|
ZARDUSHTIYLAR IBADATXANASI QORǴANI MUǴ
|
| bet | 105/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20224. ZARDUSHTIYLAR IBADATXANASI QORǴANI MUǴ
1. ZARDUSHTIYLIK - zoroastrizm er.ald. VII-VI ásirlerde payda bolǵan din. Tiykarshısı Zardusht. Sońǵı izertlew juwmaqlarına qaraǵanda, Orta Aziya, Xorezm 3oroastrizmniń watanı bolǵan. Orta Aziya, Iran, Aўǵanstan, Azerbayjan hám de Jaqın hám Orta Shıǵıstıń bir neshe mámleketlerinde tarqalǵan. Áyyemgi paxlaviy tilinde "Zardusht" sózi "Magupta" dep atalǵan. Paxlaviy tilindegi esteliklerdi arab tiline awdarmalaǵan ilimpazlar onı "majus" formasında qollanǵan. Nátiyjede orta ásirlerden beri "Zardusht" "majus", "zardushtiylik" bolsa "majusiylik" sıpatında qollanıp kelingen. Zoroastr "ot" hám «quyash» táńiri Ahuramazdanıń balası dep esaplanǵan. "Nur", "ot" Zoroastrizmniń simvolı, tımsalı bolıp tabıladı. Zoroastrizmde Ahuramazda joqarı quday esaplanǵanlıǵı ushın Zoroastr mazdaizm yamasa mazdaxiylik dep te atalǵan. Zoroastrizm táliymatı onıń muqaddes kitabı Avestoda bayan teilgen.
2. JAQSILIQ PENEN JAMANLIQ ORTASINDAǴI GURES
Zoroastrizm táliymatı dún'yadaǵı hámme tártipler jaqsılıq hám jamanlıq, jaqtılıq hám qarańǵılıq, ómir hám ólim ortasındaǵı gúreske baylanıslı, dep túsindiredi. Dún'yadaǵı hámme jaqsılıqlardı Ahuramazda, jamanlıqlardı Axriman ańlatadı. Axriman Ahuramazdaǵa qarsı gúresedi, biraq onı jeńiwge kúshi jetpeydi. Bul gures máńgi dawam etedi.
Jaqsılıq penen jamanlıq ortasındaǵı gures álemdegi processler mazmunın quraydı. Adam bul gúreste tańlaw erkinligine iye bolǵan, óz aktivligi menen dún'yada ádalat bayramına tásir kórsete alatuǵın shaxs bolıp tabıladı.
Avestoda diyxanshılıq jaqsılıq belgisi sıpatında xoshametlenedi. Zoroastrizm dininde ot gúnalardan tazalaytuǵın tilsimli kúsh dep qaraladı. Zoroastrizm etikalıq táliymatı "jaqsı pikir", "jaqsı sóz" hám «jaqsı is» ten ibarat muqaddes úshlik (etikalıq triada)te óz kórinisin tapqan. Zoroastrizm talabına kóre hár bir insan tangriniń jalǵız birden-birligin tán alıwı, meyli er adam, meyli hayal bolsın ilim úyreniwi, túrli kásiplerdi iyelewi, sharўashılıq, diyxanshılıq, baǵshılıq penen shuǵıllanıwı, kanal qazıwı, jer ashıwı kerek. Eń tiykarǵısı Zoroastrizmde sıyınıw erkinligi ámelde bolǵan.
Zoroastrizm insanlardı teńlikke, awızbirshilikke, bir-birine jaqsılıq etiwge, jer júzinde tınısh tatıw turmıstı támiyinlew ushın gúreske sharlaǵan, onda bilim qarańǵılıqqa, ádalat zulımǵa qarama-qarsı qoyılǵan. Zoroastrizmde hár bir insan pútkil kúshin ózin kámalatqa jetkeriw jolına sarplawı kerek.
