Tiykarǵı ádebiyatlar:
1. Авдусин Д.А. Основы археологии. М., «Высшая школа» 1989.
2. Археология. Под. ред. BJI. Янина. М., «Изд. МГУ», 2006.
3. Археология Средней Азии. Под. ред. С.Б. Лунина. Т., 1986.
4. Мартынов А.И. Археология. М., «Высшая школа» 2006.
5. Ибрагимов Р.З. Археология ҳәм этнология (нашрда)
6. Кабиров Ж.,Сагдуллаев А. Ўрта Осиё археологияси.Т.,“Ўқитувчи" 1990.
7. Эгамбердиеҳәм Н.А. Археология. Т., 2011.
Rawajlanǵan orta ásirler arxeologiyasi
Reje:
1. IX-XIV ásirlerde Orta Aziyanıń tariyxı
2. XI-XIV ásirlerde Orta Aziya hám Iranda qalaları
3. Rawajlanǵan orta ásirler ónermentshiligi
IX-XIV ásirlerde Orta Aziyanıń tariyxı, ǵárezsiz mámleketler qáliplesip feodallıq mámleketlerdiń tez-tez almasıp turıwı menen xarakterlenedi. VIII ásirdiń birinshi yarımında arablardıń Orta Aziyanı jawlap alıwı Maverannaxrdıń social-ekonomikalıq hám mádeniy turmısına awır tásir jasaydı. Kópshilik egislik jerler ámir hám xalifattıń tayınlaǵan hákimleriniń hám diyxan-aristokratlardıń qolında boladı. Arablar basıp alǵan ellerden kóplegen bendelerdi alıp, olardı awır jumıslarǵa, kanallar qazıw, suwǵarıw tarawların tazalaw, jer astı kánin ondiriw hám óndiris kárxanalarında isletedi. Arablar basıp alǵan xalıqlardan jerden jetistirilip alınatuǵın ónimniń bir bólegin xaradj, al jan basınan djiz'ya salıqların jıynaydı. Bunnan basqa puxaralardı qala diyўalların, saray, meshit, jol hám kópirlerdi salıwda isletedi. Orta ásirlerde puxararalar jerdi iri jer iyelerinen ijaraǵa alıp isleytuǵın bolǵan.
821-873 - jılları Orta Aziyada jergilikli taxiriyler dinastiyasınan shıqqan adamlar basqarıp xalifattan bóleklene baslaydı. Bas qalası Nishapur bolǵan Taxiriylarǵa Xorasan, Seistan, Kumis, Rey, Irandaǵı Tabaristan hám Maverannaxr qaraydı. IX-X ásirlerde Buxaranı óz paytaxtı qılǵan samaniyler kúsheyip, Orta Aziya hám jaqın shıǵıs elleri arasında ekonomikalıq hám mádeniy tárepten eń rawajlanǵan elge aylandı. Usı dáwirde feodallıq urıslar toqtatıladı. Orta Aziyanıń bunnan keyingi dáwirleri tariyxı Karaxaniyler, Sel'djukiyler, Xorezmshaxlardıń húkimdarlıq tariyxı menen baylanıslı. IX ásirden baslap orta ásirde feodallıq qalalardıń sanı kóbeyedi. Qalanıń ishki qurılısları bekkemlenip maydanı úlkeyedi. Feodallıq óndiris qatnasıqlardıń ósiwi menen qalalardıń social-ekonomikalıq jaqtan kóteriliwi hám mádeniy rawajlanıwı baslanadı.
XI-XIV ásirlerde Orta Aziya hám Iranda qalalar úsh bólimnen turadı.
1. Citadel'-ark (ishki qala). Bul qala hákimińiń basqarıw orayı boladı. Citadel' qalanıń oraylık bóliminde, geyde múyeshinde, geyde qalanıń sırtındada orınlasadı.
2. Shaxristan. Qalanıń bul bólegi diyўallar menen qorshalıp, onda qala hámeldar-aristokratlardıń jayları jayǵasadı.
3. Rabat - qala bazarı. Rabat shaxristannıń sırtında jaylasıp, onda ónermentler, sawdagerler hám puxaralar jasaydı. Temir hám zerger ustaxanaları jaylasadı.
