Kóshpeliler arxeologiyası
Reje:
Saklardin’ geografiyaliq jaylasiwi ha’m tarqaliwi.
Saklardin’ Orta Aziyadag’i estelik ma’kanlari.
Sarmatlar.
B. e. sh. VIII a’sir aqiri - VII a’sir basinda Evraziya ken’isliginde, Dunaydan Baykal ko’li aralig’inda jan’a arxeologiyalıq ma’deniyat payda baladı. Bul, ma’deniyat skif arxeologiya ma’deniyati dep ataladı. Skif ma’deniyatina xarakterli na’rse, onda skif u’shligi boladı. Bular qural-jaraq, attin’ jer toqimi-suwlig’i ha’m haywanat tu’rindegi ko’rkem o’ner. Bul du’nya a’debiyatinda “ Skif (sak) haywanat ko’rkem o’ner stili” yamasa “Skif-Sibir haywanat stili” dep ataladı. Onda jabayi-jirtqish haywanlar, quslar, haywanlardin’ o’z-ara alisiwlari su’wretlenedi. Ko’pshilik alimlardin’ pikirinshe skif-saklar indoevropa ha’mde indoiran tillerinde so’ylegen. Skif-saklar evropalıq tu’rk-kelbetke iye bolip, biraq olardin’ arasinda mongoloidliq rassaliq tu’rleride bolg’an.
Skifler Qara ten’izdin’ arqasinda Arqa Kavkaz jerlerinde jasaydi. Don ha’m Volga da’rya aralig’inda savromatlar jasaydi. Erte temir da’wirinin’ baslaniwi menen Orta Aziyanin’ ken’ territoriyasinda jasawshi ko’shpeli sharwalar bolg’an. Skif ha’m saklar temir metallurgiyasin o’zlestiredi. Ertedegi ko’shpeli sharwalardin’ u’rip-a’detleri haqqinda grek tariyxshilari azli-kem mag’liwmat beredi. Sol ko’shpeli sharwalardin’ ertedegi jazba dereklerde saqlang’ani kimmeriyetsler boladı. Bular haqqinda Gerodot skiflerge shekem kimmeritsler Qara ten’izdin’ arqa ta’repinde jasag’anin jazip qaldiradi.
Gerodot skifler haqqinda: “Skifler ko’binshe atlarda ha’m arbalarda ju’redi, al ayrımları otiriqshi bolip turmis keshiredi. Skifler ju’da’ jawinger xaliq”-dep jazadi. Haqiyqatinda da skifler ju’da’ ko’p bolg’an. Olardin’ Orta Aziyadag’i topari saklar dep atalg’an. Saklardi “Avestoda” turlar dese, grekler skifler-massagetler, al persiyalilar olardı saklar dep ataydi. Qitay dereklerinde olar “se” dep atalg’an. Bular ko’shpeli yarım ko’shpeli turmis keshirip, diyxanshiliq penende shuǵillang’an.
B. e. sh. I a’sirge tiyisli Rim jazba dereklerinde Yaksarttin’ (Sirda’ryanin’) arg’i jag’inda skifler jasag’ani aytıladı. Skiflerdin’ ishinde en’ ko’pshiligi massagetler, daylar ha’m issedonlar (arimasplar) bolg’an. Saklar haqqinda Gerodot bilay jazadi “Saklar Araks (A’miwda’rya-Uzboy) da’ryasinin’ arg’i jag’inda issedonlarg’a qarama-qarsi jasaydi. Kimmerietslerdin’ turmis qa’lpi skiflerge uqsas, olar atli ha’m jayaw ju’ripte urisa aladi. Urisiwdin’ usi eki tu’rinede jetik, oq jay ha’m nayza menen de urisadi. Sawashta aybaltalar menen qurallanadi. Olardin’ barliq buyimlari altin menen mistan islengen. Olar egin ekpeydi, u’y haywanlari go’shi menen ha’m balıqlar menen awqatlanadi. Araks (A’miwda’rya) olardı balıq penen ta’miynleydi. Saklar su’t ishedi”.
