen zil-zila nátiyjesinde qala saldamlı ziyanlandi. Jer silkiniw aqıbetleri qısqa múddet (3, 5 y.) de tamamlanıldı.
|
| |
