TEMA: RUDALARDIN‘ KLASSIFIKATSIYASI.
JOBASI:
KIRISIW.
TIYKARG’I BOLIM.
Mineralogiya ha’m minerallar haqqinda uliwma tusinikler
Rudalardin’, olardin’ turleri, sanaatta ha’m xalq xojalig’indag’i ahimyeti
Rudalardi bayitiw usillari
O’zbekistandag’i ruda ka’nleri
JUWMAQLAW
PAYDALANILG‘AN A’DEBIYATLAR.
KIRISIW
TIYKARG’I BOLIM.
2.1. Mineralogiya ham minerallar haqqinda uliwma tusinikler.
Mineralogiya (latınsha : minera «ruda» + áyyemgi grekshe: lotos «ta'lim, fan»[1]) — minerallar haqqındaǵı pán bolıp, minerallar, olardıń quramı, ózgeshelikleri, fizikalıq dúzilisi (strukturası ) dıń morfologiyası hám nizamlıqları, sonıń menen birge, tábiyaatda payda bolıw processleri hám ózgeris sharayatların hám de jasalma jol menen (sintez) alıw hám ámelde paydalanıw jolların úyrenedi. Mineralogiyaning tiykarǵı waziypası — paydalı qazilma kánlerin qıdırıw hám bahalaw, sheki onimdi ámeliyatda qóllaw ushın bayıtıwdıń ilimiy tiykarların jaratıwdan ibarat. Mineralogiyadan 19 -asirde kristallografiya hám petrografiya, 20 -ásir baslarında paydalı qazilmalar haqqında táliymat, geokimyo, keyininen kristallokimyo ajralıp shıqtı. Mineralogiya házirgi zaman fizikasi, ximiyası nizamlıqlarınan keń paydalanadı.
Mineralogiyani úyreniwdiń tiykarǵı baǵdarları. Mineralogiyaning tiykarǵı waziypası minerallardıń sistematikasi tımsalları ; morfologiyası, Konstitusiyası, fizikalıq qásiyetleri, ximiyalıq quramı, geografiyalıq tarqalıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıwdan ibarat. Mineralogiyada házirgi waqıtta minerallar fizikasi eń zárúrli bólimdi quraydı.
Genetikalıq Mineralogiya arnawlı bir mineral túri hám minerallar assotsiatsiyasi — paydalı qazilma kánlerin payda bolıwına sebep bolǵan sharayat, nizamlıq hám processlerdi anıqlaydı ; minerallardıń payda bolıw procesin xarakteristikalaytuǵın fizikalıq-ximiyalıq ólshemleri (tra, basım, mineral payda bolıwshı ortalıqtıń ximiyası ) ni belgileydi. Mineralogiya minerallar tipomorfizmi haqqındaǵı táliymattı ; ontogenetik hám kristallomorfologik analizdi; qattı hám gaz-suyıqlıq kiritpelerdi izertlew hám basqalardı óz ishine aladı. Eksperimental Mineralogiya tábiyaatda minerallardıń payda bolıw sharayatların anıqlaw maqsetinde tábiyiy processlerdi modellestiriw hám fizik-ximiyaliq sistemalardı uyreniw menen shuǵıllanadı. Minerallardı (almaz, pyezokvars kristallari, optikalıq flyuorit, la'l, granat hám basqalar ) sintez qılıw da sol tarawǵa jaqın turadı.
Ámeliy hám texnikalıq-ekonomikalıq Mineralogiya mineral sheki onimnen kompleks paydalanıwǵa qaratılǵan hám odan alınatuǵın paydalı bólimlerin kóbeytiw ushın jańa mineral túrlerin mineralogik izertlew etip, sanaatda paydalanıw máseleleri menen shuǵıllanadı ; minerallardıń texnologiyalıq qásiyetleri olardıń quramı hám strukturasına baylanıslılıǵın, rudani bayıtıw processinde minerallardıń ózgeriwi, eriwi hám basqanı úyrenedi, izlewdin’ arnawlı mineralogik metodların islep shıǵadı.
