|
Antik dáwir arxeologiyaliq estelikleri qásiyetleri
|
| bet | 102/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20222. Antik dáwir arxeologiyaliq estelikleri qásiyetleri
Geografiyalıq tárepten qolay, ıqlımı turaqli bolǵan Shirchiq hám Ahangaran oypatlıqlarında uzaq ótmishte sharwashılıq hám dıyxanshılıq penen shuǵıllanǵan xalıq jasaǵan. Arxeologiyaliq esteliklerdin’ gúwalıq beriwishe, eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqtıń aqırı hám I mıń jıllıqtıń baslarında kóshpeli sharwadar xalıqtıń otırıqlasiwi kúsheyip, dıyxanshılıq ken’eye baslaǵan. Ele suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq hám irrigaciya imaratların qurıw múmkinshiligi bolmaǵan. Tashkenttiń dáslepki dıyxanları, eger dáryanıń tiykarǵı aǵımınan suw baylanıstırıp alıwǵa qurbilari kelmegen bolsa da, lekin dárya tasqınları hám ádirlerden kelgen suwdan payda bolǵan tarmaqlar boyında, tábiy o’nimdar jerlerde dıyxanshılıq etken. Házirgi Tashkenttiń Qarasuw, Salor hám Jun jabinan suwǵarılatuǵın qubla bóleginde da’slepki dıyxanshılıq mádeniyatı shólkemlesken. Tashkenttiń bul erte dıyxanshılıq mádeniyatınıń ızlerı barinen burın qaladan 30 km qublada Búrgenlisay jaǵasında tabılıp, izertlengeni sebepli tariyx páninde ol Búrgenli mádeniyatı atı menen ataqlı bolǵan. Eramizdan aldınǵı VI - IV ásirlerde Qarasuw, Salor hám Jun arig’i jaǵalarında dáslepki awıllar boy kótergen. Usılardan biri Jun arig'i boyındaǵı Shoshtepanin’ to’mengi qatlamınan qazip ashılǵan qorǵan qarabaxanası bolıp tabıladı. 1980-1982 jıllarda alıp barılǵan qazıw jumısları onıń eramizdan aldınǵı VI-IV ásirler hám II - I ásirlerdegi erte basqıshların anıqlawǵa múmkinshilik berdi. Bir tárepi Jun arig’ina jaqin bul antik orin átirapı barinen burın topıraq, shel menen oralip, qorǵan túsin alǵan. Shoshtepanin’ erte xalqı sharwashılıq (qaramalshılıq, jılqıshılıq, qoyshiliq hám de tuyeshilik) penen shuǵıllanǵan. Erte Shoshtepaliqlar jez hám temirden qural-qural hám ásbaplar soǵıwdı, gúzeshilik hám de toqımashılıqtı jaqsı bilgen. So’zsız, bul awillarda, keyinirek Tashkent oazisinde qala mádeniyatı qáliplesip, antik Tashkenttiń az-azdan ósiwine tiykar boldı. Eramizdan aldınǵı II - I ásirlerde Shoshtepada antik qala belgileri payda boldı. Antik awıl qarabaxanaları ústinde átirapı qalıń aylanba diywal menen qorshap alınǵan sheńber formasındaǵı qorǵan (ark) boy kóteredi. Eramizdin’ I - II ásirlerinde suyekten jasalǵan jazıw tayaqshası (stil) antik Shoshda jasalip isletilgen. 15 sm/li bul suyek qálemniń bir tárepi jazıw ushın ushlı etip, ekinshi óshirgish tárepi bolsa qıysıq kóp múyeshli formasında kúrekshe etip jasalǵan. Bul tabilǵan zat eramizdin’ baslarında aq Tashkent oazisinde de xatotliq bar ekenliginen gúwalıq beredi. Shoshtepadag’i ótmishten qalǵan arxeologiyaliq estelikler qalanıń bekkem qorǵaw diywali, sawlatli arxitekturalıq imarati, ónermentshilik buyımları, xat-sawat hám sawdadan dárek beretuǵın tabilǵan zatlar antik bosaǵasında Tashkent oazisinde qala mádeniyatı rawajlanıp, Shoshtepadag’i antik awıl qala túsin ala baslaǵanın kórsetedi. Shoshtepani úyreniw Tashkent aymaǵınan qala mádeniyatı tariyxı tap sol dáwirden baslanǵan, yaǵnıy onıń jası 23 ásirden kem emes dep bahalawǵa múmkinshilik beredi. Eramizǵa shekemdıń I asrige kelip Shirchiq, Salor, Qarasuw boyindag’i oazistiń derlik yarımınan kóplegeni ózlestirilip abadanlastırılǵan. Salor janında jaylasqan Shash qalası bul dáwirde hár tárepleme jetekshi poziciyaǵa iye bolıp, onı tariyxshılar haqlı túrde eramizdiń baslarındaǵı Tashkent dep esaplaydilar. Ullı jipek jolında jaylasqan Tashkent Evropa mámleketleriniń Indiya hám Qitay menen alıp barǵan sawda baylanıslarında zárúrli rol oynaǵan. Joqarıda jazba dereklerde atları keltirip ótilgen qalalardıń zamanagóy izertlewshi ilimpazlar ta’repinen házirgi waqıtta qarabaxanaları saqlanıp qalınǵan ayırım arxeologiyaliq estelikler menen salıstırıp, olardıń ornın anıqlawǵa háreket etken. Mısalı, kópshilik ilimpazlar Yaksard (Sirdarya) daǵı Aleksandriya házirgi Xojend ornında bolǵan, degen pikirde. Bul aymaqta antik dáwirine shekem Burgulik mádeniyatınıń tarqalǵanlıǵı málim. Úlkede dáslepki qala (Kanka) joqarıda aytıp ótkenligi sıyaqlı er. ald. III ásir baslarında qáliplesedi. Er. ald. II asirde oaziske Sirdaryanin’ tómengi aǵımı aymaǵınan ilgeri qalasazliq dástúrleri menen tanıs bolǵan qáwimlerdiń kóship kelip jaylasıwı gúzetiledi. Bul jerde jergilikli Burgulik, kóshpeli sak qáwimleri hám Jetiasar mádeniyatı úlkege ellin mádeniyatı dástúrleriniń kirip keliwi menen antik dáwirinde ayriqsha mádeniyat qáliplesedi.
