|
Ruda, minerallar hám kánler haqqında túsinik
|
| bet | 7/10 | | Sana | 26.06.2023 | | Hajmi | 99.25 Kb. | | #75705 |
Bog'liq taza3Ruda, minerallar hám kánler haqqında túsinik
Respublikamız xalıq ho'jaligida mineral hom-buyımlardıń túrli kórinisleri úlken muǵdarda qollanıladı. Házirgi waqıtta sanaat hám awıl ho'jalik ónimleri islep shıǵarıw ushın mineral hom-buyımlardıń 200 den artıq túri isletilip atır. Ámeldegi texnikalıq-ekonomikalıq sharayatta xalıq ho'jaligida etarli nátiyje menen isletiliwi múmkin bolǵan tábiyiy mineral elementlar paydalı qazilmalar dep ataladı. Olar tábiyiy halda hám tiyisli túrde qayta islengen halda isletiliwi múmkin. Sapa hám muǵdar tárepinen xalıq ho'jaligida isletiwge jaramlı er qa'ridagi mineral elementlardıń tóplanǵan jayı paydalı qazilma kánleri dep ataladı. Ámeldegi texnikalıq sharayatta qazib alınıwı maqsetke muwapıq kánler sanaat kánleri dep ataladı. Paydalı qazilmani qazib alıw hám bayıtıw texnikası ósiwi menen sanaat kánleri esaplanbaǵan kánler de sanaat kánleri kategoriyasiga ótiwi múmkin. Zárúrli áhmiyetke iye paydalı qazilmalar sanaat tarmaǵında isletiliwine qaray 3 tiykarǵı gruppaǵa bólinedi: rudali, noruda hám janılg'i. Metal yamasa onıń birikpelerin ajıratıp alıw texnologiyalıq tárepten múmkin hám ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq minerallar agregati ruda dep ataladı. Mısalı, temir, marganets, rux, molibden, volfram hám t.b. kóni. Mineral hom-buyımlardıń sapasına qaray kón bay (joqarı sortlı ), ápiwayı (ortasha sapalı ) hám jarlı (tómen sortlı ) kónga bólinedi. Tábiyiy ximiyalıq reakciyalar tiykarında payda bolǵan tábiyiy ximiyalıq birikpeler minerallar dep ataladı. Minerallar ximiyalıq quramına qaray klasslarǵa bólinedi, olardıń túpkiliklilerine tómendegiler kiredi: tug'ma (sap) elementler, sulfidlar (metallardıń altıngugurt menen birikpesi), oksidler (metallar hám birpara elementlerdiń kislorod menen birikpeleri), silikatlar (metallardıń kremniy hám kislorod menen birikpeleri) hám alyumosilikatlar (alyuminiy saqlawshı silikatlar). Rudadan xalıq ho'jaligida isletiw maqsetinde ajıratıp alınatuǵın minerallar qımbat bahalı yamasa paydalı minerallar dep ataladı. Sanaat qımbatına iye bolmaǵan minerallar puch taw jınısları dep ataladı.
Minerallardıń bunday bóliniwi shártli bolıp tabıladı, sebebi bir mineraldıń ózi ayırım sharayatta qımbat bahalı, basqa sharayatta bolsa puch taw jinsi bolıwı múmkin. Mısalı, kvarts altınlı kónda puch taw jinsi, keramika sanaatı ushın bolsa qımbat bahalı komponent esaplanadı. Ónimdi kompleks túrde isletiliwiniń artpaqtası puch taw jınısları minerallarınıń sanın azayıwına alıp keledi. Paydalı qazilma kánleri túpkilikli hám shashma kánlerge bólinedi. Túpkilikli kánlerde ruda óziniń dáslepki payda bolǵan jayında taw jınıslarınıń ulıwma dızbekinde jatadı. Shashma kánler bolsa túpkilikli kánlerdiń suw, hawa kislorodı, temperatura hám basqa tábiyiy faktorlar tásirinde jemiriliwi nátiyjesinde payda boladı. Paydalı qazilma qumı tábiyiy faktorlar tásirinde túpkilikli kánler jaylasqan orından talay aralıqqa kóshiwi múmkin. Materiallıq quramına kóre kón qara, reńli, siyrek ushırasatuǵın, kemde-kem ushraytuǵın hám radioaktiv metallar kóniga bólinedi. Kón, sonıń menen birge, tek bir metal saqlawshı monometal hám bir neshe metal saqlawshı quramalı polimetal kónga bólinedi. Polimetal kón monometal kónga salıstırǵanda kóbirek ushraydı hám olardıń quramındaǵı metallar kóbinese sanaat áhmiyetine iye boladı. Polimetal kónga mısal jol menende mıs hám ruxli, rux hám qorǵasınlı, molibden hám volframli kónni keltiriw múmkin. Fizikalıq ózgesheliklerine kóre kón tómendegishe bólinedi: tıǵızlıq boyınsha : salmaqli - tıǵızlıǵı 3500 kg/m3 den joqarı, ortasha -tıǵızlıǵı 2500-3500 kg/m3, kiyim-kenshekzichligi 2500 kg/m3 den kishi; ızǵarlıǵı boyınsha : oǵada ızǵar, ızǵar hám qurǵaqlay. Fizikalıq ózgeshelikleri hám ximiyalıq quramına kóre kón ańsat hám qıyın boyitiluvchi kónga bólinedi. Sanaat tárepinen rudali hom-buyımlarǵa qoyılatuǵın talaplar GOST hám texnikalıq sharayatlar formasında beriledi. Oǵan kóre mineral hom-buyımlar qımbat bahalı komponent, zıyanlı qosımsha hám ruda agregatining qásiyetine qaray sortlarǵa ajratıladı. Íǵallıqtıń muǵdarı hám granulometrik quramǵa da shekleniwler bar. Ruda quramındaǵı hár qaysı mineral málim bir ximiyalıq quramǵa hám ózine tán dúzılıwǵa iye. Bul minerallardıń reń, tıǵızlıq, elektr ótkezgishlik, magnitlanıw qábileti hám x. k. sıyaqlı turaqlı jáne induvidual fizikalıq ózgesheliklerin támiyinleydi.
|
| |
