|
Tariyx fakulteti
|
| bet | 106/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20223. AVESTO
Avestoda Axuramazda tárepinen berilgen "Bereket hám ıǵbal" iyesi bolǵan bir qatar mámleketlerdi atap ótiledi hám olardıń eń birinshisi dep, "dún'yada hesh nárse onıń shırayına teń kele almas Eran-vej", keyin "adamlar hám sharba padalarına mol" Sogd (Suǵd), "Qúdiretli hám múqaddes" Mouru (Marv), "Bálent kóterilgen bayraqlar mámleketi" Batxi (Baktriya) atap ótiledi.
Avestoda, sonıń menen birge, Zardusht tuwılǵan hám óz iskerligin baslaǵan jurt haqqında da maǵlıwmat beriledi. Aytılınıwına qaraǵanda, "Sonday mámleketti kóp sanlı láshkerlerdi batır sarkardalar basqaradı, bálent tawları bar, jaylaw hám suwı menen gózzal, sharўashılıq ushın barlıq zat tayar, tereń, suwǵa mol kóli bar, keń qırǵaqlı hám keme júrer dáryaları óz tólqınların Iskata (Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xareva (Ariya) Bava (Suǵd aymaǵında ), Xivayrizima (Xorezm) mámleketlerine jetip barıwshı dáryaları bar".
Sózsiz, "Keń qırǵaqlı, keme júrer dár'yalar" bul Ámiwdár'ya hám Sırdár'ya bolıp, Avesto súwretlegen usı qalalar Orta Aziya qalalarınıń bul eki dárya aralǵında jaylasqan bolıp tabıladı.
Usıǵan tiykarlanıp, biz Zardushttıń watanı, Zardushtiyliktiń dáslepki mákanı hám Avestonıń kelip shıǵıw ornı dep Xorezm, Suǵd, Ferǵana yamasa Baktriyanı ayta alamız.
Avestonıń "yasht" bóliminde aytılıwınsha, Zardushttıń watanlasları oǵan isenbeydi jáne onıń táliymatın qabıl etpeydi. Zardusht watandı tárk etip, qońsılas mámleketke ketedi, ol jerdiń Malikası Xutoasa hám Shax Vishtaspanıń qayırqomlıǵına erisedi, olar Zardusht táliymatın qabıl etedi. Nátiyjede qońsılas mámleket penen urıs baslanıp, Vishtaspa jeńiske erisedi. Sonnan keyin bul táliymat xalıqlar ortasında keń tarqala baslaǵan. Shax Vishtaspa pármanına kóre Zardushttıń 1200 baptan ibarat wásiyatnaması Avestonıń áyyemgi bólegi "Got"tı jazıp shaxtıń otashparasına tapsırǵan.
Ekenin aytıw kerek, dáslepki civilizatsiyalar tariyxı áyyemgi shıǵısda, keyininen Grekistondagi Krit atawında Minoy svilizatsiyasi menen baslanǵan edi. Sonıń menen birge, svilizatsiyalar dúnyanıń kóplegen regionlarında bolǵanı sıyaqlı, Orta Aziya, atap aytqanda, házirgi 0 'zbekiston aymaqlarında da payda boldı. Bunı «Avesto» atı menen málim bolǵan múqaddes kitap da tastıyıqlaydı. Dúnyadaǵı eń áyyemgi dinlerden biri Zardushtiylik (Otqa sıyınıwshılıq zoroastrizm) dini bolıp tabıladı. «Avesto» áne sol zardushtiylik dininiń múqaddes kitapı esaplanadı. Ol jaǵdayda Orta Aziya aymaqlarında jasaǵan barlıq turkiy xalıqlar, parsı -tájik, Azerbaydjan, afg'on hám basqa xalqlaming áyyemgi dáwirler degi sociallıq-ekonomikalıq turmısı, diniy qarawları, álem tuwrısındaǵı qıyalları, úrp-ádetleri, ruwxıy mádeniyatları óz sawleleniwin tapqan. Dereklerde «Avesto» kitapınıń avtorı Zardusht (birpara dereklerde Zardo'sht) bolǵanlıǵı belgilengenler etiledi, ol turmısda jasap ótken tariyxıy shaxs. Belgili filosof alım Ibrohim Karimov «Baylanıs» jurnalınıń 1992-jıl 11-12 (23-24)-sanlarında baspadan shıǵarılǵan «Zardushtiylik haqqında haqıyqat» maqalasında