Regional Mineralogiya mineral hám olar assotsiatsiyalarining bólistiriliw nizamlıqların anıqlaw maqsetinde arnawlı bir aymaqlar hám ruda provinsiyasining mineralogik úyreniwdi ulıwmalastıradı.
Kosmik deneler mineralogiyasi Ay jınıslarınan úlgiler alınǵannan keyin ǵana rawajlandi. Sonıń menen birge, meteoritllerdin’ mineral quramın úyreniw de úlken áhmiyetke iye.
Bul jónelislerdiń qandayda-birı minerallardı izertlewdiń jańa metodlardı jaratmay hám barların rawajlandirmay turıp nátiyje bermeydi.
Mineral dep - bir yamasa bir neshe ximiyalıq elementler birikpesinen quralg’an jer tubinde bolatuǵın fizikaviy hám ximiyalıq processler nátiyjesinde payda bolǵan tábiyiy birikpege aytıladı. Litosfera taw jınıslarınan shólkemlesken bolip, taw jınısları óz gezeginde minerallardan quralg’an.
Tábiyaatda minerallar 3 qıylı jaǵdayda ushraydı.
1. Qattı jaǵdayda - kvars, tapaz, almaz, granit hám basqalar.
2. Suyıq jaǵday daǵı - sınap, suw.
3. Gaz jaǵday daǵı - metan, propan, butart, karbonat angidrit, altıngugurt,
sulfat angidrit.
Minerallar duzilisi boyınsha ekige bolinedi: kristall hám amorf.
Kopshilik minerallar kristall halda, júdá az boleginde amorf halda ushraydı.
Kristall minerallar, olardi quraytuǵın atomlar málim tártipte hám
aralıqta jaylasıp, keńislikdegi pánjereni payda etedi. Sol sebepli olardıń sırtqı
kórinisi tuwrı kóp múyeshtegi geometriyalıq sırtqı kórinislerge iye boladi. Mısalı kvars, almaz, pirit, hám basqalar. Amorf minerallar kristal reshotkag’a iye bolmaydı. Onı quraytuǵın atomlar tártipsiz jaylasqan baladı. Mısalı: fosforit, vulqan shıyshesi hám basqalar.
Tábiyaatda sol waqitqa deyin 7000 den artıq minerallardıń atı málim, lekin
usılardan 3000 ge jaqinı tábiyaatda sap halda ushraydı, qalǵanları olardıń
birikpeleri yamasa jasalma bolıp tabıladı. Biraq minerallardin’ hámmesi de birdey halda ushramaydi. sol sebepli de minerallar tábiyaatda tarqalıwina qaray 2 gruppaǵa bolinedi.
1. Tábiyaatda kem ushraytug’in minerallar.
2. Taw jınısların payda etiwshi minerallar 100 ge jaqın bolıp, tábiyaatda keń
tarqalg’an. Jer qabıǵınıń mineralogik quramı (A. E. Fersman boyınsha ) salmaǵına salıstırǵanda procent esabında tómendegishe bolıp tabıladı:
Atız shpati- 55%.
Piroksen, amfibol — 15 %.
Kvars - 1 2 %.
Suw - 8. 25 %.
Oksidler hám suwlı oksidler -3 0 %.
Gilli minerallar - 1. 5 %
Ma'danlar —1. 5%.
Fosfatlar- 0. 75 %.
Sol sebepli de eń kóp ushraytuǵın minerallar - taw jınısların payda
etiwshi minerallar dep ataladı.
Minerallar baslanǵısh hám ekilemshi boladı. Taw jınısların payda etiwshi
minerllar baslanǵısh hám keyingi processler nátiyjesinde payda bolǵan minerallar ekilemshi dep ataladı.
Baslanǵısh minerallar endogen (ishki) processler tiykarında payda boladı.
Ekilemshi minerallar bolsa tiykarlanıp ekzogen (sırtqı ) processler tiykarında payda boladı.
