Shash ha'm Iloq arxeologiyası
Joba :
1. Siyasiy tariyxı.
2. Urǵanilish tariyxı
Ádebiyatlar :
1. Karimov I. A. «Tariyxıy yadız keleshek yuk» T., 1998 y.
2. Masson V. M. Srednyaya Aziya i drevniy Vostok. M.: Nauka, 1964.
3. Sa'dullaev A. S. Kadimgi Uzbekiston dáslepki jazba dereklerde. T.: «Ukituvchi», 1996.
Dereklerdiń guvoxlik beriwine qaraǵanda Sirdaryo buyida jaylasqan kadimiy Shoch hám Ilok wálayatları 5 asirde eftalitlar mámleketi quramına kirgen. 6 asirde eftalitlarning túrkler menen tuknashganlarida Sirdaryo buyi wálayatları bul eki rakib urtasidagi urıs hám sawashlar saxnesine aylanadılar. 6 ásirdiń urtalarida Xokon Sanjibu dáwirinde túrkler Shoch, Fargona hám Sugdiyonani basıp aladılar. Bunıń nátiyjesinde, Shoch, Parak, Samarkand hám Sugdiyona tushkunlikka júz tutadı hám bir neshe jıllar dawamında bul wálayatlardıń tásiri azayadı. Naǵız ózi dáwirde iri altın hám gúmis metalllarına iye bulgan Ilok Shoch quramınan ajralıp chikadi, dep shama etiw múmkin.
Turk xokonligining ekige bulinishidan sung Shoch hám Ilok garbiy Turk xokonligi quramına kirediler. 605 jıldaǵı Xokon hákimiyatiga karshi kutarilgan kuzgolondan sung bul jerde hákimiyat tepasiga turk hákimleri- tudunlar kelediler.
Kitay sayyoxatchisi Syuan' Tszyan' bul jerdegi kuplab qalaler bar ekenligi jáne bul qalalerdiń ayırım -ayırım feodallar tárepinen boshkarilganligini aytıp utadi. Bul feodallar atina ǵana Garbiy Turk xokoniga buysunganlar. 7 ásirdiń aqırı -8 ásirdiń baslarında arab boskini qáwipi tugilganida Shoch hám Ilok xam Turk xokonligi basshılıǵındaǵı Movarounnaxr wálayatları ittifokiga kushildilar.
Ittifok quramında Shoch arablarga karshi gúresde aktiv katnashadi. 712 jılda kamal kilingan Samarkandga járdem jiberedi. Buǵan juwapan 713 hám 714 jıllarda arablar Shochga karshi bir neshe boskinchilik júriwleri uyushtiradilar.
Arablarga karshi gúresiw dáwirinde Shochning arqa chul aymaqları menen qosılıw procesi ayniksa kúshayadi. 723-724 jıllarda birlesken kúshler arablarni Sirdaryo buyida maglubiyatga ushıratıwǵa muvaffak buldilar. Fakatgina 8 ásirdiń urtalariga kelip, arablar Turk xokonligiga kakshatkich zarba berip, Shochni kamal etiwge muvaffak buldilar. Shochning zaiflashib kolishidan Kitay paydalanmokchi boladı. Olar xattoki Shochning paytaxtın basıp alıp onı wayran etiwge muvaffak buldilar. Biraq, Kitaylıqlar 751 jılda Talasda arablar tárepinen maglubiyatga ushraydılar. Sol dáwirden baslap Shoch arab xalifaligi quramına kiritiledi. Shoch wálayatı xalqı Movarounnaxr xalkining arablarga karshi alıp barǵan gúresinde aktiv katnashadi. Naǵız ózi jerde Mukanna kuzgoloning tárepdarları hám áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları kup bulgan.
Sonday kilib, dáslepki urta ásirler degi Shoch hám Ilok tariyxın 2 dáwir bulish múmkin: 1. 5 ásir- 6 ásirdiń 1-yarımı - eki wálayat eftalitlar mámleketi quramına kirgen.
2. 6 ásirdiń 2-yarımı - 8 ásir- Shoch hám Ilok Turk xokonligi quramında.
Birinshi dáwir tiyisli Minguryuk shaxri arablarning «Shoch madinasi» hám Kitay xronikalaridagi «Sol wálayatınıń paytaxtı»ga tugri keledi. Qala diywallarınıń uzınlıǵı 10 liga teń bulgan. Qaladiń ulıwma maydanı 35 gektarǵa teń bulgan. Qala kuxandiz hám Shaxristondan ibarat esaplanadi. Sonı xam aytıp utish kerek, kuxandizning ulıwma maydanı 0, 5 gektar bulib, bul qaladiń ulıwma maydanınıń 1/70 kismiga teń bolıp tabıladı. Qalani suw menen Salar bulogi támiyinlep turǵan. Salardan qalage suw alıp keletuǵın arnawlı kanal kazib chikarilgan.
Kuxandiz hám qala diywalları Minguryukning qorǵaw sistemasın shólkemlesken. Sonıń menen birge qalashe tapda xukmdorning kasri xam ámeldegi bulgan. Bul bólshek Shoch tap daǵı bul dáwir tiyisli eń iri bólshek kompleksi esaplanadi. Ol bir neshe bólmelerden ibarat bulib, koridorlar orkali birlestirilgen. Minguryuk kasri 8 ásirdiń baslarına kelip, mexmonxona, jasaw bólmeleri, bas kism, dinge sıyınıw menen boglik bólmeler hám xujalik bólmelerinen ibarat bulgan. Bólshek pútkilley shiyki gisht hám paxsadan kurilgan.