A’yyemgi da’wirdegi jazba dereklerde Sogdiananin’ ar jag’indag’i Yaksarttin’ boylarin jag’alap saklar qonis basqan degen mag’liwmat saqlang’an. Skifler ha’m saklar tiykarinan ko’shpeli bolip sharwashiliq penen shuǵillanbag’ani ushin olardin’ jaylari kem saqlang’an. Biraq, olardin’ qa’bir qorg’anlari bizin’ da’wirimizge shekem kelip jetken. Aral boyi saklarinin’ esteliklerinin’ biri bronza da’wiri ma’deniyatinin’ son’g’i da’wirine tiyisli bolg’an Tegisken esteligi boladı. Saklardin’ Uyg’araq penen arqa Tagisken qa’birleri b.e.sh. VII-V a’sirlerde payda bolg’an. Qazip izertlegende qa’bir qorg’anlar astinan marhumlardı eki tu’rde jerlegeni anıqlandi. Qa’bir qorg’anlardin’ biyikligi 2-2,5 metr ha’m diametri 10 -40 metr. Marhumlardı jer u’stine jerlegen. Jer u’stine jayilg’an qamis u’stine jen’il qadalar qoyip olardı o’rtep jiberip, u’stine topiraq shashqan. Ekinshi tu’ri o’likti jay ishine jerlegen. Bul estelikler Aral boyinda jasag’an massagetlerdin’ toparina jatadi. Qa’birlerden, marhumlardı gu’ze, buyimlar, altar, qayraq taslar, temir qılısh, at jueninin’ bo’lekleri tabildi.
Aral boyi saklardin’ ma’deniyati Evraziya ko’shpeli saklar ma’deniyatina kiredi. Massagetlerdin’ ma’deniyati b.e sh. 1 min’inshi jildin’ ortasinda gu’llenip o’sedi. Kon’si Xorezm elati menen etno-ma’deniy baylanista boladı. Usi da’wirde sak-massagetlerdin’ qalasi Shirik rabat, Jan’a da’r'ya boyindag’i Babish molla, Inkar da’rya boyindag’i Bálenti degen u’lken ma’kanlar payda baladı. Sak-massagetler usi esteliklerdin’ do’gereginde suwg’arip diyxanshiliq etken. Bul sak-massagetlerge otiriqshi Xorezm tsivilizatsiyanin’ ma’deniyat ta’siri tiygenin’ an’latadi.
Orta Aziya Aral boyi, Jeti suw, Pamir, Tyan-Shan, orayliq Qazaqstanda, Altayda skif-saklar Issedon ati menen belgili. Orayliq Aziyadag’i saklardin’ u’lken toparin massagetler qurap, olar o’zlerinin’ turmis qa’lpi ha’m xojaliq da’stu’rleri menen ayirilip turg’an. Biraq bulardin’ esteliklerinin’ qaysı tu’ri saklarg’a, qaysısı massagetlerge tiyisli ekenin’ ajiratiw qıyın. Sonın’ ushinda esteliklerge sak-massagetlerdin’ ma’deniyati degen termin ko’p qollanıladı. Sak- massagetlerdin’ tiykarg’i jasag’an territoriyasi Aral boyi, orayliq ha’m shig’is Qazaqstan, Jetisuw, Pamir taw jag’alari boladı. Olardin’ estelikleri bizlerde qorg’an qa’bir tu’rinde saqlang’an.
