2.2. Rudalardin’, olardin’ turleri, sanaatta ha’m xalq xojalig’indag’i ahimyeti.
Ruda — quramında metall yamasa onıń birikpeleri kóp muǵdarda bolǵan tábiyiy mineral tuwındılar. Geyde nometall mineral sheki onimler (asbest, barit, grafit, altıngugurt) da Ruda dep júritiledi. Ruda tábiyiy bay hám jarlı túrlerge ajratıladı, soǵan qaray onı bayıtıw zárúrligi belgilenedi. Ruda bir paydalı minerallı — monomineral yamasa kóp paydalı minerallı — polimineral, atap aytqanda, quramında sanaat áhmiyetine iye bolmaǵan (yaǵnıy kem muǵdarlı ) minerallar da boladı. Quramında paydalı joldas minerallar (komponentler) bolǵanları kompleks Kón dep júritiledi. Rudaning quramında bolǵan minerallar muǵdarına qaray silikatli, oksidli, sulfidli, karbonatlı hám aralas túrleri parq etiledi. Barlıq túpkilikli shógindi, magmatik hám metamorfik tog jınısları quramında bolǵan Kón túpkilikli Kón dep ataladı ; dare, kól, teńiz hám okean shógindilerinen alınatuǵınları shashma Ruda dep júritiledi. Qazib alıw hám qayta islew ushın Kónning qatar ózgeshelikleri áhmiyetke iye: kattikligi, darzliligi, kólemlik salmaǵı, eriw temperaturası, magnit hám elektromagnitlıǵı, elektr ótkezgishligi, radioaktivligi, eriw hám sorbsion qásiyetleri, granulometrik quramı hám basqa Bir orında jaylasıp, átirapları bolsa basqa taw jınıslarınan ibarat úyin Ruda denesi (dene) dep ataladı hám ol túrli (jalpaq, shtokverk, tamırsimon) sırtqı kórinislerge iye. Jaqın jaylasqan bir neshe Ruda deneleri Ruda maydanı yamasa konini payda etedi, Ruda koni bir Ruda denesinen ibarat bolıwı da múmkin. Ruda kánleri qara (temir, marganets, xrom, titan, vanadiy), reńli (mıs, qo'rgoshin, rux, nikel, surma), jeńil (alyuminiy), kem ushraytuǵın (qalay, volfram, molibden, sınap, berilliy, litiy, tantal, niobiy), túp (altın, platina, gúmis), radioaktiv (uran, toriy, radiy), tarqaq (aktiniy, gafniy, galliy, germaniy, indiy, kadmiy, protaktiniy, reniy, rubidiy, selen, skandiy, talliy, tellur, seziy hám basqalar ) hám kemde-kem ushraytuǵın metallar kánlerine ajratıladı.
Bir neshe Ruda kánleri úlken aralıqqa sozılıp jaylasqanda rudali region dep ataladı. Misali, Amerikanıń Ullı gúmisli orayi Meksikadan Peru hám Boliviyaǵa shekem dawam etken, Oraylıq Afrikanıń misli zonasi Zambiya hám Kongo Demokratiyalıq Respublikasında 450 km aralıqqa sozılıp, 150 den artıq mıs kánlerin qamtıp alǵan ; Qubla Amerikanıń misli regioni 4 mıń km ga sozılıp, Kolumbiya, Ekvador, Peru, Argentina, Chili mámleketlerinde jaylasqan Ruda kánlerinen ibarat. Geografiyalıq hám geologik tárepten bólek ajralıp turǵan jalǵız yamasa bir neshe Rudali formatsiyalarga iye bolǵan region Rudali rayon dep ataladı (mis, Fargona surmasimob rudali rayoni, Angren Almalıq rudali rayoni, Kizilqum altın Rudali rayonı )
Tábiyiy pánlerdiń hár biri bul sorawǵa ayriqsha tárzde juwap beredi. Mineralogiya rudani paydalı qazilmalar jıyındısı dep tariypleydi, olardı úyreniw olardan eń qımbatlilarini qazib alıwdı jaqsılaw ushın zárúr boladı, ximiya bolsa odaǵı qımbat bahalı metallardıń sapa hám muǵdarlıq quramın anıqlaw maqsetinde rudaning elementar quramın úyrenedi.
Geologiya bul sorawdı kórip shıǵadı : "Ruda ne?" Olardan sanaatda paydalanıwdıń maqsetke muwapıqlıǵı kózqarasınan, sebebi bul pán planetamız tubinde júz beretuǵın struktura hám processlerdi, taw jınısları hám minerallardıń payda bolıw sharayatların úyreniw, jańa kánlerdi úyreniw menen shuǵıllanadı. Minerallar. Olar geologik processler sebepli sanaatda paydalanıw ushın jeterli muǵdarda mineral strukturalar tóplanǵan Jer maydanı daǵı aymaqlardı ańlatadı.
|