Tashkent oazisi (Burgulik mádeniyatı) mádeniyatqa tiyisli dáslepki materiallıq tabilǵan zatlar 1940 jılı A.I.Terepojkin tárepinen Oxangaran dáryasınıń orta aǵımında Burguliksay jag’asinan tawıp úyrenilgen. Házirge shekem bul mádeniyatqa tiyisli 10 nan artıq mákan-jaylar 50 ge jaqın turaq-jayları málim. Bul mádeniyat daslep X. Duke ta’repinen er. ald. IX-VII asirler menen sa’nelengen. Keyinirek Yu.F.Buryakov hám M.I.Filanovichlar alıp barǵan izertlewleri bul mádeniyat er. ald IV -a’sirge shekem dawam etkenligi belgilengen.
Burgulik I er. ald. IX-VII,
Buruglik II er. ald. VI-IV ásirler menen sa’nelenedi.
Burgulik mádeniyatı mákan-jayları suwǵarıw usılı ushın qolay bolǵan kishi say boyinda jaylasqan. Olardıń iri mákan-jaylarınan biri házirgi Tuyebug’iz suw saqlag’ishi aymaǵında, Axangaran dáryasınıń eki jaǵasında jaylasqan jer tóle turaq-jaylardan ibarat. Keyinshelik Axangaran hám Shirchiq oazislerindegi kóplegen mákan-jaylardıń tómengi qatlamlarınan Burgulik mádeniyatına tiyisli jer tóle úyler anıqlandi. Sonday úyler Kanka, Shoshtepa, hám basqa esteliklerdiń tómen qatlamlarında ushırasıp bul mákan-jaylar olardıń ústinde qáliplesken. Burgulik mádeniyatına tiyisli iri, ortasha hám kishi turaq-jaylar tán bolıp, irileri ılay diywal arqalı bólmelerge ajıratılǵan. Olar sheńber yamasa oval formasındaǵı jer tólelerden ibarat. Jasalma suwǵarıwdıń ápiwayı usılları ushın qolay bolǵan jaylarında dıyxanshılıq penen shuǵıllanǵan. Dıyxanshilikta biyday, arpa egilgen. Oazistiń keń sahraları hám tawaldi aymaqları sharwa ushın jaylaw wazıypasın o’tegen. Sharwashiliq ámelde bolıp, iri hám kishi tuyaqlı sharwa mallari bag’ilg’an. Tashkent oazisiniń Shotqol-Qurama taw dizbeleri túrli metalllag’a baylıǵı menen basqa aymaqlardan ajiralıp turadı. Xojalıqtıń basqa bir túri metallarg’a qayta islew beriw hám olardan qural-qural, úy-ruwzıger buyımların tayarlaw hám zergerlik jaqsı rawajlanǵan. Ónermentshiliktin’ basqa bir túri toqımashılıq bolǵan. Sapal ıdıslardıń bir bólegi shúberek qálipte islengen bolıp, olardıń ishinde (diywalinda) matonin’ ızları saqlanıp qalǵan. Bul jerde bronzadan jasalǵan miynet quralları hám qural-jaraqlar, oraq, pıshaq, iyne, biz, qasıq, sawıt, oqjay og’i ushlarinan ibarat. Bunday buyımlar formasına kóre Orta Aziyanıń arqa aymaqlarında bir waqıtta rawajlanǵan mádeniyatlariniki menen uqsas. Ílaydan islengen ıdısları qoldan jasalǵan bolıp, tagi domalaq, bir bólegi qon’ir ren’degi naǵıslar menen bezetilgen. Burgulik mádeniyatınıń sońǵı basqıshına kelip oaziste urbanizaciya procesi qáliplesedi. Burgilik mádeniyatı Tashkent oazisinde er. ald. I mıń jıllıqtıń baslarında qáliplesedi. Bul jerdegi esteliklerdiń kóbisi dárya boyinda jaylasıp, ayirim izertlewshilerdiń pikirine kóre olardan geyparalarınıń átirapında tereń hám keń qa’ndekler bolǵan. Úyleri ilaydan geyparalarında bolsa qam gerbish isletilingen. Jertólelerdiń esigi dárya tárepke qaray qurılgan. Iri kólemdegi jertóleler paxsadan islemgen juqa diywallar menen bólmelerge ajıratılǵan yamasa bir qapıdan kiretuǵın bir jertóleden ibarat bolǵan. Burgulik mádeniyatınıń sońǵı basqıshında urbanizaciya processi