Zardushtning eramızǵa shekemgi 589 -512-jıllarda, yaǵnıy bunnan 2600 jıl burın jasap ótkenligin jazadı. Alımdıń atap ótiwishe, Zardusht Spitoma Orta Aziya aymaǵında iskerlik kórsetken teologiyashı, filosof, shayır hám tábiyatshi alım bolǵan. Onıń úsh ul hám bir qızı bolǵan. Zardusht 30 jasqa jetkende ózineshe bolǵan kóp xudolilik diniy isenimlerine hám de tábiyaat hádiyselerine qarsı shıǵıp, jalǵızxudolikka tiykarlanǵan birinshi diniy kitap - «Avesto»ni jaratqan. Zardusht - zardushtiylik dininiń payǵambarı retinde tán alınǵan hám tán alıw etilgen. Sol waqıtqa shekem zardushtiylik haqqında ilimpazlar ortasında túrlishe qaraw hám ideyalar bar. Bul bárinen burın, zardushtiy dini qaysı mákanda payda bolǵanı. Ekinshisi, jalǵızxudolik dini boiganmi yamasa ko'pxudolik sıyaqlı másele bolıp tabıladı. Geyparalar Zardushtiylik dinin Midiyada kelip shıqqan desalar, ayırımlar onı Iranda shemirshek do boigan dep tastıyıqlaydılar. Zardushtiylikning watanı Iran bolıp tabıladı dep tastıyıqlaytuǵın ilimpazlardan biri E. Berzinning pikiri cha, zardushtiylik dini «Hind- Iran qáwimi dininen kelip shıqqan». Alımlaming úlken bir toparı : v. v. Struve, v. v. Trever, S. P. Tolstov, N. Proxorov hám basqalar zardushtiylik dininiń watanı Orta Aziya dep tastıyıqlaydılar. A. O. Makovelskiy da sol pikirge qosıwǵa beyim bolıp tabıladı. Bul gruppa ilimpazlar zardushtiylik dininiń múqaddes kitapı «Avesto»de jalǵız -yu birden-bir quday - Axuramazda («Axuramazda»- «Joqarı daholi húkimran» bolıp esaplanadı ) jaratqan 16 mámlekettiń atı berilgen. Bul mámleketlerden ekewi tań qalǵanday bolsa, toǵıztasi Orta Aziyaǵa tiyisli boigan wálayat hám qalalar bolıp tabıladı. Qalǵan besewi Indiya, Azerbaydjan, Armeniya aymaqlarına qarawlı bolıp tabıladı. Mısalı : Sug'diyona (Gava), Margiyona (Mavru), Baqtriya (Baxdi), Nisoya (Ashg'abot átirapı ), Hirot, Qobul, Tús (Xurasan ), Aryonvayjon (Xorezm), varana (Turkmenistan Iran shegaraları aralıǵı ) tilge alınadı. «Avesto» kitabında jer dumaloq formada jaratılǵanlıǵı, onıń átirapı okanlar oralǵanlıǵı, atları keltirilgen mámleketlerde quday Axuramazda jaqsı islik nızamların Zardusht arqalı Alla tárepinen jiberilgen buyrıq etkenligi haqqında jazılǵan. Iymansız adamlar jasap atırǵan mámleketler gápine Parfiyona patshalıǵınıń orayı Nisoya hám Midiyaning eń úlken qalası Raga kiritiledi. Parsı izertlewshisi Kapadia pikrine qaraǵanda, Zardushtning diniy iskerligi vishtaspa patshalıǵınıń paytaxtı Balx qalası menen bogiiq bolıp tabıladı. Ol patshahlar qáwenderliginde Zardusht Baqtriya payǵambarına aynalǵanlıǵına dıqqat -e'tibomi qaratadı. Zardushtiylik boyınsha ilgeri ko'pxudolilik dininen súwret-ádet boiib, qalǵan óliklami órtda kuydirib, kulini kómiw etiwdi qatań qaralab, marhum suyeklerin arnawlı ostadon (ossuar) larga salıp, ko'mishdan ibarat jańasha ádetler engizilgen. Bunnan ostadonlar, izertlewshi Y. A. Rapoportning atap ótiwishe, tiykarınan, Orta Aziya aymaqları jer astındaǵınan tapilayotir, Iran aymaǵında bolsa bir yarım uchramoqda, tek. Bul hoi zardushtiylikning watanı Orta Aziya dep búydew ushın tariyxıy tiykar b o ia aladı.