Baslanǵısh minerallarga - kvars, dala shpati, jalǵanshı mug'uz, apatit sıyaqlı
minerallar kirse, ekilemshi minerallarga baslanǵısh minerallardıń ózgeriwi
nátiyjesinde payda bolǵan gilli minerallar, olarǵa : kaolinit, montmorillonit, gips hám organikalıq minerallar kiredi.
Taw jınısların payda etiwshi minerallar bir-birinen fizikalıq ózgesheligi hám ximiyalıq quramı boyınsha parıq etedi.
Minerallardıń fizikalıq qasiyetlari - hár bir minerallar o 'zine tán ximiyalıq
quramı ishki dúzilisi sırtqı forması hám qa’siyetlaeri menen bir-birinen parıq etedi. Olarg’a tómendegiler kiredi: reńi, sızıǵınin’ reńi, jıltırlıǵı, ashıqlıǵı, sınıw qábileti, jalg’aniw tegisligi, qattılıǵı, tıǵızlıǵı, iysi, da’mi, massası hám basqalar kiredi.
Minerallardin’ reńi olardıń ximiyalıq quramı, dúzilisi hám ozgeshe reń
beretuǵın organikalıq rudalardin’ túrine baylanıslı bolıp aq, kúlreń, jasıl, sarı,
qızıl, qara túslerde ushraydı.
Minerallardin’ jıltırlıǵı. Minerallar maydanına túsken nurdin’ hákis
etiwinen jiltir kóriniske kiredi. Minerallar jıltırlıǵına qaray eki gruppaǵa
bólinedi. 1. Metall siyaqli jiltir - jańa sindirilgan metaldin’ jaltırawın yadǵa saladı hám ádetde tınıq bolmaydı. Mısalı : gematit, pint, galenit, magnetit, sap tábiyiy minerallar - altın, gúmis, mıs, temir hám basqalar.
2. Metall emes jiltir, bular: shıyshe tarizli, jipek siyaqli jiltir sıyaqlı minerallar kiredi.
Minerallaming ashıqlıǵı. Minerallar ózinen nur ótkeriw uqiplilig’ina olardin’ ashıqlıǵı delinedi. Olar 3 gruppaǵa bolinedi.
1-ashıq (kvars, flyuorit hám basqalar) minerallarǵa tapaz, as duzı, flyuorit kvars.
2-yarım ashıq (zumrad, kinovar hám basqalar )
3-ashıq bolmaǵan ( pirit, grafit hám basqalar ).
Qattılıǵı. Mineraldı qattılıǵı dep onı basqa qandayda bir ótkir úsh menen tirnalg’anda qiriliwg’a hám tirnaliwg’a qarsılıq kórsetiw qábiletine aytıladı.
Minerallaming bul ózgesheligi onıń kristal panjrasini dúzilisine hám
elementler bólekshelerinin’ óz-ara birigiw háreketine baylanisli. Bóleksheler
qanshellilik bir-biri menen kúshli baylanısqan bolsa, minerallardin’ qattılıǵı da sonsha joqarı boladı. Mısalı almaz hám grafitning ximiyalıq quramı birdey (S) bolsada ulaming ishki dúzilisi bir-birinen tupten parıq etedi. Soǵan kóre ulaming qattılıǵı hám mexanik bekkemligi menen bir-birinen parıqlanıp turadı. Antiizatrop - minerallar qattılıǵı túrli jónelis]arda hár túrlı bolsa, izotroplarida da m ayo'nalishlarida birdey bahalı qattılıq baqlanadı.
Hár bir mineral quramalı izertlewlami (rengen hám b.) jumısqa solmasdan turıp anıqlaw múmkin bolgan qanday da bir bólek belgileri menen xarakterlenedi, bular: 1) morfologiyalıq ózgeshelikiari (kristallari hám qosoqliklarini forması ); 2) optikalıq (reńi, ashıqlıǵı, jıltırlıǵı, sızıǵınıń reńi) hám basqalar; 3) fizikalıq ózgeshelikiari (qattılıǵı, jalǵanıw tegisligi, sınıwı, mortlıǵı,
toblanuvchanligi, tıǵızlıǵı, magnitliligi, radioaktivligi hám b.).