Orta ásirdegi úlken qalalar qatarına kirgen Buxara, Samarqand, Tashkent, Marı, Termiz, Kesh, Gurgandj, Qıyat hám taǵı basqa qalalar arxeologiyalıq jaqtan jaqsı izertlengen. Buxara qalası, IX ásirdiń aqırında qorǵan diyўallar menen oralıp onıń on bir dárўazası bolǵan. Qala registanında qalanı júdá bezep turǵan kóp sanlı saraylar qurılǵan. Samarqand bul dáwirde áyyemgi Afrasiab ornında bolǵan. Qala úsh bólimnen – ark, shaxristan hám rabattan ibarat bolǵan. Samarqandtıń bul dáwirge tiyisli qurılısları jaqsı saqlanbasada, onıń maydanı úlken bolǵan. Bul dáwirdegi saqlanip qalǵan bólegi qalanıń orayın payda etken. Arab tariyxshıları Samarqandta onnan artıq dárўaza bar dep jazadı.
Qalada gúlalshılar kvartal bolǵan. Ónermentler jay qurılısları hám saray diyўallarına reńli súwretler salǵan. Qalanı suw menen tamiynlew ushın qubılar tayarlaǵan.
Tashkent (Shash) qalasınıń bul dáwirdegi ornı házirgi paytaxttıń eski qala aymaǵı ornında jaylasqan. Bul qala arab dereklerinde Bunket dep atalǵan. Usı dáwirde, Mıńerik mákan jayında adamlar turmıs keshirgen. Qalanıń maydanı 16 ga bolıp, ol diyўallar menen qorshalǵan. Shaxristan sırtında rabat jaylasqan.
Termiz usı dáwirde úsh bólimnen turıp, ulıwma maydanı 500 ga bolǵan. Qalanıń hár bir bólimi diyўallar menen oralǵan. Qalada Termizshaxlar sarayı, ónermentshilik hám sawda qatarları hám jergilikli xalıq úy-jayları bolǵan. Termiz qalası XI-XII ásirlerde jaqsı rawajlanıp XIII ásirde mongollardıń basıp alıwı menen daǵdarısqa ushıraydi.
Túrkmenstanda iri qalalardıń biri Marı bolıp, ol erte orta ásir dáwirindegi Gyaur qalanıń ornında jaylasadı. Onıń eń rawajlanǵan dáwiri Sel'djukidler mámleketiniń paytaxtı bolǵan dáwirine tuwra keledi.
Rawajlanǵan orta ásirlerde bulardan basqa Qashqadár'yada Nasaf, Kesh, Ferǵanada Kuva hám Aksikent qalaları hám rawajlanadı.
XI-XIII ásirlerde ulıwma qalalar mádeniyatı joqarı darejede rawajlanadı. Olar belgili bir mámleket yamasa walayatlardıń paytaxtı yamasa sawda-ekonomikalıq hám mádeniy orayları retinde tán alınadı. Bul dáwirde qalalarda arxitekturalıq qurılıslar kóp boladı. XIII ásir basında tatar-mongollardıń jawlap alıwı sebebinen bull qalalar buzıladı. XIII ásirdiń ortalarına kelip qalalar qayta tiklene baslaydi. Usı dáwirde Chagatay ulısı dúzilip Qarshı hám Andijan qalaları qayta tiklenedi.
IX ásirden baslap qurılıs islerinde pisken gerbishlerden paydalanadı. Pisken gerbishler imaratlardıń sırtqı kórinisin hám olardı bekkemlewde áhmiyetli boladı. Solardan biri Buxaradagı Ismayl Samaniy maqbarası boladı. Onı salıwda pisken gerbishti túrli usılda paydalanadı. Gerbishlerdi tuwrı hám kesesine qoyıp maqbaranı ózine xas etip bezeydi. Karmanadaǵı Said Baxram Uzindi, Aq Astana baba, Termizdegi At-Termiz maqbaralarıda úlken arxitekturalıq qurılıslar bolǵan. Maqbararalar gúmbez tárizli etip bastırılǵan. Olardıń diyўalları bekkem ayna hám naǵıslar menen bezeledi. Bul dáwirde naǵıslar isleme hám shtrix usılda boladı. Sırtqı diyўalları kók yamasa jasıl reńde boyalǵan hám bezelgen.