belgilengen. Bunıń ayqın mısalı retinde Axangaran dáryası boyındaǵı Kanqada kóriw múmkin. Maydanı 6,5 ga/dan ibarat ellinlar qurılıs dástúrı tiykarında tórtmu’yeshli formada júzege kelgen. Citadel hám qala qorǵaw diywali hám de qa’ndeklerge iye. Olar dáryaǵa tutastirilg’an. Qala qorǵaniwi oǵada quramalı. Qorǵaw diywalları eki qatar (sırtqı 2,7 m, ishki 4,5 m, koridor 2,2 m) den ibarat bolıp, enine 9 m/di quraydı. Diywal yarım sheńber formadaǵı qorǵaw burjlari menen bekkemlengen. Qalaǵa birden-bir dárwaza arqalı kirilgan. Dárwazada da burjlar bar. Yu. F. Buryakovtin’ pikirine kóre Kanxanin’ qurılısı oazis socialliq ómirindegi rawajlanıw tásirinde emes, kerisinshe Salavkiylar mámleketiniń arqada qorǵan qurıwı nátiyjesinde qáliplesken u’lkesine jaylasıwı hám tásiri nátiyjesi bolıp tabıladı. Burgulik mádeniyatiniń tiykarǵı ka’sibi dıyxanshılıq hám sharwashılıq bolǵan. Olar metallarg’a forma beriwdi de bilgen. Keramika ıdısları qolda islengen. Tu’bi domalaq, geyparalarında naǵıslar ushiraydı. Toqımashılıq ta ámelde bolǵan.
Arxeologiyaliq tárepten oazistiń antik dáwiri dáslepki úyrenilgen estelikke salıstırǵanda Qawınshı mádeniyatı atı menen júritiledi. Qawınshı I (er. ald. II ásirdiń aqırı -er. III ásir) Qawınshı II (III-IV ásirler). Oaziste antik dáwirine tiyisli estelikler anıqlanǵan bolıp, olardan 13 Yu.F.Buryakovtin’ shamalarına kóre antik qala taypasına kiredi. Olardan Qawınchitepa, Kindiktepa, Shoxruxiya, Kavardan, Xonobodtepa, Qulaqshintepa, Kugayttepa, Mingo’rik, Shoshtepa hám basqalardı atap kórsetiw múmkin. Sirdaryanin’ shep jaǵasında jaylasqan Shohruxiya qarabaxanasi bolıp, onıń antik dáwirdegi tárepleri házirgi waqıtta kóplegen bólegin dárya juwıp ketken hám úshmúyeshlik formasında saqlanıp qalǵan. Shoshtepa mákan-jayı sıyınıwxana formasındaǵı qurılıs kompleksi bolıp, Jetiasar diniy imaratları menen ulıwma baylanıslılıǵı bar. Qawınshı mádeniyatınıń keyingi basqıshında Mingo’rik mákan-jayınıń qáliplesiwi gúzetiledi. Arkda saray, áskeriy rezerv ushın mólsherlengen jay hám basqalardıń ornı anıqlanǵan. Jaylardıń diywalları túrli mazmundagi reń-suwret úlgileri menen bezetilgen. Oazis antik dáwiri mádeniyat basqıshların úyreniwde gúzeshilik buyımları zárúrli áhmiyetke iye. Dáslepki basqıshqa tiyisli ılaydan islengen ıdıs buyımlar tiykarınan qoldan jasalǵan. Qawinshi II bosqshinan baslap gúzeshilik sharxta jasalǵan ılaydan islengen ıdıs buyımlar sanı ko’beyedi hám forması ózgeredi. Sirtinda aldın qoy keyingi basqıshta bolsa bug’anin bası suwretlengen ılaydan islengen ıdıslar payda boladı. Olar xalıqtıń xojalıq iskerligi hám ideologiyaliq qarasları menen dástúrlerinen da’rek beredi. Oazis qalalarında ámelge asırılǵan arxeologiyaliq qazıwlar dawamında averste tárepinde Shash hukmdarlarinin’ suwreti hám reverste tárepinde tamǵa túsirilip, átirapına sog’d jazıwı oyip tu’sirilgen bir neshe mińlaǵan nusqadaǵı teńgelerdiń gúwalıq beriwishe úlkede sawda-islep shıǵarıw dárejesi asa joqarı bolǵanlıǵın kórsetedi. Ulıwma Tashkent oazisi Ferǵana, Sog’d hám Xorezmniń Jettiasar mádeniyatları menen materiallıq baylanısta bolıp ulıwma hám ayriqsha tárepleri bar.
|
| |
