Dalvarzintepa (Surxondaryo wálayatı, Kebirshi rayonı ). Pán álemi Dalvarzintepa haqqında 1962 jılı Hamza atındaǵı kórkem ónershunoslik institutı ekspediciyası qazıw jumıslarına kiriwgen waqıtta bildi. Qaladan sırtdaǵı buddizm sıyınıwxonasi, vino tayarlaw apparatları, kómiw qılıw jayı - naus tabılǵan. Qala aymaǵında gúlal, ónerment hám bay zadagon oyining qaldıqları, sonıń menen birge, ataqlı altın ǵáziyne hám pıl súyekinen jasalǵan shaxmat danaları tabılǵan.
Orta Aziya aymaqlarında birinshi ret loydan jasalǵan jaqsı saqlanǵan Budda suwreti, kóplegen háykelsheler, bezewler, diniy dástúr buyımları hám teńgeler tabılǵan, olar II ásir aqırı III ásir bası daǵı buddizm sıyınıwxonasining oraylıq ımaratları ishinde saqlanǵan.
Sıyınıwxonani izertlew 1983 jıldan baslanǵan. Buddaning tik turǵan háykeli áp-áneydey saqlanǵan : onıń ayaqları bekkem qıyıq tiykarda turıptı, kiyimleriniń búrmeleri anıq kóriniste, bulardıń barlıǵı jaqtı qızıl rangga boyalǵan. Budda shashlarınıń tubi tiykarınan qara, lekin tóbesi qızıl reńde. Tap sol reń menen qas hám kóziniń qarashıqları sızılǵan.
Qazıw jumısları jáne de keńeytirilganda tereńrekte buddizm dininiń personaji - bodxisatvaning qorshap qoyılǵan háykelshesi tabılǵan bolıp, ol loydan jasalǵan hám aqshıl qızǵılt reń rangga boyalǵan. Onıń qara shashları medal'on kórinisindegi eki qabat qara bog'gich menen oralǵan. Shap qolı buklab qarını ústine quyilgan.
Itibarǵa ılayıq hám házirge shekem jumbaq bolǵanı : bodxisatva mańlayına alebastr surilgan tereńshe qal qoyılǵan. Qal ashılǵanda, onıń ishinen halqaǵa jabıwtirilgan kishkene altın taqinchoq shıqqan. Basqa ımaratlarda úlken muǵdarda háykelsheler bólekleri, taqinchoqlar tapılıp, olardıń kóbisine altın suwı júrgizilgen. Budda suwretlengen súwret úzindileri, kóplegen ılaydan islengen ıdıs ıdıslar, atap aytqanda : diywallarında áyyemgi grek, hind jazıwındaǵı braxma jazıwları saqlanǵan gúze qaldıqları, shıraları tabılǵan. Sıyınıwxona III asirde qurılǵan.
Quva. 1957 jılda Ferǵana oypatlıqsındaǵı Quva qalası búlginshiliklerinde arxitektura hám músinshiliktiń ájayıp úlgisi bolǵan buddizm sıyınıwxonasi qaldıqları tabılǵan. Bul materiallar Ferǵana wálayatında vII asirde buddizm dini keń tarqalǵanın tastıyıqlaydı. Holbuki, bul dáwirde Orta Aziyanıń basqa aymaqlarında zardushtiylik dini ( onıń jergilikli diniy dástúrlerdi ózine sińirgen bir túri) húkimran bolǵan. Bul jerde tabılǵan qudaylardıń háykel retindegi suwretleri, dinge sıyınıw qorǵawshıları - Budda antipodlari bólek itibarǵa ılayıq. Olar óziniń qorqınıshlı kórinisleri menen adamlardı dúnyalıq háwes hám gúnálerden qorqitgan, xudojo'yda olarǵa salıstırǵanda ǵázep oyatǵan.
1974 jılda Zartepada Ózbekstan Pánler Akademiyası Arxeologiya institutınıń qazıw jumısları alıp barılıwı nátiyjesinde buddizm sıyınıwxonasi tabılǵan. Bul jerde Buddaning altın suwı júrgizilgen háykeli hám eki bronza shamdon tabılǵan.
Surxondaryodagi Qarawıltepada tabılǵan vIII asrga tiyisli Budda suwretin sáwlelendirgen terrakot6 háykelshe mayda plastik músinshilik úlgisi bolıp tabıladı. Taqasimon taglikka Buddaning ayaqların shertiwtirib otırǵan áwliye nirvana jaǵdayı daǵı bo'rttirib islengen suwreti túsirilgen. Estelik Ózbekstan tariyxı muzeyinde saqlanıp atır.
SORAWLAR:
1. Buddizm qashan hám qayda payda bolǵan?
2. Buddizmning qanday tiykarǵı esteliklerin bilesiz? Olar qayda jaylasqan?
3. Buddizmdagi stupa ne?
4. Fayoztepa arxitekturalıq kompleksi ózinde nelerdi sáwlelengen etken?
5. Bodxisatva kim?
Baqlaw sorawlari
1. Babish molla esteligin neshinshi a’sirlerge tiyisli?
A) b. e. sh.IV-II ásirlerge
B) b. e. sh. IV-III ásirlerge
C) b. e. sh.IV-I ásirlerge
D) b. e. sh.III-II ásirlerge
2. Babish molla 2 qanday estelik esaplanadi?
A) qoyımshılıq
B) ibadayxana
C) ma’kan-jay
D) korg’an
3. Jan’adáryanın’ arqa-batısındaǵı eski eki salalarının’ ortasında ornalasqan Babish molla…?
A) Apasiaklardın’
B) Saklardın’
C) Massagetlerdın’
D) Sog’dlardın’
4. Babish molla esteligi neshinshi jılları izertlengen?
A) 1946, 1948, hám 1957-1960-jillari
B) 1946, 1948, hám 1954-1956-jillari
C) 1946, 1947, hám 1959-1965-jillari
D) 1946, 1949, hám 1959-1961-jillari
5. S.P. Tolstov basshılıǵındaǵı ekspediciya aǵzaları neshinshi jillari Ámiwdárya hám Sırdəryanıń əyyemgi delta boylarında qıdırıp izertlewler júrgizgen?
A) 1960-1969-jılları
B) 1960-1966-jılları
C) 1960-1965-jılları
D) 1960-1967-jılları
6. S.P. Tolstov Xorezm ekspediciyası esteliklerdi tabıwda hám olardı arxeologiyalıq kartaǵa túsiriwde neden keń paydalandı?
A) samolyotdan
B) da’rya kemesinen
C) vertolyotdan
D) jan’a stratifgrafik texnologiyadan
7. Aral-Kaspiy aralıǵında jasaǵan sak-massagetler ózleriniń birinshi mámleketin neshinshi jili dúzedi?
A) B.e.sh. VI-IV ásirde
B) B.e.sh. VI-V ásirde
C) B.e.sh. V-IV ásirde
D) B.e.sh. III-II ásirde
8. B.e.sh. III-II ásirlerde saklardıń orayı Shirik rabat arqalı ótken eski kárwan jolı Araldıń arqasın jaǵalap qaysi eller menen baylanıstırǵan?
A) Kavkaz elleri
B) Tu’rk elleri
C) Hindstan
D) Persiya
|