«Shoch madinasi»de xalıqı ayniksa xunarmandchilik menen kup shugullangan. Xunarmandlar metalldı kayta islew, olardan kurol-aslaxa, mexnat hám xujalik buyımların soǵıw menen shugullanganlar. Sonıń menen birge olar chullardan keltirilgen xayvon terilarini kayta islew hám ipakdan túrli shúberekler tukish menen xam shugullanganlar. Qala iri sawda orayı bulgan. Bul jerde arxeologik kazishma jumısları alıp barılǵanında, garbda Vizantiyadan tartıp sharkda Kitayǵa shekem bulgan kuplab uzok hám yakin mámleketlerdiń teńgeleri tabılǵan. Shoch paytaxtınıń uzida xam mustakil teńge zarbi ámeldegi bulgan. Sonıń menen birge, bul dáwirde Shochda mádeniyat xam talay ósgen.
Turk xokonligi tásirinde bulishiga kapustaay Shoch uz tili hám mádeniyatın saklab kolishga muvaffak bulgan. Shochda mámleket tili sugd tiliniń laxjalaridan biri bulgan. Mámleket hújjetleri, teńgelerdegi jazıwlar hám boshka jazıwmalar sugd jazıwında alıp barılǵan. Diniy jixatdan Shoch hám Ilokda dexkonchilik menen boglik bulgan paydadorlik kul'tlari, otqa sıyınıwshılıq hám ájdadlar ruxiga siginish sıyaqlı dinge sıyınıw formaları ámeldegi bulgan.
Shochda ámeldegi bulgan taǵı bir iri qalalerden biri Shirchik dáryası buyidagi Xanabadtepe qalashesi bulgan. M. Ye. Massonning pikirine kura, bul qalashe 10 asirde dereklerde tilge alınǵan Nudjket paytaxtınan 2 farsang uzoklikda jaylasqan qala esaplanadi. Jazba dereklerdiń guvoxlik beriwine qaraǵanda bul jerde tiykarınan kayikchilar jasaǵanlar. Olar Parak (Shirchik) hám Xashart (Sirdaryo) dáryalarınan utishga kayiklar menen adamlarǵa járdem bergenler hám sol orkali kún keshirganlar. Xanabadtepe qalashesi eramizǵa shekemiy 6 ásirdiń baslarında qáliplesken. 7 asrga kelip bul qala qorǵaw diywalları menen uralib, onıń shark tárepinde kuxandiz kurilgan. Qaladiń ulıwma maydanı 34 gektarǵa teń bulgan, kuxandiz maydanı 1 gektar bulgan. Qala Shochning áhmiyetli áskeriy hám sawda -sotik orayı bulgan.
Shochning maydan jixatidan úshinshi iri qalai Kugaittepe esaplanadi. Bul qala Salar dáryası oypatlıqsında jaylasqan bulib, xozirdan odan fakatgina bir kism imaratlar saklanib kolgan. Qaladiń ulıwma maydanı 11 gektarǵa teń bulgan. Kugaittepada kuxandiz xam ámeldegi bulib, ol talay bekkem kurilgan. Qala shaxristoni kuplab úylerden hám xujalik imaratlarınan ibarat bulgan. Qala tashkarisida ossuariylar saklangan nekropol'-kabriston ámeldegi bulgan.
Dáslepki urta ásirlerde Shoch hám Ilok utrok xalqınıń tiykarǵı mashguloti dexkonchilik hám bogdorchilikdan ibarat bulgan. 7-8 ásirlerge tiyisli qala hám kishlok qarabaxanaları tapda arxeologik kazishma jumısları nátiyjesinde kuplab dán eginleriniń koldiklari hám bogdorchilik eginleri tabılǵan. Eginlerdi sugorishda xam kuplab uzgarishlar júz boladı. Shigir járdeminde eginlerdi sugorish keń tarkaladi.
Xunarmandchilikda tog jumısı hám metallurgiya úlken axamiyatga iye bulgan. Shoch hám Ilokning tiykarǵı ruda orayları Qubla Shotkol hám Kuramin toglarida jaylasqan edi. Ilokda tog jumısınıń tiykarǵı tarmogi gúmis rudasini jetistiriw edi. Sonıń menen birge, Ilok 7 ásirdiń baslarına kelip Urta Aziyada altın islep chikarilishi jixatidan 2-urında edi.
Sol dáwir ishinde metallurgiyada áhmiyetli uzgarishlar júz boladı. Eger, 4-5 ásirlerde metalldı kayta islew ustaxonalari tiykarınan metallurgiya kánleri yakinida jaylasqan bulsa, 6 -8 ásirlerge kelip jaǵday uzgaradi. Keleside, metalldı kayta islew ustaxonalari tiykarınan qala degi málim gúzarlarda jaylasatuǵın buldi. Bunday ustaxonalar arxeologlar tárepinen Ilok paytaxtı Tunkentda, sonıń menen birge, Kul'ota, Seviltepa, Nomsiz, Kokrel, Toshbulok, Kuyluktepa sıyaqlı qala qarabaxanaları tapda tawıp urǵanılǵan.
Metallarga qayta islew menen boglik qol ónermentiler ustaxonalari Kandiktepa, Shámbetepa, Seviltepa, Kurgontepa hám Tunket qala qarabaxanaları aymaqlarında tawıp urǵanılǵan.
|
