|
Turkmenstannıń orta ásirler arxeologiyasi
|
| bet | 132/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022Turkmenstannıń orta ásirler arxeologiyasi
Reje:
1. Qubla Turkmenstan eneolit, bronza hám erte temir dáwirlerinde.
2. Jaytun mádeniyatı.
3. Parfiya.
1. Eneolit dáwiri qubla Túrkmenstan aymaǵında jaqsı úyrenilgen. Bul aymaqta birinshi bolıp amerikalı alımlar (R.Pampelli) arxeologiyalıq izertlew jumısların alıp baradı. Qubla Túrkmenstanda, XX ásirdiń 50-jıllarında M.E.Masson basshılıǵındaǵı YuTAKE ekspediciyası izertlew jumısların alıp bardı. Eneolit dáwiri arxeologiyalıq obektlerdi izertlegende V.A.Kuftin, V.M. Masson, V.I.Sarianidi, O.K. Berdiev, I.V.Xlopin hám basqalar kóp xızmet etti. Bunnan basqa, Zarafshannıń joqarı boylarında jaylasqan, Pendjikentke jaqın jerdegi Sarazm-mákan jayıda úyreniledi. Sarazmnıń tómengi mádeniy qatlamı mıs-tas (eneolit) dáwirine tuwra keledi.
Arxeologiyalıq izertlewler nátiyjesinde eneolit dáwirinde, qubla Túrkmenstannıń áyyemgi shıǵıs eller tariyxında tutqan ornı anıqlandı.
Solay etip, eneolit dáwirinde Qubla Túrkmenstanda jasawshı qáwimler Iran hám Afǵanstannıń qońsı oblastları menen birge jasap, bir tilde sóylesken. Eneolit dáwiri aqırında, qubla Túrkmenstanda ertedegi qala payda boladı. Bul b.e.sh. III mıńınshı jıllarǵa tuwra keledi.
Bronza dáwirinde Orta Aziyada da áyyemgi shıǵıs elleri sıyaqlı xojalıqtıń túrleri ósedi. Ásirese, Túrkmenstannıń qubla aymaǵında joqarı dárejeli diyxanshılıq xojalıǵı rawajlanadı. Bul jerde bronza ásiri b.e.sh. III – II mıńınshı jıllardı óz ishine aladı. Bronza dáwirinde, diyxanshılıqta bronzadan islengen gúnde, omash (qos) arqalı jer awdarıp diyxanshılıqta ónimli zúráát aladı. Usı dáwirde áyyemgi qala mádeniyatı payda boladı. Jergilikli xojalıqtı basqarıw institutı kelip shıǵadı.
Metallardı eritiw, gúlalshılıq, tastı qayta islew, toqımashılıq, qurılıs isleri ósip, jámiyette ózgerisler payda boladı. Monumental arxitekturalıq qurılıslar salınadı, músinler (terrakotalar) islenedi hám zergershilik isleride rawajlanadı.
Qubla Túrkmenstanda bronza dáwiri mádeniyatı Anau – III basqıshı menen belgilenip ol úsh dáwirge bólinedi.
1.Áyyemgi (erte) bronza.
2. Rawajlanǵan bronza .
3. Sońǵı bronza.
- áyyemgi (erte) bronza basqıshına (Namazgax IV- b.e.sh. 2750-2300 - jıllar),
- rawajlanǵan bronza (Namazgax V b.e.sh. 2300-1850 jıllar) hám
- sońǵı bronza basqıshına (Namazgax – VI- b.e.sh. 1850-1100 jıllar) tiyisli mákan jayları kiredi.
B.e.sh. III - mıńınshı jılları Kopet tawdıń arqa aymaǵında eki úlken diyxanshılıq orayları payda boladı. Maydanı 20 ga teń Altın tepe hám 50 ga maydanǵa iye Namazgax qala otırıqshı diyxanlar, Murǵab dáryasınıń delta boyların hám Ámiwdáryanıń orta jaǵaların ózlestiredi. Bronzanıń orta basqıshına tiyisli mákan-jaylarda hám ertedegi qala qurılısınıń payda bolǵanı seziledi. Bronza ásirinde, qubla Túrkistan, Orta Aziyanıń rawajlanǵan aymaǵı bolıp, qala mádeniyatı payda bolǵan rayonı boladı. Qubla Túrkmenstanda, qala hám diyxanshılıq mádeniyattıń rawajlanıwına áyyemgi shıǵıs mádeniyatı, qońsı Iran hám Afǵanstan mádeniyatınıń tásiri tiyedi. Keyin ala, bul mádeniyat, Orta Aziyanıń basqa rayonlarına taraladı.
Orta Aziyada erte temir dáwiri estelikleriniń jaqsı izertlengenleriniń biri Túrkmenstandaǵı Marı oazisi boladı. Bul aymaqtaǵı izertlengen arxeologiyalıq obektlerge – Yaz tepe, Arbalı tepe, Góne tepe hám Úsh tepe boladı. Bul jerde birinshi izertlew jumısların amerikalı alım R.Pampelli alıp bardı. Bunnan keyin bul esteliklerde 1946-jıldan 1954-1956- jıllarǵa shekem M.E. Masson basshılıǵındaǵı Túrkmenstan kompleks arxeologiyaıq ekspediciyası keń kólemde izertlew jumısların alıp bardı. Nátiyjede, esteliklerdiń erte temir dáwirine jatatuǵını anıqlandı. Yaz tepe b.e.sh. 900-650-jılları; Yaztepe II b.e.sh. 650-500-jıllar dep belgilenedi.
|
| |