Bul dáwirde qala dógeregi hám sırtı qorǵanıs diyўallar menen oraladı. Diyўallar ústi qam gerbishten bastırıladı. Tóbesi gúmbez benen jawılıp, átirapına kishi gúmbezler imaratqa salınadı. Háwliniń ishinde meshit, sardaba, monsha hám basqa bólmeler bolǵan. Rabat Malik karaxaniy dinastiyasınıń rezidenciyası bolǵan. Bul dáwirdiń arxitekturalıq qurılısları bolıp Buxaradaǵı Digoran hám Mogaki Attoran kusaǵan meshitler esaplanadı. Olar bir neshe bólmelerden ibarat bolıp, ústi gúmbezlenip jabılǵan. Bul dáwirde mavzoleyler qam hám pisken gerbishlerden aralastırıp óriledi. Marıdaǵı Sultan Sanjar, Góne Urgenchtegi Il-Arıslan hám Tekeshtiń mavzoleyleri buǵan mısal bola aladı.
Ónermentshilikte temirshilik, shiyshesazlıq, toqımashılıq hám gúlalshılıq ósedi. IX-X ásirlerden baslap shiyshe islep shıǵarıw ónermentshilikte tiykarǵı orında turadı. Afrasiab, Varaxsha, Kerder hám Mizdaxkannıń mádeniy qatlamlarında kóplegen shiyshe buyımlar tabılıp úyrenildi. Tashkent qalasınan optika tabıladı. Shiyshege qan salıp koyıw tájriybesi baslanadı. Reńsiz hám reńli shiysheler xojalıqta keńnen paydalanılǵan. Olardan kosmetikalıq buyımlarda islengen. Temirshilik qala hám awıllarda teńdey rawajlanadı. Temirden miynet quralları, uyge, xojalıqqa kerekli buyımlar bolǵan qulıp, pıshaq, balta, oraq hám basqa zatlar islengen.
Bul dáwirde gúlalshılıqta qala hám awıllarda jaqsı ósken. Qalalarda gúlal ónermentshilik kvartalları bolǵan. IX-XI ásirlerde gúlal ıdısların sırlap, naǵıslap islegen. Gúlal ıdıslardı sharıqta tayarlap, olarǵa túrli angob, ashıq, kók, qara, qızıl hám basqa reńler berilgen. Idıslarǵa geometriyalıq setka, shtrix, sızıq, juldız hám ósimlik naǵısların, geyde hayўan, qus, balıq, jılan hám basqa janıwarlardıń súwretlerinde salǵan. XII ásirdiń aqırı - XIII ásir basına barıp gúlalıshılıqtıń sapası bir qansha tómenleydi.
XII-XIV ásirlerde qalalar arqalı sawda hám mádeniy baylanıslar kúsheyedi. Jazba hám arxeologiyalıq materiallarǵa qaraǵanda IX-XIV ásirlerde Xorezmde 40 dan aslam orta ásirler qalaları bolǵan. Olardıń ishindegi úlken qalalarınıń biri Qıyat (Kat) qalası. Qala ush bólimnen - ark, shaxristan hám rabattan ibarat bolǵan.