Zoroastrizmde ólini topıraqqa kómiw yamasa jaǵıwdı qadaǵan etedi. Bul dinge sıyınıw jannıń ólmesligin, onıń máńgiligin tán aladı, jánnet hám dozaqtı da tán aladı. Otashparas zardushtiylerdiń ibadatxanası esaplanadı. Zoroastr ruxaniyları bólek siyasiy gruppa iretinde ajıratılıp, olarǵa arnawlı jeńillikler berilgen. Zoroastrizm arshakiyler hám sasaniyler patshalıǵı dáwirinde húkimiran dinge aynalǵan. Zoroastrizm XIII ásir dawamında úlken mámleketlerde baslı dinge sıyınıw bolıp kelgen. Arablar VII ásir ortaları – VIII ásir baslarında Iran hám Orta Aziyanı basıp alǵannan keyin, islam dini húkimiran dinge aylanǵan, zardushtiylar quwǵın etiledi. Zardushtiylar Indiya hám Iranda házir de bar. Irannıń Yazd hám Gilon walayatlarında olardıń sanı 100 mıńnan, Indiyanıń Maharashtra, Gujarot shtatlarında 115 mıńnan zıyattı quraydı.
Iran Islam Respublikasında zardushtiylik dinine isenimge nızam tárepinen ruxsat etilgen. Mumbayda zardushtiylerdiń mádeniy orayı Koma atındaǵı insitut xızmet kórsetedi. Onnan tısqarı Mumbayda Dxalla basshılıǵında dún'ya zardushtiyleri mádeniyatı fondı islep tur. 1960-jılı zardushtiylerdiń I ulıwma xalıqlıq kongressi Tehronda ótkerilgen. Keyingi kongressler Bombeyde ótkerilgen.
Izertlewshilerdiń ortasında Zardushttıń tariyxta bolǵan yamasa bolmaǵanlıǵı boyınsha túrli pikirler bar. Geyparalar onı tariyxıy shaxs dep bilse, taǵı basqalar onı tań qalǵanday shaxs dep esaplaydı. Dereklerdiń xabar beriwine qaraǵanda, ol eramızdan aldınǵı, shama menen, 570 jıllarda tuwılǵan teolog, filosof, shayır bolıp tabıladı. Zardusht Orta Aziyadaǵı kóp qudaylıqqa tiykarlanǵan áyyemgi diniy túsinik hám isenimlerdi reformalap jańa dinge tiykar saladı. Zardushttıń tuwılǵan hám dáslepki diniy iskerligin baslaǵan ornı tuwrısında eki pikir ámelde: birinshisi "Batıs teoriyası" bolıp, oǵan kóre Media (házirgi Iran aymaǵında ) Zardushttıń watanı hám zardushtiyliktiń dáslepki tarqalǵan jeri esaplanadı. Bul pikir táreptarlarınıń dáliyli:
- birinshiden zardushtiyliktiń Áyyemgi Iran aymaqlarında keń tarqalǵanlıǵı bolsa,
- ekinshiden zardushtiyliktiń muqaddes kitabı sanalǵan Avestonıń bizge shekem jetip kelgen nusqası áyyemgi Iran-pahlaviy tilinde jazılǵanlıǵı bolıp tabıladı.
Jáne bir basqa pikir "Shıǵıs teoriya"sı bolıp, buǵan kóre Zardusht watanı hám zardushtiyliktiń dáslepki tarqalǵan jeri Xorezm esaplanadı hám kópshilik derektanıwshılar usı teoriya tárepinde. Xorezm birinshi bolıp Zardushtiylik muqaddes otı "Atar xurra" jaǵılǵan hám Axuramazda Zardusht penen baylanısqan jer esaplanadı. Zardushtiyliktiń tiykarǵı deregi esaplanǵan Avestoda: "birinshi márte muqaddes ot "Atarxurra" "Eran-vej" (ayırım dereklerde "Ayrian vedja") de jaǵıldı" dep ataladı. "Eran-vej"dıń geografiyalıq hám ıqlımlıq xarakteristikası Xorezmge tuwrı keledi.
|
| |