Minerallardıń formaları. Mineraliar túrlishe boigan sırtqı sırtqı kórinislerge iye. Tábiyiy sharayatlarda kóbinese olar nadurıs bolg’an siziqlarda boladi.
Minerallardi sırtqı formaları bolek-bolek kristallar hám agregatlar kórinisinde
bolıwı múmkin: Bolek-bolek kristallar forması hár túrli. Eń kóp ushraytuǵınları :
- úlken-kishiligi birdey sırtqı kórinisler (pint);
- láńgersimon, ignachali, ústinsimon, tolasimon (asbest, shoh aldawshısı );
- tabletkasimon, tegis, betsimon, qat-qatli (slyuda, grafit, talk, xlorit).
2) Agregatlar forması da hár túrli, olar arasında tómendegiler ajratıladı :
- sharsimon tuwındılar ;
- tereksimon, patsimon yamasa toqıma sırtqı kórinisler;
- topıraqsimon agregatlar judamayda kristallardan dúzilgen jumsaq
ushatilgan massa kórinisindegi forma. Agregatlardin’ bul túri kóplegen
shógindi taw jınıslar — glinalar, gúńgirt temirtaslar hám basqalar ushın tafsifli.
Optikalıq ózgeshelikleri. Optik xarakteristikalar mineralladi júdá zárúrli diagnostik belgileri esaplanadi. Olarǵa tómendegiler kiredi: minerallardıń reńi, sızıǵınıń reńi, ashıqlıǵı hám jıltırlıǵı.
Minerallardin’ boyalıwı : júdá túrlishe ha’m bir qatar kórinetuǵındalari ushın
xarakteristikalı bolıwı múmkin: mısalı, jasıl malaxit, qızıl rubin. Bunday jaǵdaylarda minerallardıń boyawin anıqlawshı belgi bolip xızmet etedi.
A E. Fersman boyınsha mineralladi boyawi ayrim jaǵdaylarda mineral jemisi menen baylanıslı boladi, mısalı, kinovar (HgS2), pirit (FeS2). Basqa jaǵdaylarda bolsa qattı qosımshalar yamasa gazsimon bólekshelerge baylanıslı. Túrlishe reńler degi minerallar keń kolam de ushraydı. Mısali bolip kvars xızmet qiliwi múmkin, ol reńsiz, tútin siyaqli, qara, altın siyaqli sarı, jasıl, sút sıyaqlı aq. Bul kóbinese ximiyalıq analizde tutıp bolmaytug’in juqa qosimshalardi qatnasıwı menen baylanisqan.
Mineraldı sızıǵınıń reńi - birpara kem ashıq yamasa ashıq bo'lmagan
minerallar untaq siyaqli jaǵdayda iri denege qaraǵanda pútkilley basqasha
bo'yolasbga iye boladı. Xarakteristikalaw ushın untaq siyaqli jaǵdayda mineral sızıǵınıń boyawi maydanına ishqalanib - salıstırıladı. Mısalı, pirit mineralı iri daneshelerde latunli - sarı rangga iye, sızıǵınıń reńi bolsa -
jasıl - qara.
Minerallrdin’ ashıqlıǵı - o'zi arqalı jaqtılıqtı ótkeriw ózgesheligi. Jaqtiliqti ozinen otkizuw qasiyeti boyınsha ush gruppa mineralların ajıratıw
múmkin:
1- ashıq (kvars, flyuorit hám b.);
2- yarım ashıq (zumrad, kinovar hám b.);
3- ashıq bolmaǵan (pirit, grafit hám b.).
Minerallardin’ jıltırlıǵı - sırtdan jaqtiliqtin’ sawleleniwine tiykarlanǵan
ózgesheligi. Ol minerallardin’ ren’ine baylanisli emes. Barlıq minerallar bul
ózgeshelikleri boyınsha tómendewi gruppalarǵa bólinediler: metallik, shıyshesimon, nometallik hám jıltır bo'lmagan.