ardusht jaratqan ilohiy kitaptıń ózi bizgeshe jetip kelmegen. Tek ol haqqında jazılǵan tariyxıy derekler bar, tek. Zardusht jasaǵan dáwirde adamlıq jámiyeti ilgerilep rawajlana bardı. Orta Aziyada otırıqshı xojalıqqa o'tila basladı, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq, sharbashılıq, ónermentshilik barǵan sayin taraqqiy etdi. Jańa-jańa qalalar, obod awıllaming shemirshek do bolıwı otırıqshı jasaw turmıs táriziniń abzallıqların kórsete bardı. Áne sol otırıqshılıq turmıs táriziniń adamlarǵa benihoya kúlpetler keltirayotgan kóshpelinchilikka tiykarlanǵan turmıs tárizine salıstırǵanda abzallıqların ommaga jetkiziw davming tiykarǵı mashqalası bolǵan. Áne sol zárúrli mashqalanı Zardusht hámmeden aldın kóre alǵan jáne onı sheshiw jolların tapa alǵan. Xalqlami, qáwimlami birlestirib, párawanlıqqa eristiriwdiń birden-bir jolı jalǵızxudolik - vahdoniyatga ótiw, dep bildi hám óziniń pútkil sanalı iskerligin sol múqaddes jumısqa baǵıshlap, jalǵızxudolik ushın alıp barılǵan urıs (jihad) de ózi de qaytıs boldı. Zardushtiylikning múqaddes kitaplar kompleksi «Avesto» Aleksandr hákimiyat krizisqa júz tutgach, eramızǵa shekemgi 250-jıllarda, arshakiylar dáwirinde taǵı tiklena baslaǵan hám ol jańa tekstler menen toidirilgan. Sosoniylar húkimranlıǵı dáwirinde (eramizǵa shekemdıń III - vII ásirlerdinde) bul jumıs poyoniga jetkizilgen. «Avesto»dıń ush kitapı áyyemgi demiy tilde hám birewi pahlaviy tilde tiklengen. Birinshi kitap «videvdat», yaǵnıy «devlarga qarsı nızam»,- dep ataladı. «Yosin» hám «visparad»ni qosqanda, ol «videvdat»- «Sade» dep da júritiledi. «videvdat»ni poklanish nızam -qaǵıydaları kompleksi, dep aytsak boiadi. Ekinshi kitap «Yosin» bolıp, Zardusht xat (xat ) lari onıń tiykarǵı mazmunın quraydı. Bul kitap 72 boljawdan ibarat bolıp, birinshi boljawında tábiyaat hám hadallıqlar húkimdarı, hámme zattı biletuǵın hám hámme zatqa ılayıq Axuramazdaning Alla tárepinen jiberilgen buyrıqları haqılıgiga iyman keltiriwge tiyisli duwalar bar. 19 -boljawda álem júzege kelmasdan aldın ámeldegi bolǵan quday sha'niga shukirlikler bayanlainadi.