Orayliq Qazaqstanda sak-massagetler toparlari Tas mola ma’deniyati ati menen belgili. Almati qalasina jaqin jerden saklardin’ en’ bay qorg’an (qa’biri) tawilip izertlendi. Bul qorg’an Íssı ati menen du’nyag’a belgili boldi. Íssı qa’biri b.e.sh. V-IV a’sirlerge tuwra keledi. Qa’birden, astina ag’ash to’selgen poldan sak patshasinin’ su’yegi tabildi. 16-20 jasar sak patshasi altin plastinkalar menen bezelgen kiyimleri menen jerlengen. Basindag’i uzin sopaq basli jetkilikli kiyimi qanatli atlardin’ su’wretleri menen bezelgen. Patshanin’ qa’birine qural jaraqlardan uzin qılısh, kelte qanjar saling’an. Ka’birge 31 gu’lal idislari ha’m ag’ash tabaqlar saling’an. Gu’lal idislarg’a qimiz quyilg’an, ag’ash tabaqqa go’sh saling’an. Gu’mis ha’m bronzadan islengen idislar ishinde ha’m gu’mis kesenin’ tu’binde 26 belgiden ibarat jaziw bolg’an. Bir topar ilimpazlar bul jaziwdi iran tilinde jazilg’an dese, ekinshi topar alimlar Íssı jaziwi prototurk tilinde jazilg’an dep boljaydi. Biraq bul arxeologiya iliminde «belgisiz jaziw» ati menen belgili. Biraq usi da’wirden baslap, tu’rk tili ha’m ma’deniyati qa’liplese baslang’aninan derek beredi.
Andronovlar, saklar, massagetler ha’m sarmatlar qaraqalpaqlardin’ ertedegi ata-tekleri boladı. B.e.sh. III-eramızdin’ II a’sirlerinde sak-savromatlar ornin sarmatlar iyeledi. Sarmatlardin’ ati samat tu’rinde qaraqalpaqlardin’ ruwlari atinda saqlang’an. Saklardin’ ornin b.e.sh. III-II a’sirlerde qan’lilar iyeledi. Sirda’ryanin’ orta jag’asinda qan’lilar o’zlerinin’ ma’mleketin payda etedi. Aral boyi saklardi tek ko’shpeliler (nomada) edi dep qaramaw kerek. Sirda’ryanin’ eski deltasi, Jan’a da’rya boyinda jaylasqan Shirik rabat qalasi Aral boyi saklarinin’ orayi ha’m ma’mleketinin’ paytaxti bolg’an. Qala eski qatar diywallar menen oralg’an. Qala orayinda amfiteatrg’a uqsas siyiniw-xrami bolg’an. B.e.sh. VI-II a’sirlerge tiyisli Shirik rabat, A’miwda’rya delta boyi etnoslardi, Sirda’rya alabindag’i xaliqlar menen baylanistirip turg’an, ka’rwan jolda jaylasqan. Aral boyi sak-apasiaklari Jan’a da’rya deltasinan kanallar arqali suw alip diyxanshiliq etken. Shirik rabat do’gereginde diyxanshiliq atiz shelleri ha’m kanal izleri saqlang’an.
Orta Aziyanin’ ken’isliklerinde ha’m tawli zonalarinda jasag’an saklardin’ estelikleri Zarafshan alabinda, Sirda’rya eteklerinde, Aral baylarında, Pamir ha’m Tyan-Shan tawlarinin’ boylarında tabilip izertlendi. Olardin’ ko’bisi qa’bir-qorg’anlardan ibarat. Qa’birlerde bronza, temirden islengen qural jaraq, miynet qurallari ha’m gu’lal idislar ko’p ushirasadi. Gerodottin’ jaziwina qarag’anda saklardin’ xojalig’inda jilqishiliq tiykarg’i orindi iyelegen. A’yyemgi Grek ha’m Rim tariyxshilarinin’ miynetlerinde saklardi u’sh toparg’a bo’ledi. Tiay-tara-daray saklar, yag’niy da’ryanin’ ar jag’indag’i saklar, xaomavka saklar (xaoma ishimligin tayarlaytug’in saklar), tigraxauda saklar (sopaq basli kiyiz qalpaq kiygen saklar). Bulardin’ Orta Aziyanin’ qaysı tariyxiy geografiyalıq orinda