Qıyat (Kat) qalası házirgi Beruniy qalası bolıp, onıń atı At –Tabari (VIII ásir), Belozuri al-Istaxri (930-933 - jıllar) hám Al-Maxdisi (985 - jıl) miynetlerinde ushırasadı. Qıyat qalasınıń atı oblast'tıń atı menen, geyde Xorezm yamasa Al-Fir, Fil, Kas depte atalǵan. 996 - jılǵa shekem Qıyat Xorezmniń paytaxtı bolǵan. Qıyat siyasiy, mádeniy hám sawda orayı bolǵan. Xudud al'-Alem miynetiniń avtorı Qıyat haqqında «Qıyat Xorezmniń bas qalası. Túrkistan guzleriniń (oguzleriniń) dárўazası túrkler menen sawda hám tovarlardı almastıratuǵın orın» dep jazadı. Bul, Qıyat qalasınıń końsı kóshpeli sharўa xalıqları ushında sawda hám mádeniy orayı bolǵanın dálilleydi. Qalanı Afrigidler úrim-putaǵına kirgen húkimdarlar basqarǵan. 996 - jıldan keyin xorezmniń paytaxtı Gurgandjǵa (Góne Urgench) ótkennen keyin Xorezmde Qıyat qalasınıń ornı tómenley baslaydı. Sonıń ushında 1333 - jılı Qıyat qalasında bolǵan Ibn Batut Qıyattı sulıw qala bolsada kishi kórinedi dep tárepleydi. Qıyat qalası haqqında qısqasha maǵlıwmat shıǵıstı izertlewshi A.L.Kun hám N. Karazin jazıp qaldıradı. 1937 - jılı arxeolog A.N Terenojkin, Qıyat qalasınıń saqlanǵan diyўalların ólshep tekseredi. ϴtken ásirdiń 60 - jılları Qıyat qalasınıń arxeologiya jumısları ótkerilgen bólegi Ámiwdár'yaniń degishine ushırap bir neshe ret buzıladı.
Qalanıń Ámiwdár'yanıń degishine ushıraǵanın, Qıyat qalasında tuwılıp ósken ullı ilimpaz ál-Beruniy óz miynetinde jazıp qaldıradı. Ál-Beruniydiń aytıwınsha Qıyat bekkem qorǵan qala bolǵan. Qala biriniń ishine biri salınǵan biyik úsh paxsa hám gerbish diyўallar menen oralǵan. Hákimniń sáwladlı sarayı biyyk bolıp diyўallardan shıǵıp kórinip turǵan. Qıyat qalasında jasawshı adamlar arasında ilimpazlar, oqımıslı insanlar, ónermentler, qurılısshılar, sazendeler hám táwipler kóp bolǵan. Orta ásir avtorları qalada úlken mádeniyattıń bolǵanın, qalada bazar, adam boyı keletuǵın tastıń ústine ornatılǵan aǵash ústinleri bar dep jazadı. Biziń dáwirimizge shekem qalanıń tek qubla-batıs múyeshindegi diyўalı saqlanǵan. Estelik tuwrı múyeshli formaǵa iye bolıp, ulıwma maydanı 44 ga ibarat. Qalanıń qubla-batısında ark bolǵan. Batıs diyўallarınıń uzınlıǵı 621 m, qubla diyўalı 712 m, arqa hám shıǵıs diyўalları 660 m teń. Sırtqı diyўalları yarım dóńgelek minaralar menen bekkemlengen. Minaralardıń arası 33-34 m teń. Minaralardıń sırtqı diyўaldan 6 m shıǵıp turadı, qalıńlıgı 3,5-4 m teń. Qalanıń dárўazası tórtew bolıp, olar hár bir diyўallar ortasında jaylasadı. Dárўazalardıń eni 13-16 metrge teń. Qala sırtındaǵı keńlik 40-50 m bolıp hám ol tereń or menen oralǵan. Qalanıń oraylık bóliminiń arqasında XIII-XIV ásirlerge tiyisli sheyx Abbas - Vali maqbarası salınǵan. Maqbara XX ásirdiń basında buzıladı.
Qalanıń batıs dárўazası aldında Gulli mama qábirstanı ornalasqan. 1902 - jılga shekem Qıyat qalasında biyik minara saklanǵan. Ol minara óziniń razmeri boyınsha Góne Urgenchdegi minaralardan (XIV ásir) kem bolmaǵan. Qıyat qalasınan tabılǵan arxeologiyalıq materiallar, ásirese gúlal ıdıslar ózleriniń isleniw texnologiyası, forması hám naǵısları boyınsha IX-XIV hám XV-XVII ásirlerge tuwra keledi. Qıyat (Kat) qalası dógereginde awıl elatlardıń orınları saqlanǵan, biraq olar sońgı jılları egislik jerlerge aylanıp ketken.