Zardushtiylikning Orta Aziyada payda bolǵanlıǵı jáne onıń jáhán mádeniyatına kórsetken unamlı tásirin biykarlap boimaydi. «Avesto»dıń bizgeshe jetip kelgenligi ushın bárinen burın, ingliz hám fransuz ilimpazlarınan minnatdor bolıwımız kerek, sebebi 1755-jılda fransuz alımı A. Dyupperon Indiyaǵa ilimiy sapar etip, ondaǵı zardushtiy (mazdaiy) lar arasında úsh jıl yashadı, ulaming sıyınıwları, úrp-ádetleri menen jaqın tanıwdı hám «Avesto»ni fransuz tiline awdarma etdi. «Avesto» Batıs Evropa, Iran hám Indiya arqalı bizge jetip kelgenliginen odaǵı atlar, ısımlar hám terminler asliga tuwrı kelmeydi. Beruniy jazǵan ráwiyatlarǵa qaraǵanda, Zardusht Baqtriya patshahi vishtasp (Gushtasp) huzuriga kelip, «Avesto»ni oǵan sıylıq etedi. 0'ng hám so i tárepleri kesilgen kóylek kiygan, júzine perde tartılǵan, qoiida bir eski qaǵazdı ko'kragiga bekkem basqanınsha Zardusht kunduz kúni Gushtasp qasriga túsedi. Sonda úshek ashılǵan hám Gushtasp kúndizgi uyqudan uyg'onib ketken. Zardusht «Avesto» kitapın Gushtasp aldına qoydı hám xudoga ótinish etdi. «Avesto» eger sol kitap minutadan seniki boisa, sen sol kitap menen meni patshah huzuriga jibergen boisang, meni misning zálelinen saqlagin»,- deydi. Keyin, onıń ótinishsine kóre, qızdırıp eritilgan mıs keltirildi, onı Zardushtning ko'kragiga hám qomi ústine qoydılar. Mıs denesi ústinen oqib túklerge donachalar boiib jabıwdı, lekin kuydirmadi. Sol mezgilden baslap, Gushtasp Zardusht ıqtıqatın qabılladı hám ózine baǵınıqlı oikalarga bul ıqtıqattı qabıllawdı buyırdı. Tariyxdan maiumki, zardushtiylik eramızǵa shekemgi vII ásirden eramizǵa shekemimizning vII asrigacha derlik mıń jıl Orta Aziya, Iran, Azerbaydjan hám basqa oikalarda diniy ıqtıqat retinde yashadı. Zardusht jasaǵan hám «Avesto» kitapı jazılǵan dáwirde Orta Aziyada xalıqtıń tiykarǵı bólegi otırıqshı turmısqa, dıyxanshılıq hám ónermentchilikka oǵada baslaǵan, kóshpelinchi sharbashılıqqa itibar kúshaygan, áyyemgi qalalar hám dıyxanshılıq wálayatları (Sug'diyona, Marg'iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorezm) dıń qáliplesiw procesi kesheip atırǵan máwsim. watanımız xalıqları turmısında júz berip atırǵan bul social ekonomikalıq ózgerisler onıń rawajlanıw yoiiga irkiniw boiayotgan ideologiyaları jańalawdı, jańa jámiyet talaplarına juwap bere alatuǵın diniy reformalami ámelge asırıwdı talap etar edi. «Avesto»de áne sol islohiy talap óz ańlatpasın taptı.
«Avesto» shıǵarmasında patriarhal urıw haqqında, onıń sońǵı bólegi videvdotda ekonomikalıq teńsizlik klasıy qatlamlarǵa bóliniw haqqındaǵı máseleler ashıladı. Jámiettiiń social quramı hám odaǵı klasıy qatlamlarǵa bóliniw procesi tuwrısında qımbatlı maǵlıwmatlar beriledi. Sonday etip, eramızǵa shekemgi IX-vII ásirler sociallıq-ekonomikalıq, si yosiy hám materiallıq turmıs haqqında oǵadada zárúrli maǵlıwmatlar beruv chi xalqımızdıń miyraslariy-ruwxıy baylıǵı bolıp tabıladı. «Avesto»de keltirilgen jámiettiiń social quramı haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa súyenip pikir júrgizetuǵın bolsaq, eramızǵa shekemgi I mıń jıllıqtıń birinshi shereginde 0 'rta Aziya aymaǵında baslanıwiy jámáát basqarıw princpıı yemirilib, jańa, dáslepki klasıy jámiyet quram tapıp atırǵan processtiń guwası bólemiz. Islam Karimov ta'biri menen aytqanda, «Avesto» dıń túpkilikli mánis-mánisi belgilep beretuǵın «Iygilikli pikir, iygilikli sóz, iygilikli amal» degen principte házirgi zaman ushın da behad ibratlı bolǵan saboqlar bar ekenin kóriw múmkin. «Iygilikli niyet, sóz hám jumıs birligin jámiyet ómiriniń ústin turatuǵın ideyası retinde aytıw biziń búgingi mınawy ideallarimiz menen qanshelli tıǵız baylanıslı, nechog'li bekkem turmıslıq tıykarǵa iye ekeni ásirese, itıbarlidir»,- dep jazdı Islam Karimov.
|
| |