Minerallar massasına kóre 3 gruppaǵa bolinedi.
1, Jeńil - massası 2, 5 g/sm3 ke shekem (gips, tas duzı, altıngugurt hám basqalar )
2. O'rtacha-massası 2, 5 g/sm3 ten 4 g/sm3 ke shekem (kvars, kalsit, dalashpati v. b.)
3. Salmaqli - massası 4 g/sm3 ten joqarı (rudali minerallar, gematit. magnetit, sap tuwma elementlar).
Qattılıq - mineraldı sırtqı tásirge, mısalı timashga, qarsı turıw
qábileti. Bul qasiyet mineraldi kristallik torın dúzilisine jáne onı elementar
bóleksheleri arasındaǵı birigiwdiń xarakteristikalarına baylanıslı. Bul bóleksheler arasındaǵı bogiiqlik qansha kúshli boisa mineraldı qattılıǵı sonsha úlken boladi. Mısalı, almaz hám grafit birdey ximiyalıq quramlarda (S) túrlishe ishki dúzılıwǵa iye hám soǵan kóre, túrli qattılıǵı hám mexanik qasiyetleri menen parıq etedi. Antiizotrop - minerailar túrli jónelislerde túrli qattılıqiarga iye boladı, izotroplar barlıq jónelislerde birdey qattılıqlarda boladılar.
Barlıq minerallardi jınıs payda etiwshi hám siyrek ushırasatuǵınlarǵa (aksessorlarga) bolıw múmkin. Jınıs payda etiwshi minerallarg’a 50 den artıq bolmaǵan minerallar kiredi. Tábiyiy sharayatlarda olar kóplegen taw jınısların dúzgen halda, úlken muǵdarda ushraydılar.
Tábiyiy qurılıs materiallarınıń miytinligi vatexnologik ózgeshelikleri tiykarlanıp jins payda etiwshi minerallardıń quramları menen anıqlanadı, sol sebepli olardı biliw qurılıs materialiari hám buyımların óndiriste qurǵaqlayshı texnolog ushın júdá zárúr.
Litosferada eń keń tarqalǵanlar ; atız shpatlari-57, 9%, kvars -12, 6%;
slyudalar-3, 6%; temir-magnezial silikatlar (shoh aldawshısı. avgit, olivin,
zmeyevik) ~16, 8%; ohakli shpat (kalsit)-T5%; dolomit-0,! %; kaolin ıyt hám basqa glinali minerailar - 1, 1%;
Jer qabıqında barlıq bekkem minerallami quramları hámmesi bolip,
6, 5% ni quraydı ; Jer qabıqındaǵı 34 % túrdegi minerallar silikatlarga, 25% i
- oksidlar hám gidrooksidlarga, 20% i - sulfidlarga hám 21% - qalǵan mineraliarga tuwrı keledi.
Kem ushraydug’in yamasa aksessor minerallar dep taw jinslarinda kem ushraytuǵın, biraq tek bir hám sol jinsni turining kishi aralasiasini quraytuǵın hám anıqlawshı mineraliarga aytıladı. Siyrek ushırasatuǵın mineral, taw jınıslarında 1% ten artıq bolmaǵan mug’darlarda boladi. Jınıs payda etiwshi minerallardan tısqarı, qurıwshı - texnolog bir qatar jaǵdaylarda taw jınıslarınıń qurılısqa tiyisli ózgesheliklerine tásir etiwshi siyrek ushırasatuǵın mineralladi biliwi kerek, mısalı :
Minerailar ximiyalıq quramları boyınsha tómendegi 10 gruppalarǵa bo'Iinadi:
I.gruppa -silikatlar VI.gruppa - sulfatlar
II.gruppa – karbonatlar VII.gruppa - gaioidlar
Ill.gruppa – oksidler VIII.gruppa taza fosfatlar
IV.gruppa – gidroksidlar IX.gruppa - volframitlar
V.gruppa -suifidlar X.gruppa – sap tuwma elementler.
|