jaylasqanin anıq aytiw qıyın. O’ytkeni saklardin’ etnografıyalıq jaylasiwi haqqinda jazba derekler joq. Bir topar ilimpazlardin’ pikirinshe tiay-tara-daray saklari A’miwda’rya ha’m Sirda’ryanin’ to’mengi alabinda, da’rya boylarında jasag’an. Tigraxauda saklari Tashkent wa’layati, Qazaqstan dalalarinda, Tyan-Shan eteklerinde o’mir su’rgen. Sak qa’wimleri o’z ko’semlerin mazarlar salip jerleydi. Mazarlardin’ diywallarin qam gerbineshlerden o’redi. O’z marhumlarin ju’da’ bay buyimlar menen jerleydi. Ka’birlerde adam su’yekleri menen gu’lal idislar (gu’ze, gorshok, kese) ko’p ushirasadi. Qızıl ren’li gu’lal idislarg’a geometriyaliq nag’islar saladi. Qa’birlerde temirden, bronza ha’m altinnan islengen buyimlarda tabiladi. Saklardin’ qa’birlerinen «haywanat stili» degen buyimlarda haywanlardin’ (jabayi jirtqish haywanlar, suwin, saygak, quslardin’) metalldan islegen ko’rinisleri beriledi. Bronzadan nayza ushi, qanjar, qılısh ha’m tag’i basqa buyimlar islengen. Tabilg’an buyimlardin’ ko’bisi sarmatlardin’ zatlarina uqsas bolip keledi. Tagisken ha’m Uyg’arak qa’birlerinen tabilg’an zatlar olardin’ sarmatlar menen ma’deniy baylanista bolg’anlig’in da’lilleydi.
Aral boyi saklardin’ ma’deniyati Evraziya xaliqlarinin’ ma’deniyatina jatadi. Saklardin’ esteliklerine Shirik rabat, Sirda’rya to’mengi boyindag’i Jetiasar ma’kanlari kiredi. Ol Xaomavarqa saklar - Pamir tawlari ha’m Ferg’ana oypatlig’inda bir topari Tu’rkmenstanda jasag’an.
Sak qa’wimlerdin’ qonis basqan aymaqlarinin’ biri Jetisuw territoriyasi boladı. Bul jerde tigraxauda saklarinin’ bir topari jasaydi. Aral-Kaspiy arasindag’i ken’islikte massagetler o’mir su’redi. Tigraxayda saklardin’ esteliklerine Jetisuwdag’i Ili da’rya boyindag’i Isiq, Besshatir ha’m Kegen qa’bir-qorg’anlari jatadi. Isiq qa’birinen b.e.sh. VII-VI a’sirlerde Aral-Kaspiy aralig’inda, A’miwda’rya-Sirda’ryalar alabinda Malika Tumaris xanum du’zgen ertedegi ma’mleket payda bolip, Tumaris xanum basqarg’an jawinger massagetler, persiya patshasi Kirdin’ a’skerlerin jen’edi. B.e.sh. VI a’sir basinda ata-babalarimiz bolg’an sak-massagetler du’zgen a’skeriy-demokratiyalıq konfederatsiya, qaraqalpaqlardin’ en’ a’yyemgi ha’m erte ma’mleketshiliginin’ baslaniwi edi. B.e.sh. X-VIII a’sirlerde Sirda’ryanin’ to’mengi alabinda saklardin’ arqa Tagisken atli nekropoli payda baladı. B.e.sh. VII-V a’sirlerde Xorezmnin’ batisinda sak-massagetler Ku’yusay ma’deniyatin payda etedi. Olardin’ Ku’yusay-2, Tarimkiya degen estelikleri qazip izertlendi. Ku’yusaylar Xorezmliler menen tig’iz ma’deniy baylanista boladı. Sirda’rya boyi sak qa’wimleri menen etno-ma’deniy baylanisin alip baradi. Ku’yusay ma’deniyatin payda etken saklar o’z marhumlarin jer betine jerleydi. Sonın’ menen birge olar qa’bir qazg’anda oni u’y-jayg’a uqsatip qazip o’lini jerlegen. Sogdiananin’ batis ta’repinde jasag’an saklar, o’lini lyakat usilinda jerlegen. Skif-saklar Orta Aziyanin’ diyxanshiliq oazisi elatlari menen barqulla etno-ma’deniy baylanista bolg’an.
|