X-XIII ásirlerde Qıyat qalası hám onıń dógeregi Gawxara kanalınıń suwı menen támiynlengen. IX-X ásirlerde Qıyattıń qubla-shıǵısında Shoraxan elatı jaylasqan. Onıń qarabaxanası elege shekem Tórtkul rayonında saklanǵan.
Altın Orda mámleketi úsh tariyxıy dáwirdi basınan keshiredi :
1- Altın Ordanıń payda bolıw dáwiri (1242-1266 - jıllar);
2- Ordanıń rawajlanıw dáwiri (1267-1359 - jıllar);
3- Ordanıń qulaw dáwiri (XIV ásirdiń 60-80-jılları).
Altın Ordanıń ekinshi dáwirinde, kóshpeli sharўa xalıqlar menen otırıqshı qala ónermentleri arasında mádeniy – sawda baylanıstıń ósiwi menen ekonomikalıq – mádeniy baylanıslar ósedi.
Eń dáslep, orda hákimleri, oaziste jasaǵan otırıqshı xalıqlardıń qalaların talap, baylıq toplasa, XIII ásirdiń 2- yarımınan baslap, mongol aristokratları diyxanshılıq elatlarına, ondaǵı qalalarǵa ǵamxorlıq ete baslaydı. Buzılǵan qalalardı qayta tiklep, salıq jıynap bayıydı. Djuchi ulısı, Shınǵısxan imperiyasınan bóleklenip, 1270 – jılı óz teńgesin basıp shıǵaradı. XIII ásirdiń aqırında Altın Orda xanları, Mongoliya imperiyasına salıq beriwdi qısqartıp, awısqan qarjını ózlerine qaldıradı. Usı waqıttan baslap qalalardıń sanı ósedi. XIII ásir ortasında Ordanıń úlken qalalarına Bolgar, Urgench (Xorezm) hám Krım kirse, al XIV ásirde Saray qalası rawajlanıp Volga dár'yası del'tasında ornalasadı. Xan Ordası, Djuchi ulısınıń orayına aylanadı. Saray qalası bolsa siyasiy, ekonomikalıq hám mádeniy orayǵa aylanadı.
Altın Orda qalalarınıń tez kóterilip rawajlanıwına, mámlekettiń basıp alǵan ellerinen alıp kelgen olja baylıqlardan hám bendelerdiń kúshinen paydalanıwı sebep boladı.
Volga dár'yasınıń tómengi boyında jaylasqan Saray qalası ulıstıń paytaxtı bolıp (házirgi Selitrennıy qalası), ol házirgi Astraxan'nan 100 shaqırım joqarıda, Volganıń Aktuba tarmaǵı boyında jaylasadı, XIV ásirdiń 40 – jılları ordanıń orayı Jańa Sarayǵa kóshiriledi. Ol qala házirgi Volgograd qalası janında jaylasqan. Bunnan basqa Altın Ordanıń Vodyanskiy qalası, Volgogradtan 40 shaqırım joqarıda, házirgi Saratov janında jaylasqan Uvek, Xauji, Tarxan (Astraxan) qalaları bolǵan. Eń dáslep Altın Orda qalalarınıń sırtınan qorǵanıs diyўallar salınbaydı. Tek, 1360-jıldan keyin, óz–ara feodallıq gúresler jılları, qalalar sırtınan or hám ashılar menen oraladı.
Altın Orda qalaları ishinde meshit, minaret, monsha, ónerment kvartalları, hám teńge basıp shıǵaratuǵın saraylar boladı. Qalalarda, paydalanǵan suwlardı aǵızıp jiberetuǵın kanalizaciyalar qurıladı. Altın Orda qalaları qońsı eller menen kárўan hám suw jollar arqalı sawda baylanısların alıp baradı. Qalalarda ónermentshilik jaqsı ósedi, sırlanǵan, sırsız gúlal ıdıslar islenedi. Temirshilik hám shiyshesazlıq ónermentshiligi rawajlanadı. Súyeklerden hám aǵashlardan buyımlar islenedi, qalalar sawda hám mádeniy oraylarǵa aylanadı.
|
